एक जनमुखी प्रधानपञ्चको नाममा

A+ A A-

म अहिले बाँके–बर्दियातिर छु । तर, जन्मभूमि गुल्मीको याद आइरहन्छ । २०३२/०३३ सालतिरको कुरा हो, त्यतिबेला गुल्मीमा ७९ वटा गाउँ पञ्चायत थिए । तीमध्ये एक थियो, खर्ज्याङ गाउँ पञ्चायत । गाउँ पञ्चायतको चुनाव हुँदैथ्यो । धेरैको आँँखामा परेका युवा थिए, बोधराज ज्ञवाली । गाउँसमाजले उनैलाई प्रधानपञ्च भइदिन अनुरोध गर्‍यो । उनले पनि अनुरोध अस्वीकार गर्न सकेनन् । उनको बाध्यता अर्कै थियो । घरपरिवार उनलाई सरकारी जागिरे बनाउन चाहन्थ्यो । त्यो स्वाभाविक पनि थियो । पढालेखा छोरा सरकारी जागिरे भइदिए हुन्थ्यो भन्ने चाहना राख्नु स्वाभाविकै पनि थियो ।

त्यतिबेलाका प्रधानपञ्चले समाज र व्यवस्थाले मागेअनुसार काम गर्न पनि सकेका थिएनन् । त्यतिबेला तीन प बदनाम थिए, प्रधानपञ्च, पुलिस र प्रशासन । वास्तवमा ती सेवाप्रदायक एवं जनमैत्री हुनुपर्थ्यो । डरले मात्र ती संस्थालाई जनताले मान्थे । त्यस कारण पनि त्यतिबेलाको ग्र्याजुएट युवालाई प्रधान भएर छवि नबिगारे हुन्थ्यो भन्ने शुभेच्छुकको चाहना थियो ।

तर, धेरैले अनुरोध गरेपछि उनले प्रधानपञ्चका लागि मनोनयन दर्ता गराए । उनीप्रति सिङ्गो गाउँको आशा थियो सायद, उनी निर्विरोध प्रधानपञ्च निर्वाचित भए । गाउँ समाज खुसी भयो । किनभने बोधराज युवा मात्र थिएनन्, उनीसँग तत्कालीन ऐन कानुन नियमको व्याख्या गर्न सक्ने क्षमताका साथै इन्जिनियरिङ, मेडिकल, नाप-नक्साको ज्ञान, सामाजिक मूल्यमान्यता र गाउँवासी के चाहन्छन् भन्ने जानकारीसमेत थियो ।

घरको आर्थिक स्थिति सवल भएकाले जनताका काम गर्दा आफ्नै खर्च गर्न सक्थे । कुनै किसिमका लोभ लालच उनमा थिएन, न त कुनै महत्वाकांक्षा नै थियो । यस्तो स्वभावले पनि होला, उनी छिट्टै समाजमा लोकप्रिय हुँदै गए ।

बोधराज मेरै गाउँका र त्यसमाथि सहपाठी पनि भएकाले हामी खुसी थियौँ । उमेरले हामीभन्दा जेठा/ कान्छा जे भए पनि उनका क्रियाकलापमा हामी सहपाठीको साथ थियो । उनका निर्णय वा निर्देशन नमानी सुखै थिएन । एक किसिमले उनी अघोषित सङ्गठनका नेता थिए ।

कुनै रेस्टुरेन्टमा गएर आ–आफ्ना रुचिका परिकार खाएपछि आ–आफैँ भुक्तानी गर्नुपर्ने नियम बनाएका थिए । यसबाट साथी-साथीबीचमा सद्भाव कायम रहन्थ्यो । यो नियम उनी प्रधानपञ्च हुँदा समाजमा स्थापित गरे । कहिलेकाहीँ सदरमुकाम तम्घास जानुपर्दा विविध काम लिएर जानेको लस्कर लाग्थ्यो । सबैमा समान आर्थिक हैसियत हुँदैनथ्यो । त्यस्तो बेला कमजोरलाई सहयोग गर्न भन्थे । कोही तयार नभए आफैँ अघि सर्थे ।

बोधराज पहिलो कार्यकालमै यति लोकप्रिय भए कि खर्ज्याङका प्रधान भनेपछि तत्कालीन सीडीओ, डीएसपी जसले पनि उनका कामलाई आँखा चिम्लेरै समर्थन गर्थे । उनको नैतिकता यति प्रबल थियो कि न्यायाधीशलाई समेत बोधराज पक्षमा भएका मुद्दामा फैसला गर्न सजिलो हुने चर्चा हुन्थ्यो ।

विकास निर्माणका काममा पनि उनको सुझावलाई जिल्लासभाले कार्यान्वयन गर्थ्यो । उनका सुन्दर अक्षर र कलाकारिताको पनि गाउँमा चर्चा चल्थ्यो । उनी उदाहरणीय बानी व्यवहारका अगुवा थिए । चुरोटबिँडी वा कुनै मादक पदार्थ कहिल्यै सेवन गरेनन् । सेवन गर्नेलाई उनी घृणा गर्दैनथे तर उनको अगाडि मापसे गरेर जाने कसैको हिम्मत हुँदैनथ्यो । त्यो एक हिसाबले नैतिक शक्ति थियो ।

एकपटक प्रधानपञ्च बनेपछि उनले नदोहोरिएर सुखै पाएनन् । दोस्रो कार्यकालपछि पनि गाउँवासीले उनलाई छाडेनन् । बोधराज तेहेरिएर प्रधानपञ्च भए ।

त्यो पञ्चायती व्यवस्थाको समय थियो । देशमा निर्दलीय व्यवस्था भए पनि जिल्ला र गाउँ तहसम्मै दलीय आस्था राख्नेहरूको कमी थिएन । उनी निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्थाका प्रधान भए पनि भित्रभित्रै संगठन गरिरहेका काङ्ग्रेस र कम्युनिस्टको समर्थन पनि उनले पाएका थिए । पञ्चायतका प्रतिनिधि भए पनि काङ्ग्रेस र कम्युनिस्टले आफ्नै नेता मान्थे ।

२०४२ सालतिर हामी दाजुभाइको पनि सदरमुकामतिर काम पर्‍यो । छुटपुट जग्गा दर्ता गर्नुपर्ने थियो । मधेश र काठमाडौंतिर भएका सबै मान्कोट पुग्यौँ र प्रधानलाई लिएर सदरमुकाम तम्घास गयौँ । सापकोटा थरका बाहुनले होटल गरेका रहेछन् । प्रधानले जानेहरूको संख्या गनेर खाना पकाउन भने । भुईंमा गुन्द्री र पिर्कामा बसेर खानुपर्ने रहेछ । थाकेका थियौँ । सापकोटाले भातमाथि थुर्मीले घिउ छर्किदिए । खुब मीठो मानेर खाइयो । अनि त्यस दिन विश्राम गरियो ।

भोलिपल्ट बिहान तम्घासबजार घुमियो । चिया पिइयो । लोकप्रिय प्रधानसँग घुमफिर गर्दा सानै बेग्लै थियो । प्रधानलाई नचिन्ने लगभग कोही थिएनन् । के कार्यक्रम रहेछ कुन्नि, जिल्लाभरका प्रधानपञ्च, जिल्ला पञ्चायत सदस्यहरूको उपस्थिति रहेछ । बिहानको खाना खाएर हामी सीडीओ कार्यालयतिर लाग्यौँ । कार्यालयको बरन्डामा टन्नै मानिसहरू थिए । तम्घास चिसो ठाउँ हो । त्यसैले होला, सीडीओ केशव पौडेल कार्यालयअगाडि घाम ताप्दै पत्रिका पढेर बसेका थिए । ती पत्रिका कहाँ छापिएका थिए कुन्नि ? सायद गोरखापत्र थियो, काठमाडौंबाट कति दिनमा तम्घास पुग्यो होला ? अहिले सम्झिँदा रोचक लाग्छ ।

हामी हुलै बाँधेर गएका थियौँ । त्यसैले सीडीओले एकसरो सबैका अनुहारमा हेरे । प्रधान त परिचित नै भइहाले । उनीहरूबीच अभिवादन चल्यो । प्रधानले हाम्रो पनि परिचय गराइदिए ।

प्रधान र सीडीओबीच कार्यालयको बरन्डामा रहेका मानिसका समस्याबारे कुरा भए । बिहान १० बजिसकेको थियो, र पनि काम सुरु नभएको देखेपछि प्रधानले हाँसीमजाकमै प्रशासन र कर्मचारीप्रति व्यंग्य गर्न भ्याए ।

तम्घास चिसो ठाउँ हो । त्यसैले होला, सीडीओ केशव पौडेल कार्यालयअगाडि घाम ताप्दै पत्रिका पढेर बसेका थिए । ती पत्रिका कहाँ छापिएका थिए कुन्नि ? सायद गोरखापत्र थियो, काठमाडौंबाट कति दिनमा तम्घास पुग्यो होला ? अहिले सम्झिँदा रोचक लाग्छ ।

प्रधान बरन्डातिर लागे, हामी पनि उनको पछि लाग्यौँ । हामी कार्यालयभित्र पस्यौँ । प्रधानले खरदारसँग के-के कुरा गरे कुन्नि, नागरिकतासम्बन्धी मोठ ढड्डा निकाल्न लगाए । अनि, हामी कसैलाई निवेदन लेखिदिन भने, कसैलाई प्रमाण जुटाउन लगाए । खरदारलाई बगलमा राखेर धेरैका लेखपढ काम आफैँ गरिदिए । त्यो दिनभर हामी सेवाग्राहीको काममा खटियौँ ।

'प्रधानजीले गरेका काम ठीकै हुन्छन्' भन्दै खरदार, सुब्बा र सीडीओले हस्ताक्षर गरिदिए । दिनको २ बजेसम्ममा त्यस कार्यालयमा बन्न सक्ने सबैको काम सकियो ।

कर्मचारीले इमानदारीपूर्वक काम गरिदिए छिटोछरितो काम बन्छ भन्ने सन्देश उनी दिन चाहन्थे सायद । हामी अचम्म पर्नुबाहेक अरु केही थिएन । सीडीओसँग बिदा भएर एउटा चिया पसलमा पुग्यौँ । त्यहाँ पनि जिल्ला तहका नेताहरू थिए, उनीहरूसँग पनि सामान्य चिनजान भयो ।

त्यो साँझ वन विभागको प्राङ्गणमा जिल्लाभरका पञ्च र कार्यालय प्रमुखहरूको छलफल, खानपान र रमाइलो गर्ने कार्यक्रम रहेछ । हामी डेरातिर लाग्यौँ, प्रधान वन विभागतिर लागे ।

प्रधानको दिनभरको कामको समीक्षा गर्दै बसेका थियौँ, ६ बजेतिर दुई/तीन जना मानिस आएर हामी पनि वन विभागतिर जाने रे भन्ने खबर गरे । हामी मुखामुख गर्दै ती आएका मानिसको पछिपछि लागेर जमघटमा पुग्यौँ ।

राष्ट्रिय गीत बजिरहेको थियो । हामी पुग्नेबित्तिकै प्रधान अघि बढे र माइक समातेर मीठो लवजमा हाम्रो परिचय गराए । हामी आ–आफ्नो नाम आउँदा हात उठाउँथ्यौँ ।

परिचयपछि कार्यक्रमको पनि परिचय दिइयो । एक/दुई जनाको शुभकामना मन्तव्यपछि प्रधानले एकाएक मेरो नाम लिएर 'मेरा दाजु मदन ज्ञवालीज्यूबाट गीत गाएर मनोरञ्जन गराइदिन' भनी अनुरोध गरे । त्यतिबेलाको ऊर्जा र फुर्तीलाई जम्मा पारेर मैले गीत गाएँ- 'झुकाइ हिमाल झुक्दैन, ताकेर आकाश खस्दैन, नेपाली रगत बगेको टिस्टाको पानी सुक्दैन ।'

यो गीत भ्याइनेबित्तिकै 'वान्स मोर' भन्दै मेरा अगाडि टेप रेकर्डर थुप्रिए । म दङ्ग पर्दै झन् चिच्याउँदै गाउन थालेँ । लगभग १ घन्टा मेरै गीतको चर्चा चल्यो ।

सीडीओ केशव पौडेलले मलाई सुटुक्क भन्नुभो, 'यो गीत तपाईंले नगाउनुपर्ने । जे भोभो, अब अर्को लोकगीत गाएर त्यो माहौल बिगार्नुस् ।' मैले कुरो बुझिहालेँ । एउटा लोकगीत गाएपछि माहौल बदलियो ।

वास्तवमा त्यतिबेला गुल्मीमा धेरै जनपक्षीय प्रधान रहेछन् । त्यसैले त्यो स्वाभिमानको गीत मन पराएका रहेछन् । त्यसमा लोकगीतको रप्फु भराएर माहोल सामान्य बनाएका रहेछन् सीडीओले । त्यसपछि खानपान गरेर हामी डेरातिर लाग्यौँ ।

जे काम लिएर हामी गएका थियौँ, त्यो त भएकै थिएन । बुट्यान र छुट जग्गाको दर्ताको काम भोलि गर्ने निधो भयो । भोलिपल्ट छुटपुट जग्गाको निवेदन दिने काम गरियो । प्रधान हाम्रो काममा भन्दा पनि अरु नै मान्छेका काममा बढी दत्तचित्त भएको पाइयो ।

हामी वास्तवमा मस्या मारिएको जग्गा हात पार्न गएका थियौँ, मूल जग्गा बिक्री भइसकेको थियो । कोही मधेश, कोही काठमाडौं गइसकेका थियौँ । प्रधानमा यो मनोविज्ञान बनेको थियो सायद, यो जरुरी होइन । हुन्न भन्न पनि नहुने स्थितिमा थिए ।

५ बजिसकेको थियो । एक जना मानिस 'मान्कोटका प्रधान यहाँ हुनुहुन्छ ?' भन्दै आए । चिनेका रहेनछन्, सुनेका मात्र रहेछन् । यो अर्जेन्ट काम अरूले सक्दैनन्, मान्कोटका प्रधानले सक्लान् भनेर पुगेका रहेछन् ।

ती मानिससँग प्रधान मालपोत कार्यालय जाँदा मलाई पनि सँगै लगे । अफिस भ्याइसकेकाले हाकिम थिएनन् । प्रधान हाकिमलाई खोज्दै गए र भेटे । फाँटवालालाई पनि बोलाए । लेख्ने काम आफैँ गरिदिए । काम भ्याइयो । त्यो मानिसको अनुहारले भनिरहेको थियो– हाम्रो गाउँमा पनि यस्तै प्रधान भइदिएको भए... ।

भोलिपल्ट हामी फर्कियौँ । कोही मधेश, कोही नेपालगञ्ज त कोही काठमाडौं ।

बहुदलीय व्यवस्था पुनर्स्थापना भएपछि उनलाई प्रतिनिधिसभाको सदस्य हुन काङ्ग्रेसबाहेक सबै पार्टीले अनुरोध गरेका थिए । तर, उनले स्वीकार गरेनन् । कारण, उनका गुरु एवं काका पर्ने भागवत ज्ञवाली काङ्ग्रेसबाट त्यस क्षेत्रमा उम्मेदवार थिए । समाज, रक्त र गुरुको सम्मानका कारण उनी चुनावी प्रचारमा निस्किए, जसका कारण एमालेका संगठक नेता जीवराज आश्रितले चुनाव हार्नुपर्‍यो ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, वैशाख ५, २०८१ ०८:२६