आधा विश्वसँग इरानको सम्बन्ध खराब, इस्लामिक क्रान्तिसँगै दुस्मन बने मित्रहरू (भिडियो)

आधा विश्वसँग इरानको सम्बन्ध खराब, इस्लामिक क्रान्तिसँगै दुस्मन बने मित्रहरू (भिडियो)

A+ A A-

सिरियास्थित इरानी वाणिज्य दूतावासमा १ अप्रिलमा इजरायली सेनाले गरेको हमलामा दुई शीर्ष सैन्य कमान्डरसहित १३ जना मारिए । यसको जवाफमा १३ अप्रिलको राति इरानले ३ सयभन्दा बढी मिसाइलले इजरायलमाथि प्रत्याक्रमण गर्‍यो ।

त्यसको केही दिनभित्रै इजरायलले इरानको रणनीतिक महत्त्वको शहर इस्फहानमा हमला गरेपछि एकपटक विश्व फेरि युद्धको सम्मुखमा पुगेको देखिएको थियो । तर, तनावपूर्ण अवस्था पछिल्ला दिनमा कम भएको देखिएको छ ।

रुस, चीन र भारतसहित केही देशलाई छाड्ने हो भने विश्वका धेरै प्रभावशाली देशसँग इरानको तनावपूर्ण सम्बन्ध छ । कतिपय पश्चिमा देशले इरानमाथि लामो समयदेखि नाकाबन्दी वा प्रतिबन्ध लगाउँदै आएका छन् ।

मध्यपूर्वको शक्तिशाली देश इरानको क्षेत्रफल १६ लाख ४८ हजार १९६ वर्गकिलोमिटर र जनसंख्या ८ करोड, ९६ लाख ५८ हजार छ । सन् १९२१ मा एक सैन्य अधिकारी रेजा शाहले कजार वंशलाई सत्ताबाट हटाएका थिए । उनले इरानलाई आधुनिक बनाउने भन्दै यो कदम चालेको बताएका थिए । सन् १९२६ मा रेजा खानलाई औपचारिक रूपमा राजा घोषित गरियो र आफ्नो नाममा पहलवी जोडे । यसरी पहलवी राजवंशको स्थापना भयो ।

सन् १९३५ मा पर्सियाको नाम परिवर्तन गरेर इरान बनाइयो । रेजा शाहको छवि उदारवादी शासकबाट तानाशाहको छवि बन्यो । सन् १९४१ रेजा खानका छोरा मोहम्मद रेजा शाह इरानका शासक बने ।

सन् १९६३ मा मोहम्मद रेजा शाहले इरानलाई पश्चिमीकरण गर्नका लागि ‘द ह्वाइट रिभोल्युसन’ लागू गरे । आयातुल्लाह खुमेनीको नेतृत्वमा यसको विरोध भयो । यसले इस्लामिक क्रान्तिको रूप लियो र राजसंस्था अन्त्य भएर खुमेनी देशको सर्वोच्च धार्मिक नेता बने ।

सन् १९७९ अघि इरानको अमेरिकादेखि इजरायलसम्म शक्तिशाली पश्चिमा राष्ट्रसँग सुमधुर सम्बन्ध थियो । इजरायललाई देशको मान्यता दिने इरान दोस्रो मुस्लिम राष्ट्र थियो । तर, सन् १९७९ को इस्लामिक क्रान्तिले सन् १९२६ देखि शासन गरिरहेको पहलवी राजवंशलाई सत्ताच्यूत गर्‍यो ।

इरानमा राजवंशको स्थानमा इस्लामिक रिपब्लिक अफ इरानको जन्म भयो । सत्ताको असली शक्ति क्रान्तिको नेतृत्व गरेका धार्मिक नेता आयातुल्लाह रुहोल्लाह खुमैनीको हातमा आयो र उनले सबै पश्चिमी देशसँगको सम्बन्ध अन्त्य गरेर प्यालेस्टाइनीको पक्षमा उभिने घोषणा गरिदिए ।

लेबनानका हिजबुल्लाह, इराकका सिया मिलिसिया गुट, प्यालेस्टाइनको हमास र यमनका हुथीजस्ता समूहलाई इरानले सैद्धान्तिक समर्थन मात्रै नभएर हतियारसमेत दिँदै आएको छ । यी समूहले अमेरिका, इजरायल र पश्चिमा देशलाई आफ्नो शत्रु ठान्छन् ।

त्यसै कारण पश्चिमा देशको इरानसँग पनि सम्बन्ध राम्रो छैन । संसारकै शक्तिशाली अमेरिका र ब्रिटेन, मध्यपूर्वको यहुदी राष्ट्र इजरायल, मुस्लिमको प्रमुख धार्मिक स्थल मक्का र मदिना भएको देश साउदी अरब, जनसंख्याका हिसाबले दोस्रो ठूलो मुस्लिम राष्ट्र पाकिस्तानसँग पनि इरानको सम्बन्ध सुमधुर छैन ।

अमेरिकाले नै दिएको थियो परमाणु रियाक्टर

धार्मिक क्रान्तिभन्दा अघि इरान अमेरिकाको आर्थिक, प्रौद्योगिक र सैन्य साझेदार थियो । इरानलाई पहिलो परमाणु रियाक्टर पनि अमेरिकाले नै दिएको थियो । तर, इरानी क्रान्ति र नोभेम्बर १९७९ मा इरानी विद्यार्थीको एक समूहले अमेरिकी दूतावासमा काम गर्ने ५२ जनालाई बन्दी बनाएको घटनाले दुई देशको सम्बन्ध समाप्त भयो ।

अमेरिकाले ७ अप्रिल, १९८० मा इरानसँगको सबै सम्बन्ध अन्त्य गर्ने औपचारिक घोषणा गरेको थियो । त्यसयता यी दुई देशबीच औपचारिक सम्बन्ध छैन । इरानको परमाणु कार्यक्रमलाई खतराका रूपमा लिएको अमेरिकाले लामो समयदेखि आर्थिक प्रतिबन्ध लगाएको छ ।

इस्लामिक क्रान्तिलगत्तै सम्बन्ध तोडे पनि इरान र इजरायलबीचको सम्बन्ध यति तल्लो स्तरमा झरेको थिएन । यतिसम्म कि सन् १९८० मा इराकले अचानक हमला गरेपछि इजरायलले इरानलाई सैन्य र लजिस्टिक सहायता गरेको थियो ।

इरान र इजरायलबीच सम्बन्ध बिग्रिन सन् १९८५ देखि सुरु भएको हो । सन् २००६ को लेबनान युद्धपछि दुई देशको सम्बन्ध निकै तल्लोस्तरमा पुग्यो । त्यसबेला इरानी रिभोल्युसनरी गार्ड्समाथि इजरायलमा हमला गर्न हिजबुल्लाहलाई सिधै सहयोग गरेको आरोप लाग्यो । त्यसयता यी दुई देश 'प्रोक्सी वार'मा सामेल छन् ।

इरान र साउदीको वर्चस्वको लडाइँ

इरान र साउदी अरब करिब ४५ वर्षदेखि एकअर्काका विरोधी कित्तामा छन् । दुवै मध्यपूर्वका क्षेत्रीय शक्ति हुन् र प्रभुत्वको लडाइँ चलिरहेको छ । यिनीहरूबीचको आपसी संघर्षको जड पनि इरानको इस्लामिक क्रान्ति नै हो ।

सन् १९७९ अघिसम्म साउदीले आफूलाई मुस्लिम जगत्‌को नेता ठान्थ्यो । तर, इरानी क्रान्तिले साउदीको चुनौती बढ्यो । अरब देशमा सन् २०१० को दशकमा भएको आन्दोलनका कारण पैदा भएको राजनीतिक अस्थिरताको फाइदा उठाउँदै इरान र साउदीले सिरिया, बहराइन र यमनजस्ता देशमा आफ्नो प्रभुत्व बढाउने कोसिस गरे ।

इरान–पाकिस्तानको बिग्रिएको सम्बन्ध

मुस्लिम जनसंख्याका हिसाबले संसारको दोस्रो ठूलो देश पाकिस्तानसँग पनि इरानको सम्बन्ध एक दशकदेखि उतारचढावपूर्ण छ । सन् २०१२ मा पाकिस्तानमा जैश–अल–अदल गठन भयो । यसलाई इरानले आतंकवादी संगठन मान्छ । यसले इरानमा रहेका अल्पसंख्यक सुन्नीको हकका विषयमा आवाज उठाउने गर्छ । यो समूहले सन् २०१३ देखि इरानी सुरक्षा फौजलाई निशाना बनाउँदै आएको छ ।

इरानमा ९५ प्रतिशत सिया मुस्लिम छन् । जहाँ अल्पसंख्यक सुन्नी समुदायमाथि विभेद हुने गरेको पाकिस्तानका सुन्नी संगठन आरोप लगाउँछन् । इरानले पनि यस्ता संगठनलाई पाकिस्तानी सेनाले नै सहयोग गर्ने गरेको आरोप लगाउने गरेको छ ।

इरानमाथि मानवअधिकार उल्लंघनको आरोप

इरानको युरोपेली राष्ट्रसँग पनि सम्बन्ध सामान्य छैन । मानवअधिकारलाई लिएर इरानको ट्र्याक रेकर्ड राम्रो छैन । युरोपेली संघले सबैभन्दा पहिले सन् २०११ मा इरानमाथि गम्भीर मानवअधिकार उल्लंघनको आरोपमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो । त्यसयता यो प्रतिबन्ध हट्नुको साटो झनै बढ्दै गएको छ ।

दुई वर्षअघि इरानले युक्रेनमाथि रुसले गरेको हमला उचित भएको बताएपछि पनि युरोपेली संघले प्रतिबन्ध लगाएको थियो । युरोपेली संघबाट अलग भइसकेको ब्रिटेनले समेत १३ अप्रिलदेखि इरानमाथि व्यापारिक प्रतिबन्ध लगाएको छ ।

भिडियाे हेर्नुहाेस् :

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख १६, २०८१ १९:३१