मध्यपूर्वमा इरान र इजरायल भिड्दा खाडीका नेपालीलाई पर्न सक्छ आपत्

तस्वीरः bne IntelliNews बाट ।

A+ A A-

दुई साताअघि सिरियामा आफ्ना सात सैन्य अधिकारी मारिने गरी भएको आक्रमणको जवाफ भन्दै इरानले इजरायलतिर ड्रोन र मिसाइल दागेपछि मध्यपूर्व गम्भीर तनावतिर उन्मुख बनेको छ । ७ अक्टुबरमा हमासको घातक हमलापछि गाजामाथि इजरायलको निरन्तर आक्रमणले सो क्षेत्रमा पहिल्यैदेखि चरम अशान्ति छ । युद्धमा ३३ हजारभन्दा बढी मानिस मारिइसकेका छन् भने लाखौँ विस्थापित बनेका छन् । हमासले बन्दी बनाएका दर्जनौँ मानिसको ज्यान बन्दुकको नालमा छ ।

फेरि, दशकौँयताको दुस्मनीमाझ इरानले पहिलोपल्ट यहुदी राज्यमाथि सिधा सैन्य आक्रमण गरेपछि मध्यपूर्वको भूराजनीतिक अवस्थालाई लिएर चिन्ता बढेको हो ।

इजरायलले कथम् इरानमाथि पनि आक्रमण गरेमा क्षेत्रभित्र हिंसा अनियन्त्रित चक्रमा बदलिन सक्छ । यसको मूल्य नेपालसहित संसारका धेरै देशका नागरिकले चुकाउनुपर्ने हुन सक्छ । कतार, दुबई, साउदी, बहराइन, कुवेत, ओमानलगायत देशमा लाखौँ नेपाली श्रमिक कार्यरत छन् ।

सम्भावित तनावलाई अड्कल्दै केही देशले आफ्ना नागरिकलाई मध्यपूर्व भ्रमणमा नजान चेतावनी जारी गरिसकेका छन् । अरु धेरै देशले त्यतातिर नजर सोझ्याएका छन् । कतिपयलाई चिन्ता छ, तेलको मूल्य बढ्न थालिसकेको छ । र, आपूर्तिमै व्यवधान हुने गरी परिस्थिति बन्न सक्छ ।

अधैर्य इजरायल

विगतले के देखाउँछ भने, यस्तो परिस्थितिमा इजरायल आफूमाथिको आक्रमणलाई बेवास्ता गर्ने वा सोचे-सम्झेर कदम चाल्ने देश होइन । ७ अक्टुबरमा प्यालेस्टाइनी विद्रोही समूहले गरेको अभूतपूर्व आक्रमणलगत्तै इजरायली प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहुले हमासलाई समाप्त पार्ने कसम खाँदै युद्धको घोषणा गरेका थिए ।

१ अप्रिलमा सिरियाको दमास्कसमा पनि इजरायलले सम्भावित परिणाम नआँकी इरानी वाणिज्य दूतावास भवनमा आक्रमण गरेको थियो, जसमा इरानका ब्रिगेडियर जनरल र दुई वरिष्ठ कमान्डरसहित सात सैन्य अधिकारी मारिए । एक जना वरिष्ठ अमेरिकी प्रशासकले मिडियामा भनेका छन्, ‘आक्रमण गर्दा इजरायलसँग कुनै रणनीति थियोजस्तो मलाई लाग्दैन । इजरायली कहिल्यै सर्वोत्तम रणनीतिक निर्णय लिँदैनन् ।’

दमास्कसमा भएको आक्रमणपछि इरानले इजरायलविरुद्ध जवाफी कारबाही गर्ने कसम खाएको थियो । तेहरान (इरानको राजधानी) को कुनै गोप्य रणनीति नभए पछिल्लो इरानी आक्रमण सम्भवतः दमास्कस हमलाकै जवाफ हो । सिरियामा इजरायलले पुर्‍याएको क्षतिको जवाफ नदिए घरेलु राजनीतिमा झट्का लाग्ने भएकाले इरानी नेताले आक्रमणको निर्णय लिएको हुन सक्छ ।

इजरायली अधिकारीका अनुसार, शनिबार इरानले ३०० भन्दा बढी मिसाइल र ड्रोनहरू हानेको थियो । करिब ३० क्रुज मिसाइलमध्ये २५ लाई इजरायली लडाकु विमानले आकाशमै विस्फोट गराइदिएका थिए । धेरै मिसाइल जमिनमा झर्न पाएनन् । झरेका मिसाइलबाट नेभातिम वायु सेना क्याम्पमा सामान्य क्षति भएको इजरायली रक्षा बलका प्रवक्ता रियर एडमिरल ड्यानियल हगारीले स्थानीय मिडियामा बताएका छन् । आक्रमणमा १० वर्षीया बालिका गम्भीर घाइते भएकी छन् ।

अमेरिकी मिडियाका अनुसार, देशका रक्षासचिव लोयड अस्टिनले इरानको आक्रमणलाई अभूतपूर्व भनेका छन् । ‘इरान र उसका प्रतिनिधिले गरेको यो लापर्वाह र अभूतपूर्व आक्रमणको निन्दा गर्दै हामी कुनै पनि अन्य आक्रमण तुरुन्तै रोकी तनाव कम गर्न आह्वान गर्छौं’, उनले भने, ‘हामी इरानसँग संघर्ष चाहँदैनौँ । तर, आफ्ना सेना जोगाउन र इजरायलको रक्षालाई समर्थन गर्न संकोच मान्ने छैनौँ ।’

अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहुलाई फोन गरेर इजरायलको रक्षाका लागि सधैँ तत्पर रहेको बताएका छन् । उनले जी ७ देशसँग पनि यस विषयमा छलफल गरी निर्णय लिने आश्वासन दिएका छन् ।

एनबीसी न्युजमा खोज पत्रकार कोर्टने क्युब र क्यारोल ली लेख्छन्, ‘बाहिर इजरायलको पक्षमा बोले पनि व्यक्तिगत रूपमा बाइडेन नेतान्याहुसँग सन्तुष्ट छैनन् । नेतान्याहुले अमेरिकालाई ठूलो र गहिरो संघर्षतिर तानिरहेकोमा बाइडेन चिन्तित छन् ।’ गाजामा इजरायलको रवैयालाई लिएर पनि अमेरिका झस्किएको थियो ।

इजरायलले आक्रमण गरेमा क्षेत्रीय संघर्ष चर्किने खतरा छ । रुसविरुद्धको युद्धमा युक्रेनलाई सघाइरहेको अमेरिका मध्यपूर्वमा तत्काल कुनै खालको तनाव चाहँदैन । पछिल्लो समय गाजामा जारी युद्धसमेत रोक्न अमेरिका प्रयासरत देखिन्थ्यो । कतिपय विश्लेषक के पनि मान्छन् भने, मध्यपूर्वमा अर्को युद्ध छेडियो भने युरोपमा युक्रेन अप्ठेरोमा पर्न सक्छ । किनकि, ऊ यतिबेला अमेरिकासहित पश्चिमा देशको बलमा रुसविरुद्ध लडिरहेको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक मञ्चमा अमेरिकाले सधैँ इजरायललाई साथ दिँदै आएको छ । जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि निर्णायक घडीमा अमेरिका इजरायलकै पक्षमा उभिने गरेको विगत छ । तर, इरानसँग संघर्षको बाध्यता आइपरेमा मध्यपूर्व ध्रुवीकृत हुनेछ । इस्लाम देशहरू आफैँ विभाजित हुने गरेकाले इजरायल सम्भावित कठिनाइबाट बच्दै आएको थियो । जस्तो कि, मध्यपूर्वका 'पावर हाउस' मानिने साउदी अरेबिया र इरान एकअर्काका कट्टर दुस्मन थिए । घरेलुदेखि इजरायलसितको छाया युद्धका बाबजुद इरान साउदीसँग भिड्ने गरेको थियो ।

तर, गत वर्ष मात्र इरान र साउदी अरेबियाले हात मिलाइसकेका छन् । त्यसैले इरान वा मध्यपूर्वका अन्य देशका बारेमा निर्णय लिँदा गाजामै जस्तो शैली अपनाउनु इजरायलका लागि भारी पर्न सक्छ । मध्यपूर्वमा इजरायल कमजोर हुनु भनेको अमेरिका कमजोर हुनु हो ।

क्षेत्रमा अर्को कुनै लफडा आइपरेमा अमेरिकाले अहिलेभन्दा धेरै ध्यान मध्यपूर्वतिर सोझ्याउनुपर्ने हुन्छ । यसको मूल्य युक्रेनले चुकाउनेछ भने फाइदा अमेरिकाको प्रतिद्वन्द्वी रुसले लिन सक्छ ।

अमेरिकाकै दबाबमा दक्षिणी गाजाबाट इजरायलले आफ्ना सैनिक फर्काइरहेको खबर सार्वजनिक हुँदै गर्दा इरानले गरेको आक्रमणलाई पनि कतिपयले शंकाकै नजरले हेरेका छन् ।

इरानले पछिल्लो आक्रमणलाई ‘निष्कर्ष’ मानेको छ । अर्थात् थप आक्रमण गर्ने उसको कुनै योजना छैन । सँगै चेतावनी पनि दिएको छ- इजरायलले ‘अर्को गल्ती’ गरेमा भने अझै गम्भीर प्रतिक्रिया दिइनेछ ।

लेबनान, सिरिया, गाजा र अन्य क्षेत्रमा सशस्त्र प्रतिनिधिको सहयोगमा इजरायललाई चुनौती दिने गरेको इरान अहिले हमास, हिजबुल्लाह र हुतीको समर्थन गर्छ । यी सबै संगठनले हालैका महिनामा इजरायलमाथि कि सिधा आक्रमण कि त जवाफी आक्रमण भन्दै रकेट हान्ने गरेका छन् ।

इरान-इजरायल दुस्मनी

पहलवी राजवंशको शासनकालसम्म इरान-इजरायल सम्बन्ध मित्रतापूर्ण थियो । इजरायललाई देशको मान्यता दिने इरान टर्कीपछि दोस्रो मुस्लिम मुलुक थियो । यसका लागि उसले प्यालेस्टाइनीको तर्फबाट खुब आलोचना झेल्नुपरेको थियो । उनीहरूले त्यो मान्यतालाई विध्वंसको एक मौन अन्तर्राष्ट्रिय स्वीकृतिका रूपमा हेरेका थिए । सन् १९४८ मा इजरायलको निर्माणको समय ७ लाखभन्दा बढी प्यालेस्टाइनीलाई जबर्जस्ती विस्थापित गरिएको थियो ।

सन् १९७९ को इस्लामिक क्रान्तिले दुवै देशबीचको सम्बन्धमा खटपट ल्याइदियो । शाह मोहम्मद रजा पहलवीलाई हटाइयो । इजरायल र इरानबीच सीमित सहयोग अदानप्रदान १९८० को दशकसम्म चलिरहेकै थियो । तर पछि इरानले सिरिया, इराक, लेबनान र यमनमा प्रोक्सी मिलिसिया र अन्य समूहको निर्माण तथा आर्थिक सहयोग गरेपछि शत्रुता बढ्यो । केही वर्षमै इरान र इजरायलबीच छाया युद्ध बढ्दै गएको थियो ।

इस्लामिक गणतन्त्र इरानका नयाँ सर्वोच्च नेता अयातुल्ला रुहोल्लाह खुमेनीले ‘अहंकारी विश्वशक्ति’सामु उभिने नीति अपनाए । उनको शासनकालमा अमेरिकालाई इरानको ‘ठूलो शत्रु’ र इजरायललाई ‘सानो शत्रु’ का रूपमा हेर्न थालिएको हो । मुसलमानको भूमि कब्जा गरेर बसेको भन्दै अहिले इरानका नयाँ शासक इजरायलको अस्तित्वलाई स्वीकार्दैनन् ।

इरान क्रान्तिसँगै सत्तामा आएका कट्टरपन्थीहरूले विश्वको नक्साबाट इजरायललाई मेटाउने सपना देखेका छन् । इजरायल पनि इरानलाई खतराका रूपमा हेर्ने गर्छ । परमाणु हतियारलाई लिएर उसले बारम्बार इरानको विरोध गर्ने गरेको छ ।

क्षेत्रीय मुद्दामा इजरायलले समर्थन गरेको विषयलाई इरानले र इरानले समर्थन गरेको विषयलाई इजरायलले विरोध गर्ने गरेका छन् । जस्तो कि सिरिया द्वन्द्वमा इरानले बशर अल असदलाई समर्थन गरेको बेला इजरायलले इरानी सैन्य अड्डामा आक्रमण गरेको थियो ।

सन् १९६७ मा मुस्लिम देशहरूसँग एक्लै युद्ध लडेको इजरायलले सधैँ आफ्नै छिमेकीबाट खतरा महसुस गर्ने गरेकाे छ । त्यसैले इरान मध्यपूर्वका शक्ति देशसँग नजिकिएको देख्न इजरायल चाहँदैन । तर, १२ मार्च २०२३ मा चीनको मध्यस्थतामा साउदी अरेबिया र इरानले कूटनीतिक सम्बन्ध पुनः स्थापना गर्ने सम्झौता गरेपछि इरानविरुद्ध क्षेत्रीय गठबन्धन बनाउने इजरायली प्रयासमा ठूलो झट्का लागेको थियो । त्यो सम्झौतालाई कतिपयले मध्यपूर्वमा अमेरिकामाथि चीनको विजयका रूपमा समेत हेरेका थिए ।

अमेरिका र इरानबीच पनि सम्बन्ध तिक्तापूर्ण छ । हुन त इजरायलको सम्बन्ध ती कुनै पनि देशसँग राम्रो हुँदैन, जोसित अमेरिकाको सम्बन्ध ठीक छैन ।

सन् २०२० मा अमेरिकाले इरानी कूड्स फोर्सका प्रमुख कासिम सुलेमानीलाई मारिदिएको थियो । त्यसपछि इजरायली आक्रमणमा सिरियाको दमास्कसमा इरानका वरिष्ठ सैन्य अधिकारीको मृत्यु भयो ।

सामर्थ्य

इजरायली वायुसेनाको तुलनामा इरान कमजोर छ । तर, क्षेप्यास्त्र उसको सैन्य शक्तिको महत्त्वपूर्ण शक्ति हो । बीबीसीका अनुसार, इरानका लागि क्षेप्यास्त्रको ठूलो सामरिक महत्त्व छ । इरानको क्षेप्यास्त्र क्षमता मध्यपूर्वकै सबैभन्दा ठूलो मानिन्छ । इरानसँग छोटो र मध्यम दूरीका क्षेप्यास्त्रको भण्डार छ । सन् २०१५ मा अन्य देशसँग गरिएको पारमाणविक सम्झौताका कारण इरानले लामो दूरीको क्षेप्यास्त्रसम्बन्धी कार्यक्रम रोके पनि सम्झौतामा देखिएको अन्योलका कारण उक्त कार्यक्रम पछि पुनः थालेको बताइन्छ । जे भए पनि इजरायलमा समेत इरानी क्षेप्यास्त्र पुग्न सक्छन् ।

वायु सेनामा अब्बल इजरायलसँग एन्टी मिसाइल डिफेन्स सिस्टम आइरन डोम छ, जसले कुनै पनि देशबाट हानिएको रकेट, मिसाइल वा ड्रोनलाई आकाशमै उडाइदिने क्षमता राख्छ ।

नेपाललाई पनि चिन्ता

मध्यपूर्वको अशान्तिले नेपाललाई समेत आपत्‌मा पार्न सक्छ । त्यहाँको भूराजनीतिसँग प्रत्यक्ष नजोडिए पनि मध्यपूर्वभित्र पर्ने खाडी मुलुकहरूमा लाखौँ नेपाली श्रमिक छन् । यूएई, बहराइन, दुबई, साउदी अरेबिया, ओमान र कतार नेपाली श्रमिकका प्रमुख गन्तव्य हुन् ।

इजरायलमै पनि हजारौँ नेपाली कार्यरत छन् । मध्यपूर्वमा अशान्ति हुँदा नेपाली श्रमिकहरू प्रभावित हुन सक्छन् । कथम् यी सबै नेपालीलाई स्वदेश फर्काउनुपर्ने अवस्था आएमा नेपालले ठूलो बेरोजगारी र आर्थिक संकटको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । यसबाहेक पेट्रोलियम पदार्थको महँगी र असहज आपूर्तिका कारणसमेत नेपाललगायत देशले दुःख पाउनेछन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख २, २०८१ १९:०७