भावना र आशा बाँड्‍ने शक्ति खेलकुदसँग छ

A+ A A-

लामो समय गृहयुद्धमा पिल्सिएको दक्षिण अफ्रिकालाई विकास निर्माणका लागि देशवासीमा उत्साह जगाउन र राष्ट्रिय एकताको सुत्रमा बाँध्न राष्ट्रपति नेल्सन मण्डेलाले रग्वी खेललाई माध्यम बनाएका थिए । संसारकै सर्वाधिक लोकप्रिय दश खेलभित्र पर्ने रग्वीलाई उनले लामो समयदेखिको घाउ निको पार्न महत्वपूर्ण टुलका रुपमा प्रयोग गरे ।

विश्वव्यापी परिदृष्यमा हरेक नेतृत्वतहले खेलकुदलाई शान्ति र एकता प्रवर्द्धन गर्न माध्यमको रुपमा प्रयोग गर्ने गरेका छन् । टेबलटेनिस खेलमार्फत सन् १९७१ मा चीन र अमेरिकाबीच दुई दशक लामो शीत युद्ध अन्त्य गरिएको दृष्टान्त पनि छ । जसलाई विश्वव्यापी रुपमा पिङपोङ कुटनीति भनिन्छ ।

सबैभन्दा चर्चित उदाहरण फिफा विश्वकप १९९८ फ्रान्समा हुँदा इरान र अमेरिकाबीचको खेललाई लिन सकिन्छ । त्यतिबेला मैदानमा खेलाडीले राजनीतिक विभाजनलाई अन्त्य गर्ने सन्देश प्रवाह गर्ने प्रयास गरेका थिए । दुवै पक्षले एकअर्कालाई उपहार दिए र खेल सुरु हुनुअघि औपचारिक फोटो खिचे । त्यतिबेला अमेरिकी राष्ट्रपति विल क्लिन्टनले खेल अघि एक सन्देश जारी गरे जसमा उनल यो खेलमार्फत दुवै राष्ट्रहरूबीचको विभेद अन्त्य गर्न एक कदम अगाडि बढ्ने आशा व्यक्त गरेका थिए । यही दिन (जुन २१)लाई फिफाले ‘फेयर प्ले डे’ घोषणा गरेर मनाउन थाल्यो । यद्यपि यो म्याचले तत्काल नतिजा दिएन होला, तर दुवै देशका राजनीतिक नेतृत्वलाई प्रोत्साहित गर्न भने सफल रह्यो । र, यसले इरान र संयुक्त राज्य अमेरिकाबीच टकरावलाई शान्तिपूर्ण अवतरण हुनसक्ने महत्वपूर्ण सन्देश दियो ।

सायद यस्तै घटनाक्रमलाई मध्यनजर गरेर होला नेल्सन मण्डेलाले एकपटक भनेका थिए, ‘राष्ट्रहरूबीचको मित्रता गाँस्न खेलकुद वैध माध्यम हो भन्ने कुरामा कुनै शंका छैन ।’

यस्तै अर्को चर्चित उदाहरण पनि छ । टर्की र आर्मेनियाले ६ सेप्टेम्बर २००८ मा एरेभानमा फिफा विश्वकप प्रिक्वालिफायर खेल्ने तालिका थियो । त्यतिबेला ती देशहरूबीच कुटनीतिक सुविधा थिएन । दुई देशबीच १५ वर्षका लागि सीमा बन्द गरिएको थियो । कठिन परिस्थितिको बावजुद, आर्मेनियाका राष्ट्रपति सेर्ज साग्स्र्यानले टर्कीका राष्ट्रपति अब्दुल्ला गुललाई खेल हेर्न निम्तो दिए । यसको परिणामस्वरुप पहिलो आधुनिक टर्की नेताले आर्मेनियाको भ्रमण गरे । र, पहिलोपटक पाँच हजार बढी टर्की समर्थकहरू आर्मेनियामा खेल हेर्न गए । टर्की र आर्मेनियाबीच सम्बन्ध सुधारका लागि यहाँ फुटबल कुटनीतिले काम गरेको हो । यही खेलका दौरान दुवै देशका विदेशमन्त्रीले अमेरिकी विदेशमन्त्री हिलारी क्लिन्टन, रुसी विदेशमन्त्री सर्गेई लाभरोभसहितको उपस्थितिमा टर्की-आर्मेनिया प्रोटोकलमा हस्ताक्षर गरेका थिए ।

फिफा विश्वकप २००२ को बिडिङ प्रक्रियामा दक्षिण कोरिया र जापानबीच सौहाद्र वातावरण देखिएन । एक समय जापानले कोरिया सार्वभौमतामाथि शासन गरेका कारण यी दुई देशबीच तिक्तता कायमै थियो । यद्यपि एशियामा हुने पहिलो विश्वकप आयोजना गर्ने अधिकार जित्ने प्रतिस्पर्धामा दुवै उत्तिकै लागेका थिए । यसले थप माहोल गर्माएको थियो । अन्तमा दुवै देशलाई विश्वकप आयोजना गर्ने अधिकार दिने फिफाको निर्णय अचम्मको रुपमा आयो । फिफाले साँच्चिकै दक्षिण कोरिया र जापानलाई एक ठाउँ ल्याउन त्यो निर्णय गरेको हो वा संयोग मात्र हो, त्यो रहस्यकै गर्भमा छ । जेहोस, फुटबल इतिहासमा पहिलोपटक दुई देशले संयुक्त रुपमा विश्वकप आयोजना गर्ने भए । विश्वकप सफल आयोजनापछि दुवै देशमा भएको जनमत सर्वेक्षणले देखाएको छ कि ७० प्रतिशत दक्षिण कोरियाली र ६० प्रतिशत जापानीले २००२ को विश्वकपका कारण दुवै देशको सम्बन्ध सुधार भएको महसुस गरे ।

जहाँ शान्ति हुन्छ, त्यहाँ विकास हुन्छ । द्वन्द्वले देश बन्दैन । शान्ति आवश्यक छ । शान्ति भएपछि नै समृद्धिको यात्रा आरम्भ हुन्छ । मानिसको जीवनमा शान्तिभन्दा प्रिय सायद अरु केही छैन । विकासको जननी भनेकै शान्ति हो । कुनै पनि देश वा समाजले विकासको मार्ग पहिल्याउन पहिले त्यहाँ शान्ति स्थापना हुनुपर्छ । अहिले पनि कतिपय देश द्वन्द्वकै मारमा पिल्सिरहेका छन् । पछिल्लो ताजा अवस्थालाई नियाल्ने हो भने इजरायल र प्यालेस्टाइनबीचको द्वन्द्व लिन सकिन्छ ।

संसारमा द्वन्द्वको बिज गहिरोसँग रोपिएको भनेको सम्भवतः इजरायल र प्यालेस्टिनीबीच हो । तथापि इजरायली र प्यालेस्टिनी बालबालिकालाई पनि एक ठाउँमा खेल्ने वातावरण तयार गर्न सकियो भने उनीहरू पनि एकअर्काको बारेमा सिक्न बुझ्न सक्छन् । आपसी समझदारी र सम्मानको भावना सिकाउन सक्छन् । जब ती बच्चाहरू हुर्किन्छन्, तिनीहरूले एकअर्कालाई आतंकवादी र अवैध कब्जाकर्ताको रुपमा सोच्दैनन् । भावना र आशा बाँड्ने मानिसका रुपमा सोच्न थाल्छन् । हो, यो शक्ति खेलसँग छ । खेलको बलियो र सुन्दर पक्ष भनेकै यही हो ।

त्यसर्थ खेलकुदलाई दिगो विकासका लागि महत्वपूर्ण माध्यम मानिन्छ । विकास र शान्तिका लागि खेलकुदको बढ्दो योगदानलाई सर्वव्यापी मान्यता दिइएको छ । संयुक्त राष्ट्रसंघले पनि एकता, समानता, लैंगिक विभेद अन्त्य लगायत आम मानिसलाई मुलधारमा ल्याउन खेलका विभिन्न विधालाई सम्बोधन गर्दै अप्रिल ६ लाई शान्ति र विकासका लागि खेलकुदको अन्तर्राष्ट्रिय दिवस घोषणा गरेको छ । यसले कम्तीमा हरेक मानिसलाई खेलकुदको रसिलो, गमिलो र फराकिलो पक्षलाई आत्मसा तगर्न सघाउँछ ।

दिगो विकासका लागि राजनीतिक सुशासन मात्र होइन, जनतालाई साझा लक्ष्य अन्तर्गत ल्याउने ठाउँ र प्लेटफर्म पनि खेलकुद नै बन्छ ।

खेलकुद संसारभर शान्ति, सहिष्णुता र समझदारीलाई प्रवर्द्धन गर्दै विभिन्न सीमा, संस्कृति र धर्मका मानिसहरूलाई एकै ठाउँमा ल्याउने एउटा प्रभावकारी उपकरण हो । टिमवर्क, निष्पक्षता, अनुशासन र सम्मान जस्ता यसको मूल्यमान्यता विश्वभर प्रचलित छन् ।

शारीरिक क्रियाकलापको अभ्यास गरिनुका साथै मनोरञ्जन स्थल पनि हो खेलकुद । जहाँ शारीरिक र मानसिक विकासमार्फत एक स्वस्थ जीवनशैली प्रवर्द्धन गरिन्छ । यो त्यस्तो ठाउँ हो, जहाँ व्यक्तिहरू आफ्नो सामाजिक सिपहरू सुधार गर्न, सांस्कृतिक मूल्यहरू बलियो बनाउन र नियम पालना गर्न तत्पर रहन्छन् । खेलकुदले व्यक्तिगत आधार मात्र सशक्तीकरण गर्दैन, यसले मानिसहरूलाई सामूहिक रुपमा एकजुट गराउँछ र प्रेरणा पनि दिन्छ, जसले समुदायहरू निर्माण गर्दछ ।

दिगो विकासका लागि राजनीतिक सुशासन मात्र होइन, जनतालाई साझा लक्ष्य अन्तर्गत ल्याउने ठाउँ र प्लेटफर्म पनि खेलकुद नै बन्छ । खेलकुदको ठूलो अपिलले यसलाई प्रवर्द्धन गर्न सक्छ ।

विकास र शान्तिका लागि संयुक्त राष्ट्र संघ कार्यालयले २०१२ देखि युवा नेतृत्व कार्यक्रम चलाउँदै आएको छ । जसले पिछडिएका समुदायका युवा नेताहरूलाई प्रगतिको उपकरणको रुपमा खेलकुदलाई प्रयोग गर्न सशक्त बनाउने उद्देश्य राखेको छ । यो पहलले केही उल्लेखनीय सफलता पाएको छ ।

नेपालमै पनि क्रिकेट पुरुषको मात्र खेल हो भन्ने सोंच भएका बेला महिला क्रिकेटमार्फत महिला सशक्तीकरणका मुद्दा उठान गरिएका उदाहरण छन् । नेपाली खेलकुदका जिम्मेवार निकायले अप्रिल ६ लाई विशेष दिनका रुपमा मनाउन थालेका छन् । लुम्बिनी पिस म्याराथन एक उदाहरण बन्ने देखिएको छ । नेपाल ओलम्पिक कमिटी, लुमिबनी प्रदेश खेलकुद परिषद लगायत संघसंस्थाले गौतम बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीमा गत वर्षदेखि शान्ति र विकासका लागि खेलकुदको अन्तर्राष्ट्रिय दिवसका दिन लुम्बिनी पिस म्याराथन आयोजना गरी एउटा सन्देश दिन खोजेको देखिन्छ ।

नेपालजस्तो फरक भौगोलिक बनोट विविध जातजाति र धर्मावलम्बीको बसोबास रहेको मुलुकमा खेलकुदलाई महत्वपूर्ण औजारका रुपमा प्रवर्द्धन गर्न सकियो भने राष्ट्रिय एकता, शान्ति र विकासको गति समाउन सक्छ । अझ नेपाल जस्तो देशले सामूहिक खेलमार्फत राष्ट्रिय एकताको बल दिनसक्छ । माटो सुहाउँदो खेलको पहिचान गरी सम्पूर्ण नेपालीलाई शान्ति र विकासको मार्गमा लैजान सकिन्छ । किनकी खेलकुदसँग मानिसलाई रुपान्तरण गर्ने, सशक्तिकरण गर्ने र एकताबद्ध गराउने अद्धितीय क्षमता छ ।

संयुक्त राष्ट्र संघका महासचिव एन्टेनियो गुटेरेसले भनेका छन्, ‘खेलकुदसँग मानिसलाई रुपान्तरण, सशक्तिकरण र एकताबद्ध गर्ने अतुलनीय क्षमता छ । मानिसलाई खेलकुदसँगको आवद्धताले महत्वाकांक्षा, लगनशीलता र टिमवर्क सिकाउँछ ।’

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत २४, २०८० १६:५८