यज्ञराज उपाध्यायकाे 'काली–कर्णालीको लोकसाहित्य तथा संस्कृति' बन्याे 'शिलापत्र वर्ष गैरआख्यान'

यज्ञराज उपाध्यायकाे 'काली–कर्णालीको लोकसाहित्य तथा संस्कृति' बन्याे 'शिलापत्र वर्ष गैरआख्यान'

A+ A A-

यज्ञराज उपाध्यायको अनुसन्धानमूलक पुस्तक ‘काली–कर्णालीको लोकसाहित्य तथा संस्कृति’ गैरआख्यान विधातर्फ 'शिलापत्र वर्षपुस्तक २०८०' चयन भएको छ । विधाविज्ञको रायमा मनोनयन र पाठकहरूको मतबाट ‘काली–कर्णालीको लोकसाहित्य तथा संस्कृति’ पुस्तक ‘वर्षपुस्तक’ बनेकाे हाे ।

मनोनयनमा परेका १० वटा गैरआख्यान पुस्तकमध्ये उपाध्यायको ‘काली–कर्णालीको लोकसाहित्य तथा संस्कृति’लाई गैरआख्यानतर्फ वर्षपुस्तक बनाउन उत्तरदातामध्ये १२ दशमलव ८ प्रतिशतले मत दिएका छन् । अनलाइन सर्वेक्षणमा ७ हजार ७ सय ५२ उत्तरदाता सहभागी भएका थिए । ‘काली–कर्णालीको लोकसाहित्य तथा संस्कृति’ पछि भेषबहादुर थापाको आत्मकथा ‘राष्ट्र–परराष्ट्र’ले १२ दशमलव ४ प्रतिशत र कलाकार खगेन्द्र लामिछानेको ‘पानीफोटो’ले १२ दशमलव ३ प्रतिशत मत प्राप्त गरेका थिए ।

चिकित्सक डा. ओममूर्ति अनिलको पुस्तक ‘जीवन्त सम्बन्ध’ले ९ दशमलव ३ प्रतिशत र राजदरबारका पूर्वसचिव विवेककुमार शाहको पुस्तक ‘दरबारबाट देखेको नेपाल’ले ८ दशमलव ७ प्रतिशत मत प्राप्त गरेको थियो । शिलापत्रले वर्षान्त अभियानअन्तर्गत २०७७ सालदेखि वर्षव्यक्तिसहित विभिन्न विधाका पात्र र सिर्जनाहरूबाट उत्कृष्ट एक घोषित गर्दै आएको छ ।

०००

सुदूरपश्चिम र कर्णाली क्षेत्रको समग्र सांस्कृतिक पक्षमार्फत समाज उनिएको पुस्तक हो– ‘काली–कर्णाली लोकसाहित्य तथा संस्कृति’ । यज्ञराज उपाध्यायले काली–कर्णाली क्षेत्रका लोक साहित्यका अधिकांश विधागत विषय समेट्ने प्रयासअनुरुप चलनचल्तीमा रहेका लोकगीत, लोककथा, लोकगाथा, उखान टुक्कालगायत सबै विषयवस्तुलाई समेटेका छन्, जसले प्रस्ट बताउँछ– सुदूर र कर्णालीको सांस्कृतिक महिमा ।

कर्णाली र सुदूरपश्चिमका स्थानीयले रामरौस गर्ने विभिन्न संस्कृतिलाई साधारण भाषामा सबैलाई बुझाउने प्रयास गरिएको छ । त्यो भेगमा रहेका फाग, मागल, धमारी, चाँचरी, हुड्केउली, भुवो, रनपुतला, होरी, गौरा, अठवाली, भोलाउलो, ठाडो खेल, चैतलगायतका विभिन्न ६० वटा प्रमुख विधा, त्यसका उपविधा र त्यसमा गाइने गीतहरू पुस्तकमा समेटिएको छ । उपशीर्षक पनि निकै सुुझबुझपूर्ण रूपमा राखिएको छ । मोटो पुस्तक पढ्दा झन्झट नहोस् भन्नका लागि पुस्तकका हरेक उपशीर्षक नै सुरुवातजस्तो लाग्छ, अनि विषयको उठान र जानकारी सपाट रूपमा समेटिदिएको छ ।

कर्णाली र सुदूरपश्चिमका भेगका चाडपर्वमा गाइने गीत र खेलिने खेलका बारेमा लेख्ने क्रममा गाउने कला, खेल्ने तरिका र ती सबैमा प्रयोग हुने वेशभूषा पनि उल्लेख गरिएको छ । साथै, त्यस क्षेत्रमा बजाइने बाजाहरूको पनि सचित्र वर्णन गरिएको छ । थारू समुदायका लोकनृत्य र चाडपर्व, दार्चुला जिल्लामा रहेको व्यासी सौका समुदायका चाडपर्व र संस्कृतिको व्याख्या, काली–कर्णालीका गाली–बोली, लोकमन्त्र पनि समेटिएका छन् । उपाध्यायलाई २०३४ सालमा सूदूरपश्चिम पुगेका पूर्णप्रकाश नेपाली यात्रीदेखि सत्यमोहन जोशीसम्मले सुदूरको लोकसंस्कृतिबारे लेख्न प्रेरित गरेका थिए ।

संस्कृतिविद् उपाध्यायको २५ वर्षे अध्ययन अनुसन्धानको प्रतिफल हो– काली–कर्णाली लोकसाहित्य तथा संस्कृति’ । उपाध्यायको श्रम २०५५ बाट खर्चिन सुरु भएको थियो । हरेक कार्यक्रममा पुग्दा होस् वा निजी भ्रमणमा नै किन नहोस्, हरेक यात्रामा उनले सुदूरका गाउँबस्तीका कला, संस्कृतिलाई डायरीमा टिप्ने गर्थे । अनि, त्यस भेगका कला, संस्कृति, सामाजिक परिवेशबारे जानकारसँग लामालामा विमर्श गर्थे, जसले उनको डायरीमा टिपिएका कथनलाई थप परिपक्व बनाउन सकियोस् ।

उपाध्याय जब नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको प्राज्ञ परिषद् सदस्य भए, त्यसले कर्णाली र सुदूरपश्चिमको कलामा थप काम गर्ने अवसर मिल्यो । २०६७ सालमा प्राज्ञ परिषद् सदस्य भएपछि उपाध्यायले उक्त भेगका जिल्ला भ्रमणका क्रममा थप सामग्री संकलन गर्ने मौका पाए । अनि, उनी जहाँ पुग्न पाएनन्, त्यहाँ चिट्ठीपत्रमार्फत पनि जानकारी लिएका थिए । ९८४ पृष्ठको पुस्तकलाई बुकहिल पब्लिकेसनले बजारमा ल्याएको हो ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख ३, २०८१ ०७:२७