सुविधासम्पन्न अस्पतालमै सुरक्षित छैन आमाको ज्यान

A+ A A-

राष्ट्रिय जनगणना २०७८ को तथ्यांकले भन्छ, ‘कर्णाली नेपालमा सबैभन्दा धेरै मातृ मृत्युदर भएको प्रदेश हो ।’ कर्णालीमा अझै पनि राष्ट्रिय र अन्य प्रदेशको तुलनामा मातृ मृत्युदर १७२ (प्रति १ लाखमा) रहेको जनगणनाको तथ्यांकले देखाउँछ ।

दिगो विकासको लक्ष्यअनुसार सन् २०३० सम्ममा कर्णालीको मातृ मृत्युदर ७० मा झार्ने गरी सरकारी तथा विभिन्न गैरसरकारी संस्थाहरूले काम गरिरहेको दाबी गरिरहेका छन् । तर, प्रदेशमा भौगोलिक रूपले मात्रै होइन, सुविधासम्पन्न अस्पताल र दक्ष जनशक्ति उपलब्ध भएको भनिएको सुर्खेतस्थित कर्णाली प्रदेश अस्पतालमै सुत्केरी हुन पुग्ने ठूलो संख्यामा महिलाले ज्यान गुमाउने गरेको तथ्य सार्वजनिक भएको छ ।

चालु वर्ष २०८०/८१ को नौ महिनाको अवधिमा प्रदेश अस्पताल सुर्खेतमा नौ जना सुत्केरी हुन गएका आमाहरूले ज्यान गुमाएका छन् । सुर्खेत जिल्लामा सुत्केरीको समयमा हुने कुल मृत्युको ५७ प्रतिशत स्वास्थ्य संस्थामा पुगेपछि हुने गरेको तथ्यांकले देखाउँछ ।

त्यस्तै, घरैमा सुत्केरी गराउँदा मृत्यु हुने महिलाको संख्या २६ प्रतिशत रहेको तथ्यांकले देखाएको छ । सुर्खेतमा सुत्केरी गराउन अस्पताल लैजाँदै गर्दा बाटोमा १७ प्रतिशत महिलाको मृत्यु हुने गरेको जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय सुर्खेतकी जनस्वास्थ्य निरीक्षक अञ्जना भण्डारी बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘चालु आर्थिक वर्षको नौ महिनाको अवधिमा सुत्केरी हुन कर्णाली प्रदेश अस्पतालमा पुगेका नौ जना महिलाले ज्यान गुमाएका छन् ।’

गत आर्थिक वर्षमा प्रदेश अस्पताल सुर्खेतमा सुत्केरी हुन आएका तीन जना सुत्केरीले ज्यान गुमाएका थिए । चालु आर्थिक वर्षमा मृत्यु भएका सुत्केरीमा दुई जना सुर्खेत जिल्लाका छन् भने सात जना अन्य जिल्लाका छन् । प्रसवोत्तर (सुत्केरी भएको ४२ दिनसम्मको अवधि) समयमा ६१ प्रतिशत, गर्भावस्थाको समयमा ३३ प्रतिशत र सुत्केरी अवस्थामा ६ प्रतिशत महिलाको ज्यान जाने गरेको जनस्वास्थ्य कार्यालय सुर्खेतले उपलब्ध गराएको तथ्यांकमा उल्लेख छ ।

यस्तै, सुर्खेतमा कोभिड-१९ को समयमा १५ प्रतिशत महिलाको मृत्यु भएको भण्डारीले बताइन् । प्रदेश मुकाम सुर्खेतको यो उदेकलाग्दो स्वास्थ्य सेवाले समग्र कर्णाली प्रदेशको स्वास्थ्य व्यवस्थापन प्रणालीको प्रतिनिधित्व गर्दछ ।

अस्पताल पुगेपछि किन हुन्छ सुत्केरीको मृत्यु ?

सुत्केरीका समयमा अस्पतालको पहुँचमा पुगेका महिलाको मृत्यु हुनुमा विविध कारण रहेको बताउँछिन् जनस्वास्थ्य निरीक्षक भण्डारी । अस्पतालमा सुत्केरीको मृत्यु हुनुको पहिलो कारण प्रसूति अवस्थामा आउने जटिलता रहेको उनी बताउँछिन् ।

सुविधासम्पन्न भनिएको भए पनि प्रसूतिका समयमा अस्पतालमा औषधिको अभाव, दक्ष प्रसूतिकर्मी नहुनु, भएकालाई पनि पर्याप्त तालिम नदिइनु, मापदण्डअनुसारका प्रसूतिगृह नहुनु, समयमा अस्पताल नपुर्‍याइनु, प्रसूतिसम्बन्धी आवश्यक औजार नहुनु तथा उपचारमा अस्पतालको लापर्वाहीले प्रसूति अवस्थामा सुत्केरीको मृत्यु हुने गरेको भण्डारी बताउँछिन् ।

समुदायस्तरमा सुरक्षित प्रसूति सेवाका बारेमा आवश्यक जनचेतना नहुनुले जटिल अवस्थापछि मात्र अस्पताल पुर्‍याउने प्रवृत्तिका कारण पनि अस्पतालमा सुत्केरीको ज्यान जाने गरेको उनको भनाइ छ । तर, कतिपयले भने अस्पतालको लापर्वाहीले पनि सुत्केरीले अनाहकमा ज्यान गुमाउनुपरेको आरोप लगाउँदै आएका छन् ।

उमेर नपुग्दै आमा हुनेहरूको संख्या बढ्दै

चालु आर्थिक वर्षमा सुर्खेत जिल्लाभर २०.४ प्रतिशत २० वर्षमुनिका किशोरी सरकारी स्वास्थ्य संस्थामा सुत्केरी भएका छन् । गत आर्थिक वर्षमा यो संख्या १९.६ प्रतिशत रहेको तथ्यांकले देखाउँछ । सुर्खेतका नौवटा स्थानीय तहमध्ये सिम्ता गाउँपालिकामा धेरै बालविवाह हुने गरेको पाइएको छ । चालु आर्थिक वर्ष २०८०/८१ को चैत मसान्तसम्म सिम्तामा ३४.४ प्रतिशत २० वर्षमुनिका किशोरी स्वास्थ्य संस्थामा सुत्केरी भएका छन् । गत आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा यो संख्या ३४.६ प्रतिशत थियो ।

यस्तै, भेरीगंगा नगरपालिकामा अघिल्लो आर्थिक वर्षमा २३.१ प्रतिशत उमेर नपुगेका किशोरीहरू सुत्केरी भएकोमा चालु आर्थिक वर्षमा यो संख्या बढेर ३३.६ प्रतिशत पुगेको छ । पूर्वी सुर्खेतको गुर्भाकोट नगरपालिकामा गत आर्थिक वर्षमा ३२.४ प्रतिशत उमेर नपुगेका किशोरीहरू सुत्केरी हुन अस्पताल आएकोमा चालु आर्थिक वर्षको हालसम्म २९.३ प्रतिशत किशोरी सुत्केरी भएका छन् ।

यसैगरी, चिङ्गाड गाउँपालिकामा ३२.३, लेकबेँसी नगरपालिकामा ३०.७, वीरेन्द्रनगर नगरपालिका १६.४, बराहताल गाउँपालिकामा ३०.४, पञ्चपुरी नगरपालिका १४.५ र चौकुने गाउँपालिकामा २९ प्रतिशत किशोरीहरू उमेर नपुगी सुत्केरी हुने गरेको सरकारी तथ्यांकले बोल्छ ।

यो तथ्यांक सरकारी स्वास्थ्य संस्थामा आएर सूचीकृत भएकाहरूको मात्रै हो । अस्पताल नगएर घरमै सुत्केरी हुने किशोरीको यकिन तथ्यांक भने सार्वजनिक गर्न चुनौती छ । प्रदेशको राजधानीसमेत रहेको जिल्लाकै यो अवस्थाले समग्र कर्णाली प्रदेशकै बालविवाहको कुरूप तथ्यांक चित्रित गर्छ ।

अस्पतालमा सुत्केरी हुनेको संख्यामा वृद्धि

पछिल्लो समय सुर्खेत जिल्लाभर अस्पतालमा सुत्केरी हुनेहरूको संख्या बढ्दै गएको छ । सरकारी स्वास्थ्य संस्थामा प्रसूति सेवा थप हुनु र राज्यले प्रोत्साहनबापतको रकम दिन थालेपछि अस्पतालमा सुत्केरी हुनेहरूको संख्या बढ्न थालेको जिल्ला जनस्वास्थ्य सेवा कार्यालय सुर्खेतकी जनस्वास्थ्य निरीक्षक अञ्जना भण्डारी बताउँछिन् ।

सरकारले नियमित स्वास्थ्य संस्थामा जाँच गराउन तथा सुत्केरी हुन आएका महिलालाई प्रोत्साहन रकम प्रदान गर्दै आएको छ । भण्डारीका अनुसार गत आर्थिक वर्षमा ७९.१ प्रतिशत महिलाहरू सरकारी स्वास्थ्य संस्थामा सुत्केरी भएकोमा चालु आर्थिक वर्षमा यो संख्या बढेको छ ।

पालिकागत तथ्यांक हेर्ने हो भने सबैभन्दा धेरै वीरेन्द्रनगर नगरपालिकामा २७५.३ प्रतिशत महिलाहरू अस्पतालमा सुत्केरी भएका छन् । गत आर्थिक वर्षमा यो संख्या १५६.७ प्रतिशत थियो । अन्य पालिकाको तुलनामा वीरेन्द्रनगर नगरपालिकामा अन्य जिल्ला र पालिकाबाट समेत सुत्केरी हुन आउने हुनाले यहाँ लक्ष्यभन्दा धेरै सुत्केरी हुने भएकाले प्रतिशत धेरै देखिने गरेको छ ।

पश्चिम सुर्खेतको चौकुने गाउँपालिकामा अझै पनि अस्पतालमा सुत्केरी हुने महिलाको संख्या वृद्धि हुन नसकेको तथ्यांकले देखाउँछ । यस पालिकामा गत आर्थिक वर्षमा ३६.८ प्रतिशत महिला सुत्केरी हुन अस्पतालको पहुँचमा पुगेकोमा चालु आर्थिक वर्षको चैत मसान्तसम्म यो संख्या बढेर ५४ प्रतिशत पुगेको छ ।

गर्भवतीको समयमा नियमित जाँच गराउने र अस्पतालमा सुत्केरी हुने महिलाहरूको पालिकागत तथ्यांकअनुसार सिम्ता गाउँपालिकामा ५९.८, चिङ्गाड गाउँपालिकामा ५८, लेकबेँसी नगरपालिकामा ४९, भेरीगंगा नगरपालिकामा ५२.८ प्रतिशत छ । यस्तै, गुर्भाकोट नगरपालिका ८३.९, बराहताल गाउँपालिका ३६.१ र पञ्चपुरी नगरपालिकामा ५४.९ प्रतिशत महिलाहरू चालु आर्थिक वर्षको नौ महिनामा सुत्केरी हुन अस्पताल पुगेको तथ्यांक जिल्ला जनस्वास्थ्य सेवा कार्यालय सुर्खेतसँग छ ।

प्रसूति सेवासम्बन्धी जानकारीको अभाव, भौगोलिक विकटता, स्वास्थ्य संस्था र तालिमप्राप्त जनशक्ति अभावलगायतका विविध कारणले अझै पनि महिलाहरू सुरक्षित प्रसूति सेवाको पहुँच बाहिर रहेको भण्डारी बताउँछिन् । सूचीकृत नभएका ठाउँहरूबाट गर्भपतनको औषधि बिक्री वितरण, मातृ मृत्यु अनुपात बढ्दो क्रम, किशोरावस्थामा गर्भवती हुनुलगायतका कारण परिवार नियोजनका लागि चुनौती रहेको उल्लेख गर्दै समुदायस्तरदेखि प्रत्येक घर-घरमा सचेतना फैलाउन आवश्यक रहेको उनले बताइन् । आगामी कार्यक्रममा सचेतनामूलक कार्यक्रमलाई तल्लो तहसम्म पुर्‍याउने गरी कार्यालयले तयारी थालेको उनले बताइन् ।

चुनौतीका बीच सुधारमा लागिपरेका छौँ : निर्देशक रविन खड्का

संघीयताको अभ्यासपछि सिर्जना भएको चुनौतीका बीच कर्णालीको स्वास्थ्य प्रणालीलाई गुणस्तरीय र सर्वसुलभ बनाउन दिनरात लागिपरेको बताउँछन्, कर्णाली प्रादेशिक स्वास्थ्य निर्देशनालयका निर्देशक डा. रविन खड्का । कर्णालीको स्वास्थ्य सेवामा आफ्ना १० वर्षे सिकाइ र भोगाइले बिस्तारै सुधारको लय समाउँदै जान थालेको विषयलाई बिर्सन नहुने उनी बताउँछन् । संघ, प्रदेश र स्थानीय तहलाई प्राप्त जिम्मेवारी वहन गर्न सिर्जित नीतिगत उल्झनका कारण केही हुनैपर्ने सुधारहरू भने हुन नसकेको खड्काले बताए ।

संघीयताको अभ्यासपछि तालिमप्राप्त जनशक्ति स्थानीय तहमा जानुले प्रदेशतहमा सेवा प्रवाहमा थप समस्या रहेको उल्लेख गर्दै खड्काले भने, ‘सरकारले दिगो विकासको रणनीतिअनुसार कर्णालीका विभिन्न स्वास्थ्य सूचकहरूलाई घटाउने गरी लागिपरेका छौँ, सीमित स्रोत साधान, जनशक्ति तथा नीतिगत उल्झनले लक्ष्यअनुरुप प्रगति हासिल गर्न चुनौती छ ।’

तालिमप्राप्त जनशक्ति अभावका बीच तालिम दिने तालिम केन्द्रको अभावले पनि गुणस्तरीय सेवा प्रवाहमा थप समस्या झेल्नुपरेको निर्देशक खड्काले बताए । विशिष्टिकृत, विशेषज्ञ र आधारभूत स्वास्थ्य सेवा प्रवाह गर्ने जिम्मेवारी पाएका संघ, प्रदेश र स्थानीय तहले कर्णालीको स्वास्थ्य प्रणाली सुधारलाई प्राथमिकतामा राखेर अगाडि बढे मात्र संकटको कठिन यात्रा पार गर्न सकिने उनको भनाइ छ । कर्णालीको सुगमदेखि दुर्गमसम्म गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्रवाहमा विद्यमान चुनौतीलाई चिर्न सबैले हातेमालो गरेर अघि बढे मात्र लक्ष्य हासिल गर्न सकिने निर्देशक खड्काले बताए ।

आमा सुरक्षाका लागि यस वर्ष गरिएका प्रयास

जिल्ला जनस्वास्थ्य सेवा कार्यालय सुर्खेतले चालु आर्थिक वर्षमा प्रसूति सेवा सुधारमा विभिन्न कार्यक्रमहरू गरेको जनाएको छ । जसअन्तर्गत स्वास्थ्य कार्यालयबाट स्थानीय तहमा आमा सुरक्षा, एसएनसीयू, मातृ सुरक्षा चक्की, एमपीडीएसआर, भीएलगायत कार्यक्रमको अनसाइट कोचिङ, मेन्टरिङ तथा अनुगमन गरिएको छ । समुदायस्तरमा एमपीडीएसआर कार्यक्रमको निरन्तरता तथा विस्तार, क्लिनिकल कोचिङ मेन्टरिङ कार्यक्रम, एमजीएसओ–४, क्याल्सियम गुल्कोनेट, भिटामिन के–१, मिसोपोस्टललगायतका लागि आवश्यक औषधि खरिद गरेको जनस्वास्थ्य निरीक्षक भण्डारीले बताइन् ।

यस्तै, स्थायी बन्ध्याकरणपूर्वको अन्तर्क्रिया सञ्चालन, स्थायी बन्ध्याकरण तथा लामो अवधिको परिवार योजना सेवा तथा जटिलता व्यवस्थापन, सायना प्रेस सेवा विस्तार, परिवार योजना सेवाको सुदृढीकरण, बर्थिङ सेन्टरका लागि आवश्यक औजार उपकरण खरिद, प्रेषणलगायतका कार्यक्रम गरिएको भण्डारीले बताइन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख २३, २०८१ १४:०४