दैलेखका पुरातात्विक सम्पदाको बेहालः संरक्षणको अभावमा नासिँदै ‘खस राज्य’को इतिहास

दैलेखका पुरातात्विक सम्पदाको बेहालः संरक्षणको अभावमा नासिँदै ‘खस राज्य’को इतिहास

A+ A A-

कर्णालीको मात्र नभई समग्र देशकै धार्मिक एवं पुरातात्विक महत्त्वका हिसाबले महत्त्वपूर्ण जिल्ला हो दैलेख । दैलेख विभिन्न भाषाभाषी, जातजाति र धर्मको संगमस्थलका रूपमा रहेको जिल्लासमेत हो ।

प्राचीन् स्मारक संरक्षण ऐन, २०१३ (संशोधनसहित) ले ‘पुरातात्विक वस्तु’ भन्नाले प्राग ऐतिहासिककालमा मानिसले निर्माण गरी उपभोग गरेको वस्तु वा कुनै पनि देशको इतिहास बोध गराउने हस्तलिखित वंशावली, हस्तलिखित ग्रन्थ हुन् भनेर व्याख्या गरेको छ ।

यस्तै स्वर्णपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र, काष्ठपत्र, भोजपत्र, ताडपत्र, कागजपत्र, मुद्रा वा ऐतिहासिक घटना घटेको वा ऐतिहासिक विशिष्ट व्यक्ति बसेको घर र त्यस्तो व्यक्तिले प्रयोग गरेको वस्तु ढुंगा, काठ, माटो, हस्तीहाड, हाड, काँच, कपडा, कागज, धातु आदि वा बेलबट्टा भरी आकर्षक ढंगले बनाएको घरको कुनै महत्त्वपूर्ण भाग वा सो घरमा उपयोग गरिएका वस्तु वा बेलबुट्टा भरी वा नभरी बनाएको मूर्ति, देवदेवीको मन्दिर, चैत्य, सालिक, पौभाचित्र, राजप्रसादमा उपयोग भए–गरिएका वस्तु, पशुपन्छी, स्थावर जंगमको प्रतिकृति गरी तोकिदिएको वस्तुसमेत सम्झनुपर्छ भनी व्याख्या गरेको छ ।

Dailekh History (2)1714529643.jpeg

उक्त ऐनले व्यवस्था गरेबमोजिम स्थानीयले महत्त्व नबुझ्नु र राज्यको संरक्षण नीतिमा ढङ्ग नपुग्नुले दैलेखमा रहेका अधिकांश ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक एवं धार्मिक महत्त्वका स्थलहरू ओझेलमा मात्रै परेका छैनन्, नामेट हुने चरणमै पुगिसकेका छन् । अझ भनौँ, सम्पदा संरक्षणमा सरकार त उदासीन छ, स्थानीय नागरिकमा अपनत्वको विकास अझै भइनसकेको देखिन्छ, जसले गर्दा सम्पदा चोरीको जोखिम पनि उत्तिकै छ ।

बाइसे, चौबीसे राज्यकालमा दुल्लु र दैलेखमा दुईवटा राज्य थिए । १२औँ शताब्दीसम्म सिञ्जा उपत्यका र दुल्लु दुईवटा राजधानी बनाई विकास भएको विशाल खस साम्राज्य विघटन भएपछि मात्र बाइसे, चौबीसे राज्यहरू बनेको इतिहासमा उल्लेख छ । तत्कालीन खस राज्य कर्णाली र हालको कर्णाली प्रदेशको इतिहास खोजीमा राज्यले ध्यान पुर्‍याउन नसकेको इतिहासविद्हरू बताउँछन् ।

११४० सालमा राजा नागराजले राज्यको स्थापना, उनका वंशज, क्राचल्ल, पृथ्वी मल्ल, जितारी मल्लका पालामा निर्माण गरिएका, मुग्रा धारा, देवल, गुफा, पञ्चदेवलहरू, कोतगढीजस्ता ऐतिहासिक सम्पदा कर्णाली प्रदेशको खस साम्राज्यका महत्त्वपूर्ण प्रमाणहरू भएको बताइन्छ ।

Dailekh History (3)1714529680.jpeg

खस मल्लकालीन साम्राज्यकालमा जुम्लाको सिञ्जाहाटमा ग्रीष्मकालीन र दैलेखको दुल्लुमा शीतकालीन राजधानी थियो । कुनै बेला खस संस्कृतिको साम्राज्य इराक, इरानदेखि बर्मा जावा समुद्रसम्म फैलिएको इतिहासकार डा. सूर्यमणि अधिकारीले लेखेको पुस्तक खस राज्यको इतिहासमा उल्लेख छ ।

मल्ल राज्यकालमा जुम्लाको सिञ्जा र दैलेखको दुल्लुमा रहेका हजारभन्दा बढी ऐतिहासिक सम्पदा, कृति, अभिलेख मासिँदै गएका छन् । धातु र काठबाट निर्मित सम्पदा भने लोप भइसकेका छन् । राज्यले संस्कृतिलाई अनुत्पादक क्षेत्र ठान्नुले दैलेखका अधिकांश संस्कृतिक तथा ऐतिहासिक सम्पदा नासिँदै जान थालेको प्रति चिन्तित छन् दैलेख क्षेत्र नम्बर (२) प्रदेशसभा (क) बाट निर्वाचित सांसद घनश्याम भण्डारी ।

काठमाडौं राज्यलाई जितेर कर तिर्न बाध्य पार्ने सिञ्जा साम्राज्य नै भएको इतिहासलाई अनदेखा गरिनु विडम्बना रहेको सांसद भण्डारीको भनाइ छ । पञ्चकोशी क्षेत्रको विकास र संरक्षणमा लागेका भण्डारीले दैलेखको इतिहास जोगाउन राज्यले खासै ध्यान पुर्‍याउन नसकेको बताए ।

कर्णाली साम्राज्यको सिमाना पूर्वमा त्रिशूली नदी, पश्चिममा कुमाउँ गढवालसम्म थियो । दैलेखको गौडा दरबारमा मात्रै तत्कालीन समयमा ३५ जिल्लाको राजस्व संकलन गरिन्थ्यो ।

कर्णाली प्रदेशमा हजारौँ ऐतिहासिक महत्त्वका स्थलहरूमध्ये दैलेखमा अवस्थित सम्पदाहरूको खोजी हुन नसकेको प्रति चिन्ता व्यक्त गर्दै सांसद भण्डारी अब पनि संरक्षणमा ध्यान दिन नसके इतिहास नै हराउने खतरा देख्छन् ।

दैलेखको धार्मिक तथा ऐतिहासिक महत्त्वका क्षेत्रहरूको संरक्षणमा तीन वटै तहका सरकारहरूले नीति नै बनाएर लाग्नुपर्ने वकालत आफूले गर्दै आएको सांसद भण्डारीले बताए । सम्पदा क्षेत्र संरक्षणको मुख्य चुनौती सम्पदा बनेका जग्गाहरू व्यक्तिका नाममा हुनु रहेको भण्डारी बताउँछन् ।

‘सम्पदा संरक्षण ऐनमा पुरातात्विक सम्पदास्थलभन्दा ५० मिटरवरपर व्यक्तिको स्वामित्व हुन नहुने उल्लेख गरेको भए पनि दुल्लु क्षेत्रका अधिकांश सम्पदाहरू व्यक्तिको नाममा दर्ता रहेकाले संरक्षणमा चुनौती छ, यसमा सरकारले कत्ति पनि ध्यान पुर्‍याउन खोजेको अवस्था छैन,’ भण्डारीले भने ।

सो ऐनले प्रमुख जिल्ला अधिकारीको मातहतमा रहने गरी संरक्षण संयन्त्र व्यवस्था गरेको भए पनि सरकारी उपेक्षाका कारण इतिहास नामेट हुने चरणमा जानु दु:खद रहेको भण्डारीको धारणा छ ।

भण्डारीका अनुसार दुल्लु क्षेत्रमा रहेका पुरातात्विक सम्पदा झण्डै ९० प्रतिशत व्यक्तिका नामको जग्गामा परेका छन् । २०४९ मा दैलेखका टाठाबाठाहरूले सम्पदासहितको जग्गा आफ्नो नाममा पास गराएको भण्डारीले बताए ।

Dailekh History (4)1714529722.jpeg

आफू दुल्लु नगरपालिकाको मेयर हुँदा पञ्चकोशी क्षेत्रको विकासका लागि योजना अगाडि सारेर ७ करोडमा निर्माण ठेक्का भएको अवस्थामा संघ सरकारले बजेट नपठाएपछि योजना अगाडि बढ्न नसकेको भण्डारीको भनाइ छ ।

पुरातात्विक सम्पदाको अनुगमन, मर्मत तथा सम्भारको जिम्मेवारी पाएको पुरातत्व विभाग र प्रदेश सरकार दैलेखका सम्पदा संरक्षणमा उद्यत देखिँदैनन् भने स्थानीय तहरू साधन स्रोतको अभावमा गुज्रिँदा थप समस्या रहेको उनले बताए ।

यी हुन् अस्तित्व खोजीका सम्पदास्थल

दैलेख सदरमुकामको मध्यभागमा अवस्थित ऐतिहासिक कोतगढीको महत्त्व पनि उत्तिकै छ । झण्डै १२ हात लामा ढुंगाहरूले कोतगढी निर्माण गरिएको छ । बाइसे र चौबीसे राज्यकालमा सुरक्षाका लागि कोतगढी निर्माण गरिएको बताइन्छ ।

दैलेखमा रहेको कोतगढी अहिले नेपाली सेनाको सुरक्षामा छ । नेपाली सेनाको नाममा भएकाले पनि सेनाकै मातहत कोतगढीको सुरक्षा गरिएको छ ।

नगरपालिकाहुँदै स्थानीय सरकारले आफ्नो मातहत लिने भन्नेबारे धेरैपटक नगर परिषद्‌बाट निर्णयहरू गरिएको भए पनि अहिलेसम्म कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । कोतगढीभित्र तत्कालीन समयमा रहेका महत्त्वपूर्ण तीनवटा घरहरू भग्नावशेषमा परिणत भएका छन् ।

Dailekh History (5)1714529746.jpeg

कोतगढीसँगै करिब पाँच किलोमिटरको दूरीमा रहेका पञ्चिसदेवल र पञ्चदेवल, बेलासपुर मन्दिर र दैलेख सदरमुकामको सबैभन्दा अग्लो समुद्र सतहदेखि करिब ४ हजार २०० मिटर अग्लो भूभागमा रहेको महावुधामसम्मसमेत संरक्षणको पर्खाइमा छन् ।

पञ्चकोशी क्षेत्रमा पर्ने शिरिस्थान, कोटिला, नाभिस्थान, पादुका, धुलेश्वर, भैरवी, डुङ्गेश्वरलगायतका क्षेत्रहरूको अस्तित्व पनि संकटमा छ । यी क्षेत्रले पाँच थान पञ्चकोशीको रूपमा परिचय बनाएका छन् । पञ्चकोशीका सयौँ विभिन्न स्थानहरूमा सयौँ वर्षदेखि ज्वाला बलिरहेका छन् ।

बैश्वानर पुराणमा उल्लेख भएबमोजिम महादेवले कामदेवलाई भष्म गर्दा उनको नेत्रबाट निस्किएको ज्वालालाई एकत्रित गरी फाल्दा ज्वालाको उत्पति भएको पौराणिक मान्यता छ । शिरिस्थानमा शाके संवत् १७५७ को शिला अभिलेख पनि छ ।

पञ्चकोशी क्षेत्रमध्ये शिरिस्थान, नाभिस्थान र पादुका धार्मिक दृष्टिकोणले विशेष महत्त्वका क्षेत्र हुन् । पादुका मन्दिरको शाके संवत् ११३६ को जैन तीर्थकर महावीरको मूर्तिको विशेष महत्त्व छ । त्यस्तै, सिञ्जा साम्राज्यका राजा अशोकचल्लको समयमा स्थापना गरिएको साउना कार्की र साउका कर्किनीको अभिलेखसहितको स्तम्भले पञ्चकोशी क्षेत्रको महत्त्व झनै बढाएको छ ।

नयाँ कार्यको थालनी गर्दा पञ्चकोशी देवतालाई सम्झिए सबै मनोकामना पूरा हुने धार्मिक मान्यता अझै पनि कायम छ भने पञ्चकोशी क्षेत्रमा बलेका ज्वालाको अग्निबाट दाहसंस्कार गरे स्वर्गमा बास हुने धार्मिक विश्वास कायम छ ।

यस्तै, माओवादीले सशस्त्र द्वन्द्वका समयमा भत्काइदिएको दुल्लु दरबार पुनर्निर्माणको पर्खाइमा बसेको छ । दैलेखका ऐतिहासिक वस्तुहरूका बारेमा लेखिएको पुस्तक इतिहास प्रकाशमा उल्लेख भएअनुसार बैश्वानर ज्वाला क्षेत्र भनेर उल्लेख गरिएको छ । यस क्षेत्रमा मध्यकालीन समयमा समेत ३२ वटा ज्वाला बलेको उल्लेख गरिएको छ ।

Dailekh History (6)1714529768.jpeg

यसलाई वैज्ञानिक हिसाबले समेत खोज अनुन्धान भएको विभिन्न कृतिहरूमा उल्लेख गरिएको देखिन्छ । दैलेखको ज्वाला क्षेत्रमा रहेको प्राकृतिक ग्यास वा पेट्रोलियमको सम्भावनाका बारेमा सन् १९६० मा नै प्रारम्भिक अध्ययन सुरु भएको थियो ।

यस्तै, सन् १९९३ मा जियोकेमिकलको नेतृत्वमा पनि अध्ययन भएको थियो । अध्ययनकै आधारमा खानी तथा भूगर्भ विभागको वेबसाइटमा ज्वाला क्षेत्रभरि ४५ वटा ग्यास उत्सर्जन केन्द्रहरू रहेको उल्लेख छ ।

दैलेखका ४० वटा सम्पदाहरू खानी तथा भूगर्भ विभागको सूचीमा सूचीकृत भएको भए पनि संरक्षणको काम भने अगाडि बढ्न सकेको छैन । दैलेख विभिन्न ३२ जात जातिको उद्गम थलो पनि हो ।

कोइराल गाउँबाट कोइराला, रिजुबाट रिजाल, दहबाट दाहाल, लम्सुबाट लम्साल, नेपाबाट नेपाल, कट्टीबाट कट्टेल, बस्तेकोटबाट बस्ताकोटी, खनबाट खनाल, दुल्लुबाट दुलाल, भुर्तीबाट भुर्तेललगायतका ३२ जातजातिको उद्गम थलो भनेर विभिन्न वंशावलीमा उल्लेख छ ।

Dailekh History (7)1714529788.jpeg

नेपाली भाषाको पहिलो शिलालेख

खस मल्लकालमा जुम्लाको सिञ्जाहाटमा ग्रीष्मकालीन र दैलेखको दुल्लुमा शीतकालीन राजधानी थियो । कुनै बेला खस संस्कृतिको साम्राज्य इराक–इरानदेखि बर्मा जावा सुमद्रसम्म फैलिएको खस भाषाको इतिहास नामक पुस्तकमा उल्लेख गरिएको छ ।

१०३८ सालको साहुपाल अडैद्वारा लिखित शिलास्तम्भ लेखबाट प्रारम्भ भएको नेपाली भाषाको सुरुवातका बारेमा भिन्नभिन्न बहसहरू भएको भाषाविद् प्रा.डा. मधुसुदन गिरी बताउँछन् । भाषाविद् प्रा.डा. गिरीले भने, ‘दुल्लुमा रहेको भाषालिपिसँगै रहेको सा.के. १२७९ र वि.सं. १४१४ को कृतिखम्ब पनि सँगै छ, यसबाट स्पष्ट हुन्छ, नेपाली भाषाको पहिलो शिलालेख दैलेखको दुल्लुकै हो ।’

देवल र खम्ब पनि संकटमा

सदरमुकाम दैलेख बजारनजिकै रहेको ९०० वर्षअघि संवत् १३२१ मा निर्माण गरिएको इतिहास भएको भुर्तीस्थित पञ्चदेवललगायतका अन्य देवलहरूसमेत टुक्रिँदै र फुट्दै गएका छन् ।

दैलेख बजारबाट लगभग तीन किलोमिटर पूर्व–उत्तर अर्थात् सुर्खेतबाट दैलेख बजारहुँदै जुम्ला र जाजरकोट जाने मूल बाटोको बायाँतर्फ देवल भएको एउटा अत्यन्त रमणीय ठाउँ छ, जसलाई स्थानीय मानिसहरू भुर्तीको पञ्चिसदेवल भन्ने गर्छन् । यही ठाउँबाट भुर्तेलको उत्पत्ति भएको मानिन्छ ।

Dailekh History (8)1714529816.jpeg

करिब ३२ देखि १८ वर्गमिटर क्षेत्रमा यी देवलहरू बनेका छन् । यहाँ २२ वटा देवल अस्तित्वमा छन् ।

खम्ब देवल विल्कुलै सादा अर्थात् एउटै ढुंगामा बनाइएको देवलाकार पाषाण स्तम्भ हो, जसमा आमलक, कलश र गजुराकार शीर्ष विन्दु रहेको हुन्छ । देवल वास्तवमा देवालयको छोटकरी नाम भएकाले यसको योजना शास्त्रीय आधारमा गरिएको छ ।

धेरैजसो देवलका ढोकामाथिको कार्नेसमा सानै भए पनि गणेशको मूर्ति कुँदिएको छ । यस प्रकारका सबै देवलहरूको भित्री भाग सादा र बाहिर भने केही फूलबुट्टा वा अन्य कलाद्वारा अलंकृत गरिएको देखिन्छ ।

दैलेखका धेरै स्थानमा यस्ता देवलहरू देखिन्छन् । करिब २५ बढी स्थानहरूमा पाँचवटा देवलहरू रहेका छन् भने १३ देखि २५ वटासम्म देवलहरू भएका स्थानहरूमा पनि पाँच बढी छन् । विभिन्न स्थानहरूमा वीर खम्बहरू पनि प्रशस्त मात्रामा देख्न सकिन्छ । यी देवल तथा खम्बहरू पनि संरक्षणको पर्खाइमा छन् ।

Dailekh History (9)1714529834.jpeg

संरक्षणको पर्खाइमा महावुधाम

दैलेखको महावु गाउँपालिका, नौमूले गाउँपालिका र कालीकोटको महावै गाउँपालिकाको सिमानामा पर्ने महावुधाम हिन्दु धर्मालम्बी तथा धार्मिक पर्यटकका लागि महत्त्वपूर्ण तीर्थस्थल मानिन्छ ।

हरेक वर्षको जनै पूर्णिमाका अवसरमा महावुमा भव्य मेला लाग्ने गर्छ । महावु गाथका भगवान् शिवको पूजापाठ गरेपछि मात्र देशभरका अन्य मन्दिरहरूमा पूजापाठ हुने भएकाले महावुधामलाई ठूलो शक्तिपीठका रूपमा पूजापाठ हुँदै आएको छ ।

रमणीय पाठन लेक, बुकी झार, उच्च भागमा पनि समथल भूभागको मनरोम दृश्यावलोकन र एउटा मात्र वर मागे पूरा हुने विश्वासका कारण महावुधाममा धार्मिक पर्यटकहरूको चाप बढ्दै गएको भए पनि सहज पहुँच मार्गको भने अभाव छ ।

एक हजार वर्षपहिले दैलेख भुर्तीका बोल्न नसक्ने आचार्य ब्राह्मणका छोरा पाटनमा भैँसी चराउन गएका बेला ढुंगामा सुतेको अवस्थामा शिवको दर्शन पाएपछि उक्त ढुंगामा दिनहुँ दूध चढाएका र पछि शिवलिंग उत्पत्ति भएको किंवदन्ती छ ।

ढुंगा फुटेर शिवलिंग उत्पत्ति भएपछि बोल्न नसक्ने आचार्य ब्राह्मणका छोराले वेद पढ्न जानेका थिए । दैलेखको भुर्तीका आचार्य ब्राह्मणहरूले शिवलिंगमा दूध चढाउने र कालीकोटका काफ्लेहरूले शिव देवताको पहिलो पूजापाठ गर्ने चलन अहिले पनि कायमै छ ।

‘क’ र ‘ॐ’ को अस्तित्व पनि संकटमा

दैलेखमा हजारभन्दा बढी ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक र पुरातात्विक सम्पदाहरू छन् । यति धेरै सम्पदा भए पनि संरक्षणमा राज्यले चासो राखेको छैन ।

नेपाली भाषा लिपिबद्ध गरेको सबैभन्दा पुरानो साके संवत् ९०३, वि.सं. १०३८ मा लेखिएको कर्णाली प्रदेशीय नागराजका उत्तराधिकारी दामुपालको समयको भनिएको भाषालिपि दैलेखको दुल्लुमा छ ।

दैलेखको शिलालेखमा ‘क’ र ‘ॐ’ शब्दको अस्तित्व अहिले संकटमा परेको छ । अस्तित्व जोगाउने अभियान पनि नभएका होइनन् । तर, उचित व्यवस्थापन र संरक्षण हुन सकिरहेको छैन । मल्ल राज्य सिञ्जा र जुम्लाको दुल्लु दैलेख पनि संरक्षणको पर्खाइमा छ । दैलेखको इतिहास जोगाउन केन्द्र र स्थानीय सरकारले जागरुकता देखाउनुपर्ने आवश्यकता रहेको इतिहासकारहरू बताउँछन् ।

Dailekh History (10)1714529861.jpeg

यसो भन्छन् इतिहासका जानकार

लामो समयदेखि दैलेखका सम्पदाहरू र भाषा साहित्यका बारेमा खोज अनुसन्धान गर्दै आएका प्रा.डा. मधुसुदन गिरी भन्छन्, ‘राज्यले दैलेखका सम्पदाहरू संरक्षणमा दिनुपर्ने चासो दिएको छैन, अब जिम्मा स्थानीय सरकारको हो, प्रदेश सरकारले दैलेखलाई पर्यटन, इतिहास र भाषा साहित्यको प्रमुख गन्तव्य जिल्ला बनाउनुपर्छ ।’

दैलेखको इतिहासलाई नजिकबाट नियालेका वरिष्ठ पत्रकार हरिहरसिंह राठौर भन्छन्, ‘दैलेखलाई केन्द्र मानेर समग्र कर्णाली प्रदेशको इतिहासको खोजी गरी राज्यले संरक्षणमा ध्यान पुर्‍याउन उहिलेदेखि नै ढिलाइ गरिरहेको छ ।’

Dailekh History (11)1714529878.jpeg

झण्डै तीन दशकदेखि सक्रिय प्रत्रकारितामा संलग्न राठौर दैलेखका सम्पदाहरूको ऐतिहासिक विशेषता र महत्त्वका बारेमा स्थानीयलाई थाहा नहुनु तथा संरक्षणका नाममा जथाभावी संरचना निर्माण गरिनुले सम्पदाहरूको मौलिक विशेषतासहितको इतिहास मेटिँदै जान थालेको बताउँछन् ।

पञ्चकोशी, महावुधामलगायतका धार्मिक दृष्टिकोणले महत्त्वपूर्ण मानिएका क्षेत्रको संरक्षण गरी प्रचार–प्रसारलाई व्यापक बनाई आन्तरिक तथा छिमेकी मुलुक भारतका धामिक तीर्थालुलाई पर्यटकको रूपमा भित्र्याउन सकेको खण्डमा आर्थिक उपार्जनको पाटो बलियो हुनेमा दुई मत नरहेको देख्छन् पत्रकार राठौर ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, वैशाख १९, २०८१ १२:५९