दलाई लामा र दुई वैज्ञानिकको दाबीपछि ‘सुन’ फलाउन थालेको काभ्रेको तिमाल (भिडियोसहित)

दलाई लामा र दुई वैज्ञानिकको दाबीपछि ‘सुन’ फलाउन थालेको काभ्रेको तिमाल (भिडियोसहित)

(तस्वीर सौजन्य: कमल मादेन)

A+ A A-

सन् २०११ को अन्त्यतिर बौद्ध धर्मगुरु दलाई लामाले एक प्रवचनमा नेपालको काभ्रेमा पाइने बोधिचित्त सबैभन्दा उत्तम भएको दाबी गरे । त्यसअघिसम्म जिल्लाका तिमाल क्षेत्रमा बोधिचित्त फलेर त्यसै खेर गइरहेको थियो, जसरी जंगली बयर कुहिएर जान्छ ।

काटीकुटी बयरजस्तो देखिने बोधिचित्तबारे दलाई लामाको दाबीपछि यसले बजार पाउन थाल्यो । खासगरी बौद्ध धर्ममा आस्था राख्नेहरूले यसको खोजी सुरु गरे ।

काभ्रे तिमाल क्षेत्रका किसान दीपेन्द्र तामाङका अनुसार, २०६६ सालअघि जिल्लामा बुद्धचित्तको व्यावसायिक खेती हुँदैनथ्यो । ‘त्यसको केही वर्षसम्म मूल्य पनि खासै धेरै थिएन,' ५४ वर्षीय तामाङले शिलापत्रसित भने, ‘भगवान् गौतम बुद्धसँग यसको महत्त्व जोडिएपछि प्रचार बढ्दै गयो, माग र मूल्य पनि बढ्न थालेको हो ।’

दलाई लामाको दाबीको चार वर्षपछि वैज्ञानिकहरू डा. खेमराज भट्टराई र मित्रलाल पाठकले ‘बोधिचित्त’बारे अर्को दलिल पेस गरे । तर, यसपल्टको दाबी लिखित थियो । यो अप्रिल-जून २०१५ मा ‘इन्डियन जर्नल अफ प्लान्ट साइन्स’मा प्रकाशित भएको थियो ।

जर्नलमा लेखकद्वयले बोधिचित्तलाई नेपालको रैथाने प्रजाति मात्रै भनेनन्, यसको नामकरण नै बुद्धसँग जोडेर गरिदिए- जिजिफस बुधेन्सिस् । तर, चीनमा पीएचडी गर्ने क्रममा पाठकले नै आफ्ना प्रोफेसरसँग मिलेर बोधिचित्तबारे थप अध्ययन गरे । सन् २०१६ मा डीएनएपछि थाहा भयो, खासमा बोधिचित्त नेपालको नभएर चीनको रैथाने प्रजाति हो । र, यो चिनियाँ जुजुबा अर्थात् जिजिफस जियाङचेङगिसिस भएको पाइयो ।

नेपाली आदिवासी तामाङ समुदायमा यो रुखलाई फ्रेङ्बा वा बुद्धमाला भनिन्छ । तिब्बतमा तेन्वा र चीनमा शुजु नामले चिनिन्छ । बोधिचित्तचाहिँ संस्कृत भाषाबाट आएको शब्द हो, जसमा बोधीको अर्थ प्रकाश र चित्तको अर्थ प्राण भन्ने हुन्छ ।

जर्नलमै प्रकाशित भएपछि संसारभर बोधिचित्तलाई जिजिफस बुधेन्सिस् भनेर चिन्न थालिएको थियो । ‘दलाई लामाको दाबीले नेपाल र चीनमा बोधिचित्तको महत्त्व उसै बढाएको थियो, त्यसमाथि भट्टराई र पाठकको जर्नलले संसारका धेरै ठाउँका बौद्धमार्गी वा अरुलाई बोधिचित्ततिर तानेको मान्न सकिन्छ,' वनस्पतिशास्त्री कमल मादेनले भने ।

बोधिचित्त नेपालको रैथाने प्रजाति भएको दाबीसहितको लेख भारतीय जर्नलमा प्रकाशित भएको थियो । तर, यो दाबीको खण्डनमा आएको अर्को अध्ययन प्रतिवेदन भने नेपालकै वन मन्त्रालयअन्तर्गतको विभागको पुस्तिकामा छापियो । 'त्यसैले अहिले पनि धेरैलाई बोधिचित्त नेपालकै प्रजाति हो भन्ने छ । प्रतिष्ठित जर्नलहरूले पनि अहिलेसम्म यही जानकारी राखेका छन्', मादेनले भने ।

२०६५/६६ सालदेखि सामान्य खोजी हुन थालेको बोधिचित्तको कारोबार २०७२ सालदेखि ह्वात्तै बढेको थियो । पछि चीनबाट मात्र नभएर संसारका अन्य देशबाट समेत बोधिचित्तको माग बढ्न थाल्यो । बौद्धमार्गी मात्रै होइन, गैरबुद्धिस्टले समेत किन्न थाले । कुनै बेला भुईंमा झरेर खेर जाने बोधिचित्त केही वर्षयता चीनसहित सिङ्गापुर, दक्षिण कोरिया, जापानलगायत देशमा निर्यात भइरहेको छ ।

हालै मात्र काभ्रेको रोशी गाउँपालिका- ५, नागबेलीमा एक सिजनका लागि बोधिचित्तको एउटा रुख ३ करोड रुपैयाँमा बिकेको थियो । यद्यपि, आफूले किन्न नपाएको झोँकमा बिचौलियाले बन्दुकको बलमा रातारात आरो लगाएर त्यो रुख ढालिदिए । बोधिचित्त लुटपाट घटनाबारे समाचार त हामीले बेलाबेला सुन्दै नै आएका हौँ ।

बयरजस्तो देखिने एउटा बोटका लागि मान्छेले जेल नै जानुपर्ने जोखिमलाई समेत बेवास्ता गर्ने गरेका छन् । २९ चैतमा बोधिचित्तको रुख ढालिएको घटनामा संलग्नमध्ये चार जनालाई प्रहरीले हिरासतमा लिइसकेको छ ।

यो खबरले धेरैलाई चकित पारेको छ- आखिर बोधिचित्तमा के त्यस्तो गुण छ, जसले यसलाई बहुमूल्य बनाउँछ ? काभ्रेबाहिरका जिल्लामा यसको खेती गर्न सकिन्छ कि सकिँदैन ? आउनोस्, यसबारे संक्षिप्त चर्चा गरौँ । पढ्नभन्दा भिडियो हेर्न चाहने पाठक/दर्शकका लागि यसै सामग्रीको तल भिडियो पनि उपलब्ध छ ।

के हो बोधिचित्त ?

kamal maden fi1713443908.jpg

कमल मादेन नेपालका वनस्पतिशास्त्री हुन् । अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलदेखि नेपाली अखबार, म्यागेजिनमा जीव, वनस्पतिबारे उनका थुप्रै लेख प्रकाशित छन् । उनीसहितको टिमले सन् २०१६ मा बोधिचित्त उत्पादन हुने काभ्रेको तिमाललगायत क्षेत्रको स्थलगत भ्रमण तथा अध्ययन गरेको थियो ।

मादेनका अनुसार, बोधिचित्त हामीले खान मिल्ने जंगल वा घरछेउमा फल्ने बयरकै नातेदार अर्थात् बयर प्रजातिकै एक फल हो । यसको बोट, हाँगा, पात, फूल, फल र दाना ठ्याक्कै बयरजस्तै हुन्छ । यद्यपि, यो सामान्य बयरजसरी जहाँ पनि फस्टाउँदैन । यसलाई ढुङ्ग्यान, बलौटे माटोमा पहारिलो क्षेत्र चाहिने मादेन बताउँछन् । उनका अनुसार, अहिलेसम्म काभ्रेको तिमाल र रामेछापका केही क्षेत्रमा यो फस्टाएको पाइन्छ ।

बौद्ध धर्मसँग जोडिएकाले बोधिचित्त बहुमूल्य हुन पुगेको हो । बौद्ध धर्ममा बोधिचित्तको प्रयोग शुभकार्य र दाहसंस्कार आदिमा हुन्थ्यो । बोधिचित्तका १ सय ८ दानाको माला ध्यान वा मन्त्र जप गर्दा प्रयोग गरिन्छ ।

बोधिचित्तबारे केही किंवदन्ती पाइन्छन् । जस्तो कि, गौतम बुद्धले मध्यलुम्बिनी, नमोबुद्ध र काभ्रेको तिमाल क्षेत्र गरी तीन स्थानमा रोप्न भनेर बिउ छाडेर गएका थिए । तर, तिमाल क्षेत्रमा मात्रै बिरुवा उम्रियो र फस्टायो ।

अर्को, काभ्रेस्थित एक गुफामा ध्यान गर्न आउँदा बौद्ध धर्मगुरु पध्म सम्भवले बोधिचित्तको बिरुवा छाडेर गएका थिए । त्यसैले काभ्रेमा फल्ने बोधिचित्तका माला अन्यत्रको तुलना बढी मूल्य पर्ने र बढी गुणस्तरको हुने दाबी दलाई लामाको थियो । यसमा देशविदेशका धेरैले विश्वास गरेको मानिन्छ ।

जे होस्, बौद्धमार्गीहरूको आस्थासँग बोधिचित्तकाे खास सम्बन्ध रहँदै आएको छ । यसको उत्पादन चीनमा पनि हुन्छ । तर, बुद्ध र नेपालसँग जोडिएकाले नेपालकै उत्पादन पहिलो प्राथमिकतामा पर्ने गरेको व्यवसायीहरू बताउँछन् ।

बोधिचित्तको बोटले रोपेको तीन वर्षपछि नै फल दिन थाल्छ । मादेनका अनुसार, अरु खेतीजस्तो यसलाई खासै स्याहारको आवश्यकता पर्दैन । सय वर्षसम्म आयु हुने ठानिए पनि बोधिचित्तको विषयमा गहिरो अध्ययन, अनुसन्धान हुन बाँकी नै छ ।

काभ्रेमा ९ सय ४५ देखि २००१ मिटरको उचाइमा बोधिचित्तको खेती हुँदै आएको छ । तामाङ समुदायका करिब सबै परिवारले बोधिचित्त रोपेका छन् । ८ देखि १० मिटरसम्म अग्लो हुने यो फल जंगलमा पाइँदैन । आकार र गुणस्तरअनुसार बोधिचित्तको भाउ तय हुने गरेको छ । एक दाना बोधिचित्तको मूल्य ५० देखि ५ हजार रुपैयाँसम्म पर्छ  । गोलाइ र आकारअनुसार ९ एमएमसम्मका दानाको दाम उच्च हुन्छ । छानेर छोडिएका दाना पनि प्रतिपाथी ५ सयदेखि २ हजार रुपैयाँसम्ममा बिक्री हुने गरेको व्यवसायीहरू बताउँछन् ।

यसको मूल्य उच्च भएपछि चोरी, डकैती पनि बढेको छ । त्यसैले किसानहरू फल नटिपेसम्म रुखमुनि नै सुत्ने गरेका छन् । हेरचाहका लागि कतिले चौकीदार राख्छन् भने कतिले सीसीटीभी क्यामेरासमेत जडान गरेका छन् । पहिलापहिला त काँडेतारमा करेन्ट छोड्नेसम्मको गैरकानुनी उपाय अपनाएको पाइन्थ्यो ।

धार्मिक महत्त्वकै कारण बोधिचित्तको उच्च आर्थिक महत्त्व देखिन्छ । यसको विस्तार र उत्पादन वृद्धि गरेर जीवनशैलीमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सकिने सम्भावना पनि उत्तिकै छ । उच्च मूल्यका कारण अन्य जिल्लामा पनि यसको खेती गर्ने प्रयास नभएको होइन । तर, ती प्रयास खासै सफल भने भएका छैनन् ।

हेर्नुहोस्, बोधिचित्तबारे वनस्पतिशास्त्री कमल मादेनसँग गरिएको भिडियो कुराकानी: