मधेशमा वर्चस्वकाे लडाइँ जितेका उपेन्द्र एकाएक किन एक्लिए ?

A+ A A-

जनता समाजावादी पार्टी नेपालका अध्यक्ष उपेन्द्र यादव अमेरिका भ्रमणबाट नेपाल नपुग्दै पार्टी विभाजन भएकाे छ । सङ्लो पार्टी छोडेर अमेरिका भ्रमणमा गएका यादव नेपाल आउँदासम्म बहुमत सांसदले नयाँ पार्टी बनाइसकका छन् । निर्वाचन आयोगले विभाजन भएर बनेकाे जनता समाजवादी पार्टी' दर्ता गरिसकेकाे छ ।

प्रतिनिधिसभाका १२ मध्ये ७ सांसद र केन्द्रीय समितिका ३० नेताको नाम सूचीसहित अशाेककुमार राईको नेतृत्वमा दल दर्ताका लागि निवेदन दिइएकाे थियाे । नयाँ पार्टीको मान्यता पाएसँगै उक्त पार्टीको अध्यक्ष राई बनेका छन् । सहअध्यक्षमा रेणुकुमारी यादव तथा उपाध्यक्षमा नवलकिशोर साह, रणध्वज लिम्बू, परशुराम रम्तेल र सुशीला श्रेष्ठ छन् । महासचिव मोहम्मद इस्तियाक राई र उपमहासचिव प्रदीप यादव बनेका छन् । सांसदहरूमा अध्यक्ष राईका साथै नवलकिशोर साह, प्रदीप यादव, सुशीला श्रेष्ठ, डा. वीरेन्द महतो, हसिना खातुन र रञ्जुकुमारी झा छन् ।

२२ जेठ २०७२ मा तत्कालीन मधेशी जनअधिकार फोरम नेपाल र अशोक राई नेतृत्वको संघीय समाजवादी पार्टी नेपालबीच एकीकरण भई संघीय समाजवादी फोरम नेपाल बनेको थियो । उपेन्द्रले आफूभन्दा धेरै सिनियर राईलाई वरिष्ठ नेता मात्र बनाएका थिए । पार्टी एकीकरणपछि २८–३० माघ २०७५ सम्म जनकपुरमा एकता महाधिवेशन गर्ने निर्णय गरेको थियो तर तोकिएको समयमा महाधिवेशन भएन । त्यसपछि अर्को मिति २०७६ वैशाखका लागि तय भयो । त्यो समयमा बाबुरामसँग एकता गरेर फेरि महाधिवेशन टारेका थिए यादवले ।

तर, अहिले पार्टी विभाजनसँगै राजनीतिक जीवनकाे सबैभन्दा कमजोर मोडमा पुगेका छन् यादव । आफ्नो पार्टीमा अन्य पार्टीबाट नेताहरू भित्र्याउँदै आएका उपेन्द्रलाई यसपटक भने उनैले मन्त्री बनाएका नेताकाे साथ पनि गुमेकाे छ ।

तर, कुनै समयमा राई र यादवको पार्टी एउटै थियो नेकपा एमाले । राई एमालेका नेता थिए भने यादव कार्यकर्ता । समयले यादवको नेतृत्वमा राई वरिष्ठ नेता भएर बसे । अन्तत: २३ वैशाखमा राईले आफ्नो नेतृत्वमा पार्टी विभाजन गरे ।

बाबुरामसँग एकता र विभाजन

२०७६ साल वैशाखमा बाबुराम नेतृत्वको नयाँ शक्ति र यादव नेतृत्वको संघीय समाजवादी फोरमबीच पार्टी एकता भएको थियो । एकतापछि पार्टीको नाम समाजवादी पार्टी राखियाे । बाबुराम भट्टराई र उपेन्द्र यादव दुवै पार्टी अध्यक्ष बने । भट्टराई संघीय परिषद् र यादव केन्द्रीय समिति अध्यक्ष भए । एकताको केही समयपछि यादवले भट्टराईलाई पनि किनारामा पार्न थाले । कतिपय महत्त्वपूर्ण निर्णय एक्लै गर्ने र पार्टीभित्रको असन्तुष्टि र गुनासोको समाधान नगर्ने नेताको छवि बनाएका छन् यादवले । पार्टीभित्रका निर्णयहरू सामूहिकभन्दा पनि एकल रूपमा गर्दा नेताहरू उनीबाट टाढिएका मोहमम्द इस्तियाक राई बताउँछन् ।

विवाद बढेपछि भट्टराई ३१ असार २०७९ मा यादवबाट अलग भए । जनता समाजवादी पार्टी (जसपा) नेपाल दोस्रोपटक विभाजन भयो । भट्टराईले साथमा महिन्द्र राय यादव, रमेश यादवलगायत केही प्रभावशाली नेताहरू आए । यादव आफूलाई संकट पर्दा बाबुरामसँग एकता प्रस्ताव लिएर आफैँ गएका थिए । तर, शक्तिशाली भएपछि उनै बाबुरामलाई पन्छाउने रणनीति अपनाउन थालेकाे आराेप थियाे । अन्तत: बाबुरामले पार्टी विभाजन गरे ।

माओवादीमा हुँदा बाबुराम नेता थिए भने यादव उनका कार्यकर्ता । तर समयले उनीहरूलाई एउटै पार्टीका दुई अध्यक्ष बनायाे । उपेन्द्र आफूले ८४ वर्षका क्रान्ति योद्धासँग शपथ खाए तर बाबुरामलाई उपेन्द्रले शपथ खुवाएका थिए । जुन कुरा बाबुरामसँग एकतामा गएका नेताहरूलाई मन परेको थिएन । बाबुरामलाई बैठकमा अतिथि बनाउनुपर्छ भनेर कार्यकारीको बैठकमा दुईपटक मात्र बोलाएको बाबुरामनिकट ईश्वर रिजाल बताउँछन् । रिजालले भने, ‘बाबुरामजीलाई बैठकमा अतिथि बनाउनुपर्छ भनेर तीन वर्षमा दुई बैठकमा बोलाएका हुन् । पहिलो एकतापछि र त्यसपछि बीचमा एकपटक ।’

बाबुरामले पार्टी नयाँ बनाउने वैकल्पिक शक्ति बन्ने भनेर एकता गरेको भए पनि यादवमा कुनै परिवर्तन नआउँदा पार्टी विभाजन गरेको रिजाल बताउँछन् । उनले भने, ‘उपेन्द्रले आफूलाई पहिलो अध्यक्ष भन्ने अन्य नेताहरूलाई अपमान गर्ने । कुरा एक गर्ने काम अर्को गर्ने । विरोध गर्दा जवाफ नदिने । नेताहरूले अपमान सहन नसकेर पार्टी विभाजन गर्दै आएका हुन् । अहिले अरुलाई गरेको अपमानको परिणाम भोगेका हुन् ।’

मधेशवादी नेताहरूले साथ छोड्दै गए

एनजीओबाट उदाएका उपेन्द्र यादव र लामो समय राजनीति गर्दै आएका महन्थ ठाकुर र राजेन्द्र महतोबीच मधेशमा वर्चस्वकाे लडाइँ थियाे । एकले अर्काको अस्तित्व स्वीकार्दैनथे । तर, १० वैशाख २०७७ मा महन्थ ठाकुर, राजेन्द्र महतो नेतृत्वको राष्ट्रिय जनता पार्टी र उपेन्द्र यादवको जनता समाजवादी पार्टीबीच एकाएक एकता भयो । पार्टीको नाम जनता समाजवादी पार्टी राखे । तत्कालीन नेकपाले पार्टी विभाजन गर्न अध्यादेश ल्याएपछि मधेशवादी दलहरू मिलेका थिए । तर, उपेन्द्रको हेपाहा प्रवृत्तिले २०७८ साल भदौमा ठाकुर र महतोलगायतले पार्टी फुटाए । तर, नाम भने उपेन्द्रसँगै रह्यो । ठाकुर र उपेन्द्रका केही सांसदहरू उपेन्द्रसँगै बसे ।

तर, उपेन्द्र यादवको कसैलाई पनि नस्वीकार्ने प्रवृत्तिका कारण पार्टी एक रहन नसकेको रिजाल बताउँछन् । उनले भने, ‘मधेशका पुराना नेताहरूलाई बाबुरामको त म नेता भइसकेँ भने तपाईंहरूको को हो ? तपाईंहरू मभन्दा तल हो भन्दै अपमानित गर्न थाले । बाबुराम वैकल्पिक शक्ति बनाउने भनेर सहेर बस्नुभयो । तर महन्थ, राजेन्द्रहरू सहन नकसेर अलग्गिनुभयो ।’

उपेन्द्रको नेतृत्व शैलीका कारण महन्थ, राजेन्द्र, गच्छदारदेखि राईलगायतको टिमले पार्टी विभाजन गरेको हाल नयाँ पार्टीमा लागेका नेता मोहम्मद इस्तियाक राई बताउँछन् । उनले भने, ‘उपेन्द्रजी नै पार्टी विभाजनको प्रमुख कारण हुन् । कार्यशैली ठीक भएन । पार्टी एकलौटी रूपमा चलाउनुभयो । महाधिवेशनको मुखमा प्रदेश कमिटी, जिल्ला कमिटी भंग गर्नुभयो । महाधिवेशन आफ्नो तरिकाले आयोजना गर्ने रणनीति अपनाउनुभयो । बाध्य भएर पार्टी विभाजन गर्नुपरेको हो ।’

गौरकाण्डदेखि यादवसँगसँगै भएका विजय गच्छदार पनि उपेन्द्रबाट विभाजित भए । गच्छदारले २५ साउन २०६६ मा सांसद लिएर पार्टी फुटाए । उनले पार्टीको नाम मधेशी जनाधिकार फाेरम लोकतान्त्रिक राखे । फेरि दुई वर्षपछि जयप्रकाश प्रसाद गुप्ताले पार्टी फुटाए । उपेन्द्रसँग सानो टिम लिएर पार्टीबाट पहिलोपटक भाग्यनाथ गुप्ता बाहिरिएका थिए । त्यसपछि गच्छदार, गुप्ताले पार्टी फुटाए ।

नेकपाको सरकारले ल्याएको अध्यादेशले मधेशवादी दलहरूलाई रातारात एक ठाउँमा ल्याएको थियो । तर आआफ्ना कार्यशैलीका कारण फेरि फुट्न थाले । नेकपाको सरकारले अध्यादेश ल्याउँदा उपेन्द्र नेतृत्वको पार्टी विभाजन हुनै लागेको थियो । त्यो समयमा नै प्रदीप यादव, मोहम्मद इस्तियाक राई र रेणुकुमारी यादवले पार्टी फुटाउने तयारी गरेका थिए । तर, उपेन्द्रलगायत सबै नेताहरूले एकता गरेर तत्कालीन रूपमा आआफ्ना पार्टी फुटबाट जोगाएका थिए ।

एनजीओबाट राजनीतिमा उदाए

२०६४ सालमा मधेशमा आन्दोलन सुरु भयो । यसको नेतृत्व उपेन्द्र यादवको एनजीओ मधेशी जनअधिकार फोरमले गर्‍यो । मधेश आन्दोलनबाट उपेन्द्र यादवको फोरम राष्ट्रिय राजनीतिमा उदायो । मधेशमा तराई मधेश लोकतान्त्रिक पार्टी, सद्‌भावना पार्टी राष्ट्रिय राजनीतिमा उदाए । महन्थ ठाकुर, राजेन्द्र महतो, विजय गच्छदार पुरानै नेता भए पनि नेपालको राष्ट्रिय राजनीतिमा उपेन्द्र नयाँ अनुहारको रूपमा उदाएका थिए ।

माओवादी र सात राजनीतिक दलहरूको अन्तरिम संसद र सरकार थियो । त्यही समयमा अन्तरिम संविधान जारी भयो । अन्तरिम संविधानको विरोध गर्दै यादवको फोरमले १ माघ २०६३ मा माइतीघर मण्डलामा अन्तरिम संविधानको प्रतिलिपि जलाए । त्यसपछि उनको चर्चा झन् बढी हुन थाल्यो ।

पहिलो संविधानसभामा ५४ सिटसहित संविधानसभामा चौथो दल बन्यो यादवले नेतृत्व गरेको संघीय समाजवादी फोरम । यो दलको आयु पनि लामो हुन सकेन । एक वर्षमै यो पार्टी फुटेको थियो ।

गौर हत्याकाण्ड

७ चैत २०६३ मा रौतहट सदरमुकाम गौरमा माओवादीका २७ जना कार्यकर्ताको निर्मम ढंगले हत्या भएको थियो । त्यस दिन तत्कालीन मधेशी जनअधिकार फोरम र माओवादीले एकैठाउँ आमसभा राखेका थिए । उक्त आमसभामा फोरमले उपेन्द्र यादवलाई प्रमुख अतिथि बनाएको थियो । यादव त्यतिबेला फोरमका अध्यक्ष थिए । एउटै चौरमा दुवै पक्षले १०० मिटरको दूरीमा मञ्च बनाएका थिए ।

फोरमको सभा पहिले सुरु भयो । त्यतिबेला माओवादीको जुलुसले नगर परिक्रमा गरिरहेको थियो । करिब २ः०५ बजेतिर फोरमका १५–२० जनाको समूहले माओवादीको मञ्च तोडफोड गर्‍यो । आफ्नो मञ्च तोडफोड गरेको देखेपछि माओवादीका कार्यकर्ताहरूले पनि राइस मिलको चौरमा सभा सुरु भएको फोरमको मञ्च तोडफोड गर्न थाले ।

माओवादीको मञ्च तोडफोड हुन थालेपछि मञ्चका विभिन्न कुनाबाट गोली चलेको र बम विस्फोट भएको अध्ययन प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोगले पहिलो गोली माओवादीबाट चलेको उल्लेख गरेको छ । त्यसपछि दुवै पक्षको सभास्थल रणभूमिमा परिणत भयो । त्यस क्रममा माओवादीका कार्यकर्ताहरूको क्रूर ढंगले हत्या भयो । २७ जना माओवादी कार्यकर्ताले घटनास्थलमै ज्यान गुमाए, जसमा ५ महिला र २२ पुरुष थिए । त्यस्तै, ५३ जना घाइते भए ।

गौरभन्दा करिब १० किलोमिटर उत्तरतर्फ हजमिनिया गाविसअन्तर्गत पताही टोलको पूर्वपट्टि बागमती नदीको किनारसम्म भागेका माओवादी कार्यकर्तामध्ये ३ महिला र ८ पुरुषलाई पक्रेर बौधिमाईको मन्दिरमा ल्याई क्रूर ढंगले हत्या गरिएको त्यो समयमा बनेको आयोगको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।

मानवअधिकारवादी संस्था अनौपचारिक क्षेत्र सेवा केन्द्र (इन्सेक) ले उक्त आक्रमण नियोजित र संगठित रूपमा भएको देखिएको जनाएको थियो । तीन जना महिलालाई बलात्कारपछि हत्या गर्ने क्रममा क्रूर यातना दिइएको, आगो लगाउने तथा उनीहरूको संवेदनशील अंगमा समेत प्रहार गर्नेजस्ता अमानवीय कार्य गरिएको पाइएको इन्सेकले आफ्नो प्रतिवेदनमा उल्लेख गरेको थियो ।

यो हत्याकाण्डको मुख्य आरोपीको रूपमा उपेन्द्र यादव रहेको मृतकका परिवारहरू बताउँदै आएका छन् उपेन्द्र यादवविरुद्ध अहिले पनि सर्वोच्चमा मुद्दा विचाराधीन छ ।

प्रचण्ड सरकारमा पहिलोपटक मन्त्री

गौर हत्याकाण्ड भएको एक वर्षपछि संविधानसभाको चुनाव भयो । यादवको संघीय समाजवादी फोरमले पनि भाग लियो । फोरमले प्रत्यक्षमा ३० र समानुपातिकमा २२ सिट जित्यो ।

पहिलोपटक माओवादीको नेतृत्वमा सरकार बन्यो । यादव पनि उक्त सरकारमा परराष्ट्रमन्त्री भए । त्यसयता यादव प्रचण्ड नेतृत्वको सरकारमा हरेकपटक सामेल हुने गरेका छन् ।

माओवादी हुँदा दिल्लीमा प्रक्राउ

२३ माघ २०६० मा दिल्लीको पितमपुराबाट सुरेश आलेमगर, मातृका यादव र उपेन्द्र यादव पक्राउ परेका थिए । त्यो समयमा यादव माओवादीको क्षेत्रीय कमिटी सदस्य थिए । उनी एमाले छोडेर माओवादीमा जोडिएका थिए । त्यो समयमा भारतले मातृका र सुरेश आलेमगरलाई नेपाललाई बुझाइदियो । तर, उपेन्द्रलाई भारतमा नै राखेको थियो ।

करिब २५५ दिनपछि उनलाई भारत सरकारले छोडेको थियो । त्यसपछि उनी माओवादीको सम्पर्कमा आउन चाहे पनि माओवादीका नेताहरूले भेटेका थिएनन् । नेताहरूले भेट नदिएपछि उनी पुन: एनजीओ चलाएर बस्न थाले ।

जातिवादको आरोप

मधेशमा आन्दोलन गर्दा मधेशमाथि काठमाडौंको एकात्मक तथा केन्द्रिकृत सत्ताले थिचोमिचो गरेको आरोप लगाउने गरेका थिए । तर, आफू शक्तिमा आएपछि उनले पार्टी, राज्यसत्ता र अन्य अवसरमा यादवहरूलाई बढी अवसर दिएको आरोप लाग्ने गरेको छ । यादव समुदाय मधेश प्रदेशको सबैभन्दा प्रभावशाली समुदाय हो । मधेशका ८ जिल्लामा आठवटै पार्टी अध्यक्ष यादव समुदायका थिए । अब भने राजनीतिमा उपेन्द्रको ओरालो यात्राको रूपमा हेर्न थालिएको छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख २४, २०८१ २०:५२