नेतान्याहुको कुर्सीले निम्त्याएको इरान–इजरायल युद्ध : को कसको पक्षमा ?

A+ A A-

इरान र इजरायलबीच सुरु भएको युद्धले मध्यपूर्वमा भयानक युद्ध निम्त्याउने संकेत देखिँदै छ । इरानले १३ अप्रिलको राति इजरायलमाथि प्रहार गरेका करिब ३ सय मिसाइल र ड्रोनमध्ये अधिकांशलाई इजरायलले आकाशमै नष्ट गरे पनि केही मिसाइल इजरायली भूमिमा खसेका छन्, जसबाट सिरियास्थित इरानी वाणिज्य दूतावासमाथि हमला गर्न प्रयोग गरिएका इजरायलका केही एयरबेसहरूमा क्षति पुगेको छ ।

इरान र इजरायलबीच सन् १९७९ को इस्लामिक क्रान्तिपछिको दुस्मनीपूर्ण सम्बन्ध युद्धमा बदलिनुका केही निमित्त कारणहरू छन् । गाजामा सक्रिय हमासलाई इरानको सिधा समर्थन देखिन्छ भने लेबनानको हिजबुल्लाह, सिरिया र इराकका मिलिसिया तथा यमनको हुथी विद्रोहीलाई इरानले सहयोग गर्दै आएको छ । जो इजरायलका पुराना दुस्मन हुन् । तर, इरानले इजरायलविरुद्ध रहेका समूहलाई गरेको सहयोग नै अहिलेको युद्धको मुख्य कारण होइन । बरु अमेरिकाको पदचाप पछ्याउँदै सिरियामा इरानी वरिष्ठ सैन्य कमान्डरहरूको हत्याले दुई लामो समयदेखि विवादलाई युद्धमा परिणत गर्ने खतरा बढेको हो । यसबाहेक दुई देशले एकअर्कादेशविरुद्ध लामो समयदेखि ‘प्रोक्सी वार’ चलाइरहेका छन् ।

ठूलो क्षति नभएको इरानी हमलाका दुई उद्देश्य देखिन्छन् । पहिलो, इरान इजरायललाई उसकै भूमिमा प्रवेश गरेर मिसाइल र ड्रोन आक्रमण गर्न सक्षम छौँ भन्ने सन्देश दिन चाहन्थ्यो, जसमा इरान सफल देखियो । इजरायल आफैँले पनि लेबनानको सीमाक्षेत्रमा रहेका केही स्थानमा क्षति पुगेको बताएको छ । सामाजिक सञ्जालमा भाइरल बनेका भिडियोहरूमा केही भवन, सैन्य सामग्रीहरू, सैन्य बेसहरूमा क्षति पुगेको देखाइएको छ । इजरायल आफूतिर भएको क्षतिलाई निकै कम देखाउनमा माहिर मानिन्छ । तर, यथार्थ कुरा यसपटक इरानले इजरायलमाथि उसकै भूमिमा छिरेर हमला गरेको छ ।

जतिबेला इरानले इजरायलमाथि हमला गर्‍यो, त्यसैबेला इराकी मिलिसिया, हुथी विद्रोही र हिजबुल्लाहका लडाकुले पनि आक्रमण गरेका थिए । यसरी इजरायलमाथि एकैपटक चारैतिरबाट हमला भएको थियो । यो हमला निस्तेज पार्न अमेरिकाले समेत सहयोग गरेको थियो । तर, त्यसलगत्तै इरानी हमलाको जवाफ दिने बताएको इजरायललाई तत्काल इरानमाथि हमला गरे सहयोग गर्न नसक्ने जवाफ अमेरिकाले दिएको छ ।

अमेरिकाको यो जवाफको मक्सद बुझ्न भने मध्यपूर्वको अवस्था र केही विगतका परिघटना बुझ्नुपर्छ । इजरायलले गाजामाथि हमला गरेपछि यमनको हुथी विद्रोहीले रेड सी हुँदै भूमध्यसागर जाने पानीजहाजमाथि स्ट्रेट अफ होर्मुजमा आक्रमण सुरु गर्‍यो, जसलाई रोक्न अमेरिका र बेलायतले गरेका सबै कोसिस असफल भए । अर्थात् यो क्षेत्रमा इरानको समर्थनप्राप्त हुथी विद्रोहीको बलियो पकड छ । सन् २०२० मा इराकमा अमेरिकाले मिसाइल आक्रमण गरी इरानी जनरल कासिम सुलेमानीको हत्या गरेको थियो । यसको जवाफमा इरानले पश्चिम बग्दादमा रहेका अमेरिकी सैन्य क्याम्प एरबिल र अल असदमा मिसाइल प्रहार गरेको थियो, जसमा १ सयभन्दा बढी अमेरिकी सैनिक मारिएका थिए । यसको अर्थ मध्यपूर्वको जबर्जस्त बलियो शक्तिका रूपमा इरान उदाइसकेको छ । पश्चिमा शक्तिको लामो प्रयास र प्रतिबन्धका बाबजुद इरानले आफ्नो रक्षा प्रणाली निकै शक्तिशाली बनाएको छ, जसलाई चिर्न पश्चिमा शक्तिका लागि पनि सहज छैन ।

मध्यपूर्वमा इजरायल अमेरिकाको सबैभन्दा निकटको मित्र हो । तर टर्की, सिरिया, इराक, कुवेत, जोर्डन, साउदी अरब, कतार र यूएईमा पनि अमेरिकी सैन्य अखडा छन् । खास कुरा के छ भने यी सबै अमेरिकी सैन्य बेसहरू इरानी मिसाइलको दूरीभित्र पर्छन् । त्यसैले इरानसँग प्रत्यक्ष युद्धको अवस्थामा अमेरिकाले यहाँका सैन्य बेसहरू जोगाउन ठूलो संघर्ष गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसैले अमेरिकाले यी क्षेत्रका आफ्ना सैन्य बेस राखिराख्न मध्यपूर्वमा तनाव कम गर्नुपर्नेछ । इरानले पनि इजरायलमाथि हमलाका क्रममा अमेरिकी सैन्य बेसलाई कुनै नोक्सानी पुर्‍याएको छैन ।

इरानी हमलाको दोस्रो उद्देश्य भनेको उसले आफ्ना जनतासँग गरेको वाचा पूरा गर्नु थियो । त्यसैले यो हमलाको नाम पनि सच्चा वाचा अर्थात् ‘अपरेसन ट्रु प्रोमिस’ राखेको थियो । आजको समयमा मध्यपूर्वमा जति शक्ति इरानको छ, त्यति शक्ति अरुसँग छैन भन्ने कुरा आफ्ना जनतालाई देखाउन खोजेको छ ।

मध्यपूर्वको राजनीतिको अर्को महत्त्वपूर्ण खेलाडी टर्की हो । युरोपको ढोकासमेत रहेको टर्की शक्ति संघर्षमा स्थिर छैन । तर, इरानको हमलापछि अमेरिकाले टर्कीको हवाई क्षेत्र प्रयोग गर्न मागेको अनुमति टर्कीले अस्वीकार गरिदियो । यसको अर्थ अमेरिका र इजरायलका कुनै पनि जहाजले टर्कीको हवाई क्षेत्र प्रयोग गर्न पाउने छैनन् । अमेरिका र बेलायतले बनाएको देश जोर्डन भने यो युद्धमा इजरायलको साथमा उभिएकोे छ । किनकि जोर्डनका राजा अमेरिकासँग असाध्यै निकट छन् । जोर्डनले अमेरिकी र इजरायली जहाजका लागि आफ्नो हवाई क्षेत्र दिने तथा इरानी ड्रोन तथा मिसाइल आफ्नो हवाई क्षेत्रमा आए खसाल्ने चेतावनी दिएको छ । यसबाहेक मध्यपूर्वका जति पनि देश छन्, उनीहरू मौन बसेका छन् । यो एक किसिमले इरानी शक्तिको स्वीकार्यता पनि हो ।

साउदी अरब र इरानबीच मध्यपूर्वमा लामो दुस्मनीका बाबजुद साउदी खुलेर इजरायलको पक्षमा देखिएको छैन । इरान आफैँले पनि मध्यपूर्वमा लामो युद्ध नचाहेको बताएको छ । इजरायलमाथि आक्रमणलगत्तै त्यसविरुद्ध उभिएका पश्चिमा राष्ट्रलाई इरानले दमास्कसस्थित इरानी दूतावासमाथि अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको उल्लंघन गरी गरेको आक्रमणमा नबोलेकोमा प्रश्न उठाएको छ ।

अर्कोतिर गाजामा राष्ट्र संघ सुरक्षा परिषद्‌को प्रस्तावविपरीत युद्ध जारी रहेकोमा पनि इरानले आक्रोश पोखेको छ । इजरायलले दमास्कसमा इरानी वाणिज्य दूतावासमाथि हमला गरेर युद्ध सुरु गरेको र इरानले त्यसको जवाफ मात्रै दिएको इरानको भनाइ छ । यो निकै महत्त्वपूर्ण प्रश्न मात्रै होइन, पश्चिमा देशको पूर्वाग्रही र मध्यपूर्वमा अस्थिरता निम्त्याउने चालबाजीका लागि पनि गतिलो झापड हो । अमेरिकाले सुरुवाती सहयोग गरे पनि अब सहयोग गर्न नसक्ने बताइसकेकाले इजरायललाई इरानमाथि प्रत्यक्ष जवाफी हमला सहज हुने छैन ।

अर्कोतिर मध्यपूर्वका जोर्डनबाहेक अन्य देश इजरायलको पक्षमा उभिने सम्भावना छैन । इजरायलसँग उसका छिमेकी कुनै पनि राष्ट्र खुसी छैनन् । जहाँ अरब–इजरायल टकरावको लामो शृङ्खला चलेको छ । यदि अमेरिका, बेलायत र फ्रान्स इजरायलको पक्षमा उभिएर इरानविरुद्ध युद्धमा सामेल भए भने त्यसले मध्यपूर्वमा ठूलो जनधनको क्षति पुग्न सक्छ । यसले मध्यपूर्वमा अमेरिकी उपस्थिति या त बढाउनेछ या सधैँका लागि उठाइदिन सक्छ । किनकि इजरायलको साथमा पश्चिमा शक्ति खडा हुनेबित्तिकै इरानलाई रुस, चीन, उत्तर कोरियासहित मध्यपूर्वका अधिकांश देशले सहयोग गर्नेछन् ।

साउदी अरबले कतारमाथि प्रतिबन्ध लगाउँदा इरानले कतारलाई बचाउन ठूलो सहयोग गरेको थियो । त्यसैले इरानको कठिन अवस्थामा कतार उसको पक्षमा आर्थिक र नैतिक दुवै हिसाबले उभिन सक्छ । चीनले मध्यपूर्वमा युद्ध नचर्काउन आग्रह गरेको छ । तर, उसले सिरियामा रहेको इरानी वाणिज्य दूतावासमाथि भएको हमलाको निन्दा गरेको छ ।

अमेरिकामा यसै वर्ष राष्ट्रपति निर्वाचन हुँदै छ, जसमा वर्तमान राष्ट्रपति जो बाइडेनको लोकप्रियता खस्कँदो क्रममा छ । चुनाव जित्न उनले घरेलुसँगै अमेरिका सम्मिलित बाह्य मामिलालाई पनि समाधान गर्नुपर्ने हुन्छ । यदि कुनै देशमा युद्धको अवस्था आएमा र अमेरिकी शक्तिमा क्षति पुगेमा त्यसको असर राष्ट्रपति चुनावमा पनि पर्नेछ । बाइडेन अब गाजामा युद्धविराम गराएर आफ्नो ध्यान चुनावमा केन्द्रित गर्न चाहन्छन् । त्यसैले पनि अमेरिका तत्काल इजरायलसँग मिलेर इरानविरुद्ध युद्धमा उत्रेर गल्ती गर्ने पक्षमा छैन ।

अब युद्धका लागि सबैभन्दा ठूलो बाध्यताचाहिँ इजरायली प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहुलाई नै छ । किनकि जहिलेसम्म इजरायल युद्धमा सामेल हुनेछ, तबसम्म उनको सत्ता बच्नेछ, जुन दिन युद्ध सकिनेछ, त्यस दिन नेतान्याहुको कुर्सी पनि जानेछ । इजरायलमा नेतान्याहुको राजीनामा माग्दै ठूला प्रदर्शन भइरहेका छन् । त्यसैले युद्ध लम्ब्याउन उनले कुनै न कुनै हर्कत गर्न सक्छन् । अर्थात् इजरायलले फेरि इरानमाथि हमला गरेको खण्डमा इरानले योभन्दा शक्तिशाली हमला गर्ने स्पष्ट पारिसकेको छ ।

इरानले गरेको हमलापछि बसेको दुईपटकको ‘वार क्याबिनेट’ बैठकमा पनि इरानमाथि कस्तो हमला गर्ने भन्ने लामो छलफल चल्यो । अमेरिकाले प्रत्यक्ष साथ नदिएको अवस्थामा मध्यपूर्वमा शक्ति सन्तुलनका हिसाबले पनि इरानमाथि प्रत्यक्ष आक्रमण इजरायलका लागि आत्मघाती बन्न सक्छ । त्यसैले इरानमाथि प्रत्यक्ष हमला गर्नुभन्दा अन्य कुनै न कुनै रूपमा हमला गर्ने वा इरानका तेल भण्डारलाई निशाना बनाउन सक्नेसम्मका छलफल चलेका छन् । यसलाई नेतान्याहुले कसरी कार्यान्वयन गराउँछन् भन्ने स्पष्ट भइसकेको छैन ।

इजरायली रक्षामन्त्रीले इरानले ब्यालिस्टिक मिसाइलले हमला गरेकाले इरानमाथि पनि सोही प्रकारको आक्रमण गर्नुपर्ने बताएका छन् । इजरायल आफैँमा परमाणु शक्ति भएको राष्ट्र हो भने इरान पनि परमाणु सफलता हासिल गर्न नजिक पुगेको बताइन्छ । तर, इरानका अन्य हतियार भने अत्याधुनिक र विशाल क्षमतामा मार हान्न सक्नेखालका छन् । यस्तो अवस्थामा दुई देशबीच ‘पूर्णयुद्ध’ सिर्जना हुन सक्छ । यसरी एकपछि अर्को युद्धको अवस्था सिर्जना भएमा र अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिहरू सामेल भएमा त्यो युद्धको दायरा कति बढ्छ, अहिले नै भन्न सकिँदैन ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, वैशाख ४, २०८१ २१:१४