के नेपालका बैंक डुब्दै डुब्दैनन् त ?

A+ A A-

पेसाले म एउटा पदीय जागिर भिरेर हिँडेको कर्मचारी हुँ । यो संसारमा फकिर शैलीमा हेर्दा मजस्ता दुई पैसामा चार पैसाको खेती गरेर भीमकाय श्वास फेर्ने जमात ठूलो छ । यस्तै जमातलाई हेरेर मैले पनि किच्च हाँस्न जान्या छु । यो संसारमा हाँस्न सक्नु पनि अर्को खुसीको पक्ष हो । यो जीवन, जवान सबैलाई सम्झेर हाँस्न चैँ सिक्नै पर्दोरहेछ । हुन त म त्यति चतुर, आज्ञाकारी, अनुयायी, प्रगतिगामी हुनेगरी बिहान ५ बजेको त्यो भीष्मकारी निन्द्रा हराम गरेर उठ्ने योगाकार लिने तृप्त भक्तिभजन सुन्ने, लामो श्वास लिएर प्रगतिभरण गर्ने ज्ञानकारी र आज्ञाकारी विद्यार्थी त होइन, बरु सूर्य किरणको तातो बिहानीमा दुई हात उठाएर तन्किँदै हाइहाइको लामो श्वासमा आँखामिचुवा अल्छी मनुवा हुँ । यस्तो अल्छी केटाले फेरि के लेखेर भुल्याउने हो भन्नुहोला । तर, कहिलेकाहीँ यी शब्दमा खेल्न पाउँदा अलिक आनन्द आउने भएरै लेख्न थाल्छु मेरो स्पष्ट बात यही हो ।

अफिसको दिनभरकाे रैथाने कामले थकित यो ज्याङ्ग्रे शरीरले आरामको पछ्यौरीमा बेर्न पाउँदा हुरुक्क हुन्छ । मानसपटललाई पनि आराम दिनैपर्‍यो । यसो कफीको लतमा सुर्की मार्दै मोबाइलमा फेसबुक, इन्स्टा, युटुब र ट्विटर हालको (एक्स)को अनुहार हेर्दै फिर्दै टोलाउने गर्छु । यस्तैमा विभिन्न छापा, मिडिया र पेजहरूमा नेपाली बैंकहरू डुब्दै छन, फलानो व्यक्तिले बैंक डुब्ने भए भन्योलगायतका हल्ला सामाजिक सञ्जालमा छरपस्ट फैलिएको देखेँ । कतिपय साथी/आफन्तीले समेत के भएको हो ? बैंकबाट पैसा निकाल्नैपर्ने हो जस्ता प्रश्न रफ्तारमा आउन थाले । सोधेको मात्र होइन, पैसा निकालेको खबर पनि गरे । यस्तो अवस्थामा केही नलेखी त के बस्नु, केही त लेख्नै पर्छ भनेर मनले आदेश दियो । तर, मस्तिष्क कुण्ड सोच्दै छ, न म अर्थशास्त्रको विद्यार्थी, न म बैंकिङविज्ञ, न त प्राज्ञ नै हुँ । म त मात्र मामुली कर्मचारी न हुँ । तर, जानेबुझेको कुरालाई दुई/चार शब्दको माध्यमले आमसर्वसाधारण जनतालाई जानकारी त गराउनैपर्छ । यसमा किन्तु परन्तु के पो गर्नु, सुरुवात गरिहालेँ ।

विगत केही महिनादेखि एक व्यावसायिक व्यक्ति र उनको समूहले बैंकको ब्याज र किस्ता नतिर्नू, माग्न आए थुतेर पिट्नूजस्ता उच्छृङ्खल सुझाव/आदेश दिँदै आएका छन् । विभिन्न कार्यक्रम गर्दै मनोवैज्ञानिक त्रासदीपूर्ण कार्य गर्दै पनि आइरहेको देखिन्छ । उनका भनाइ सुन्दा मानसिक रूपमा उनी फिट नै होलान् त भन्ने प्रश्न पनि उठ्छ । मैले बुझेअनुसार उनी न बैंकिङविज्ञ हुन्, न त गहिरो बैंकिङ क्षेत्रका अध्येता । बरु ठूला ऋणी चैँ हुन् । उनको इतिहासदेखि वर्तमानलाई हेर्दा त उनी झनै रहस्यमय व्यक्ति त हुन् नै, साथै राजनीतिक अराजक पनि हुन् । कुनै समय बैंकहरूको ठूलो सहयोगले मेरो व्यावसाय यहाँसम्म आयो भन्दै पनि हिँड्थे, बैंकको निकै गुणगान गाएको सुनिन आउँथ्यो तर केही दिनदेखि नेपाली बैंकहरू डुब्दै छन्, त्यस एनआईसी एसिया त डुबिसक्योजस्ता कुरा गरेर अफवाह फैलाइरहेका छन् ।

एउटा डाक्टरले ऊ बिरामी छ, उसको उपचार यसरी गर्दा निको हुन्छ भन्छ । त्यसैगरी, एउटा किसानले बालीनाली गोडमेल गर्दा राम्रो फल्छ भन्छ । तर, इन्जिनियरले यो जहाज म उडाउँछु भन्दा त्यो जहाजमा कोही चढ्छ होला त ? अहँ, त्यहाँ दुर्घटना हुने निश्चितप्राय: हुन्छ, कसरी चढने ? नेपाली बैंक तथा वित्तीय संस्थाको वास्तविक डाक्टर स्वयम् बैंकको सञ्चालक र व्यवस्थापनले नै पहिलो उपचार गर्ने पद्धति हुन्छ । यसरी पनि उपचार नभएमा अन्त्यमा राष्ट्र बैंकले उपचार गर्ने हो । यदि उपचार गर्नै नसक्ने अवस्था भएमा त्यसको क्षतिपूर्तिसहित मृत घोषणा गर्ने गर्छ । यस अर्थमा पनि के बुझ्न सकिन्छ भने कसैले सडकमा आएर कुनै राजनीतिक वा व्यक्तिगत स्वार्थअनुकूल भएर बैंक डुबेको घोषणा गर्दैमा बैंक डुब्ने भन्ने हुँदैन ।

के बैंक डुब्दै डुब्दैनन् त ?

हो, इतिहासमा बैंकहरू डुबेकै छैनन् भन्ने पनि होइन । छिमेकी राष्ट्र भारतको एस बैंक द्रुत प्रगतिको व्यावसायिक आकार र त्यसरी नै अधोगतिको आकार निकै ठूलो थियो । हाम्रो देशको किस्ट बैंक, राष्ट्रिय वाणिज्य बैंक, नेपाल बैंक लगभग धराशायी भएको इतिहास पनि छ । यस्तो अवस्थामा वित्तीय सुधार कार्यक्रम, मर्जर र प्राप्ति गर्दै राष्ट्र बैंकले समुचित तरिकाले व्यवस्थापन गर्दै निक्षेपकर्तालाई सुरक्षित गरेको छ । उता विश्वकै सबैभन्दा बढी नोबल पुरस्कार पाउने अर्थशास्त्रीको देश हो अमेरिका । अमेरिकामा लेहमन एन्ड ब्रदर जसको लगभग १ हजार विलियन डलरको ब्यालेन्स सिट थियो । त्यो समयमा देशकै चौथो ठूलो इन्भेस्टमेन्ट बैंक थियोे । ३० हजारभन्दा बढी प्रत्यक्ष कर्मचारी थिए । १५८ वर्ष लामो इतिहासलाई २००७/८ को अमेरिकन वित्तीय संकटले उसको टाट पल्टियो । त्यो संकटले अमेरिकामा लगभग २ हजार ५ सय सानाठूला वित्तीय संस्था संकटमा परेको तथ्यांक पढ्न पाइन्छ । तर, संसारलाई अर्थराजनीति सिकाउने नोबेल पुरस्कारप्राप्त अमेरिकी अर्थशास्त्रीहरूले कोलाप्स हुनुभन्दा ३/४ महिनाअघि मात्र थाहा पाएका थिए ।

त्यसैगरी, सन् २०२३ मा सिलिकन भ्याली बैंक र सिग्नेचर बैंक अफ अमेरिका पनि डुबे । अमेरिकाको १६औँ ठूलो बैंकका रूपमा रहेको सिलिकन भ्याली बैंक द्रुत गतिमा व्यवसाय विस्तार गर्ने ध्येयले तुलनात्मक रूपमा महँगो ब्याजदरमा ठूलो भोल्युममा संस्थागत निक्षेप लियो । उक्त निक्षेपलाई लगानी गर्ने ठाउँ नपाउँदा ठूलो मात्रामा हेल टु म्याचुअरिटी सेक्युरिटी र अभाइलेबल फर सेल सेक्युरिटीमा लगानी गर्‍यो, जसमा तिर्नुपर्ने ब्याजदरभन्दा लिनुपर्ने ब्याजदर कम आउने गरी लगानी गरेको थियो । यसबाट उसको व्यवसाय सिधा घाटामा गएको बुझ्न सकिन्छ । साथै, बाँकी केही पैसा बिनाधितोमा इन्नोभेटिभ डिजिटल प्रोडक्टमा लगानी गरेको थियो ।

बैंकहरूको कुल निष्क्रिय कर्जा रकमबाट निष्क्रिय कर्जाहरूमा गरिएका कर्जा नोक्सानी जगेडा रकमको योगफल घटाई शेष रहने रकमलाई तत्कालीन समयमा कायम रहेको कुल कर्जा रकमले भाग गर्दा खुद निष्क्रिय कर्जाको प्रतिशत निर्धारण हुन्छ । यो तथ्यांक केलाउने हो भने त बैंकहरू झनै सबल रहेको देखाउँछ ।

अल्पकालमा घाटामा काम गर्दै दीर्घकालमा नाफा नै कमाउने उसको उद्देश्य हुँदैगर्दा बैंक घाटामा गएको निक्षेपकर्ताले सुइँको पाइहाले । त्यसपछि ठूलो मात्रामा निक्षेप निकाल्न थाले, जसले गर्दा एकैपटक ठूलो निक्षेप फिर्ता दिन नसक्ने अवस्था हुँदा सञ्चालनगत व्यवस्थापनको कमजोरीले उक्त बैंक टाट पल्टिएको घोषणा गरियो । त्यसैको प्रत्यक्ष असर सिग्नेचर बैंकले पनि बेहोर्नुपर्‍यो । बिनाधितो इन्नोभेटिभ डिजिटल प्रोडक्ट र डिजिटल करेन्सीलगायतमा लगानी गरेको यो बैंक पनि सिलिकन भ्याली डुबेको २ दिनमै टाट पल्टियो । यी बैंक डुब्नुमा अमेरिकाको आर्थिक संकुचन, ऐतिहासिक मुद्रास्फीति र सामाजिक सञ्जालको नकारात्मक प्रचारप्रसारजस्ता बाह्य तत्त्वको पनि ठूलो भूमिका खेलेको विभिन्न अनुसन्धानले पुष्टि गरेका छन् ।

त्यसो भए नेपालका बैंक डुब्दै डुब्दैनन् त ?

यस्तो दाबी गर्नु गलत हुन्छ तर अहिले चैँ डुब्नै सक्दैनन् भनेर दाबी गर्न सकिन्छ । मानिस पनि मर्छ तर अहिल्यै वा केही समयमा मर्छ भनेर ठोकुवा गर्नका लागि पनि कुनै ठूलो दुर्घटना हुनुपर्छ या कुनै रोग लागेको जानकारी हुनुपर्छ । त्यसैगरी, बैंक डुबिहाल्छ भन्नका लागि पनि त्यस्तै विशेष कारणका बारेमा जानकारी हुनुपर्छ ।

नेपालमा बैंकको बिमारीको जानकारी राखिराख्ने डाक्टर भनेको नेपाल राष्ट्र बैंक हो, जसले नेपाल राष्ट्र बैंक ऐन २०५८ को परिच्छेद ९ अन्तर्गत रहेर नियमित रूपमा बैंकहरूलाई नियमन, निरीक्षण तथा सुपरिवेक्षणमार्फत जाँचिरहेको हुन्छ । यदि कुनै बैंक समस्यामा पर्न लागेको छ भन्ने नेपाल राष्ट्र बैंकलाई लाग्यो भने त्यसलाई सुधार गर्नका लागि सूचित गर्छ र उपचारात्मक निर्देशन बैंकलाई दिन्छ । मानौँ, कुनै बैंकले नेपाल राष्ट्र बैंकले तोकेको न्यूनतम पुँजीकोष पुर्‍याउन सकेन भने बैंकको अवस्थालाई मध्यनजर गरेर बैंकलाई शीघ्र सुधारात्मक कारबाही प्रक्रिया अगाडि बढाउँछ । समस्याग्रस्त नै भएमा फरफारकमा लैजान्छ । त्यस्तो निको नै नहुने हो भने पनि मृत घोषणा गर्ने अधिकार नेपाल राष्ट्र बैंकको हो ।

त्यसका लागि पनि राष्ट्र बैंकले बैंकको उच्च व्यवस्थापन पक्षसँग छलफल गर्ने, पुँजीकोष पुर्‍याउन निर्देशन दिने, पुँजीकोष योजना माग्ने र सोहीअनुसार कार्यान्वयन भए नभएको यकिन गर्ने, नयाँ शाखा विस्तारमा रोक लगाउने, नगद तथा बोनस शेयर वितरणमा रोक लगाउने, सम्बन्धित संस्थाको सञ्चालक तथा उच्च व्यवस्थापकको तलबभत्ता र सुविधा वृद्धिमा रोक लगाउने, थप निक्षेप स्वीकार गर्न नदिने, नयाँ व्यावसायिक क्रियाकलापमा रोक लगाउने, कर्जा विस्तारमा रोक लगाउने, कर्मचारीको तलबवृद्धिमा रोक लगाउनेजस्ता निर्देशनहरू दिन्छ । साथै, नेपाल राष्ट्र बैंक आफैँंले बैंकको व्यवस्थापन नियन्त्रणमा लिनेसम्मको कदम पनि चाल्न सक्छ । एक समय नेपाल बंगालादेश बैंकलाई यसरी नियन्त्रणमा लिएर पछि हस्तान्तरण गरेको थियो । साथै, निष्क्रिय कर्जा ५ प्रतिशतभन्दा बढी भयो भने शाखा विस्तारमा रोक लगाउने, नेपाल राष्ट्र बैंकबाट प्रदान गरिने सुविधाहरू रोक्नेजस्ता कार्यहरू पनि केन्द्रीय बैंकले गरेको हुन्छ ।

अहिले नेपालमा बैंकहरूको अवस्था बिग्रिएर ठूलो कारबाही गर्नुपर्ने अवस्था छैन । संसारभरका बैंकहरू डुब्नुको मुख्य कारणबारे राम्रो विश्लेषण नगरी द्रुत गतिमा कर्जा प्रवाह गर्नु र कर्जा असुली हुन नसक्दा हुने खराब कर्जा, आन्तरिक नियन्त्रण तथा संस्थागत सुशासनको कमी, राजनीतिक क्षेत्रबाट हुने अनावश्यक हस्तक्षेप, खराब व्यवस्थापन प्रणाली, लगानीका क्षेत्रहरूमा विविधीकरण नभई एकै क्षेत्रमा अधिक लगानी गर्नु, खराब आर्थिक वातावरण, नियामकीय निकायले दिएको निर्देशन पालना नगर्नु, विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड पालना नगर्नु नै बैंक डुब्नुका प्रमुख कारण हुने गर्छन् । तर, अहिले नेपालका बैंकहरूमा यस्ता कुनै समस्या र कारणहरू रहेको पाइँदैन । किनभने नेपाल राष्ट्र बैंकले बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूलाई एकदमै नजिकबाट नियमन र सुपरिवेक्षण गरिरहेको छ ।

नेपालमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको नियामक निकाय नेपाल राष्ट्र बैंक हो । यसले सुपरिवेक्षण र नियमन निकै कडा रूपमा गरिरहेको छ । गलत गरेकोलाई तुरुन्त कारबाहीको डन्डा पनि चलाएको हुन्छ, विश्व बैंक र आईएमएफले भनेका निर्देशन पनि काल, समय, परिस्थितिअनुसार पालना गरेको हुन्छ र पालना गराएको पनि छ । यता बैंकहरू आफैँमा पुँजी र प्राविधिमा निकै बलिया भएका छन् । ग्राहकको विश्वास जितेका छन् । पारदर्शिता, जवाफदेहिता र जिम्मेवार छन् । अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डको रूपमा बासेलका एकर्ड, आईएफआरएस, एफएटीएफका मापदण्ड पालना गरिरहेका छन् । यदाकदाबाहेक ५ प्रतिशतभन्दा माथि एनपीएल गएको पनि छैन । आजकै तथ्यांक हेर्ने हो भने पनि दक्षिण एसियामा सबैभन्दा राम्रो कार्यसम्पादनको स्तर नेपालकै बैंकको देखिन्छ ।

पछिल्लो नेपाली बैंकिङ बजारमा टाट पल्टने चर्चामा रहेको बैंक एनआईसी एशियाको पछिल्लो वित्तीय विवरणको कुरा गर्ने हो भने गएको क्वार्टरमै बैंकले राम्रो नाफा आर्जन गरेको छ । राष्ट्र बैंकले स्पष्ट रूपमा त्यस्तो कुनै समस्या नरहेको जानकारी गराएको छ । अब भन्नुस्, कसरी बैंक डुब्न सक्छन् ? मानिसको प्राकृतिक बडीको मृत्यु हुन त रोगभोगले ग्रसित हुनुपर्छ भने यो त आर्टिफिसियल बडी हो । यसको मृत्यु हुन त कानुनले नै घोषणा गर्नुपर्छ । हो, एनआईसी बैंक राष्ट्र बैंकको धेरै डन्डा लाग्ने बैंक र नेपाली बैंकिङ उद्योगमा अलिकति आलोचित बैंक पनि हो ।

यस बैंकले व्यवसायलाई द्रुतगतिमा वृद्धि गर्ने नाममा केही अस्वाभाविक गतिविधि गरेकै हो । यस्तो लाग्थ्यो– यसले नेपालको अर्थतन्त्र र परिवेश बुझेरै गरेको छ त भन्ने प्रश्न म आफैँलाई पनि धेरैपटक लाग्थ्यो । तर, यथार्थ अहिले हल्ला पिटेको जस्तो भने केही होइन । व्यक्तिगत रूपमा भन्नुहुन्छ भने यस्ता हल्लाले चल्ला भगाउनेबाहेक केही गर्छजस्तो त मलाई लाग्दैन ।

हो, कोभिड १९ को महामारी र अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक संकुचन रसिया र युक्रेनको युद्धले सप्लाई चेनमा समस्या हुँदा नेपालको अर्थतन्त्रलाई पनि स्वत: असर गर्‍यो, जसले गर्दा नेपाली उद्योग, व्यवसायलाई समस्या परेको यथार्थ हो । त्यसको असर नेपाली बैंक तथा वित्तीय संस्थालाई पनि पर्‍यो । त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाव बैंकको कर्जा असुलीमा पर्‍यो । जसको परिणाम स्वरूप एनपीएल र एनबीएको आकार बढेको छ । तर, अस्वाभाविक रूपमा बढेको पनि होइन । त्यसलाई मध्यनजर गरेर राष्ट्र बैंकले केही ब्याज असुल गरेर पुनः संरचना सुविधा पनि दिएको छ । त्यो भनेको देशको वस्तुस्थिति र परिस्थिति हेरेर जुनसुकै देशको केन्द्रीय बैंकले पनि यस्तो सुविधा दिने गर्छन् ।

निक्षेपकर्ताको निक्षेपको सुरक्षा सम्बन्धमा के छ व्यवस्था ?

नेपालमा औपचारिक बैंकिङ प्रणालीको सुरुवात भएपछिको ८७ वर्षे इतिहासमा विभिन्न बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूमा समस्या नै नभएको भने होइन । तर, अहिलेसम्म निक्षेपकर्ताहरूको निक्षेप डुबेको भने छैन । ती सबै निक्षेपहरू निक्षेपकर्ताहरूलाई फिर्ता गर्न बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरू सफल भएका छन् । नेपालका बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले ५ लाखसम्मका साना निक्षेपकर्ताहरूको निक्षेप तथा सुरक्षण कोषमार्फत १०० प्रतिशत सुरक्षा बीमा गराएको हुनाले साना निक्षेपकर्ताहरूको निक्षेप डुब्ने सम्भावना छैन । यता बैंकहरूले लगानी गर्दा प्राय:जसो चल अचल सम्पत्ति (मूलत: जग्गाजमिन र घरलाई) नै सुरक्षण लिएर लगानी गरेका छन । मूलत: परम्परागत बैंकिङ प्रणाली नै अवलम्बन गरेका हुनाले पनि तुलनात्मक रूपमा नेपालका बैंकहरू सुरक्षित नै मानिन्छन् ।

नेपालमा वर्तमान समयमा कुनै बैंक डुब्यो नै भने पनि निक्षेपकर्ताको ब्याज र सावाँसहित सम्पूर्ण निक्षेप रकम फिर्ता गर्न बैंकहरू सक्षम छन् । यति भनिसकेपछि पनि तपाईंसँग भएको पैसा बाकसमा थन्क्याउने मनसाय बनाउनुहुन्छ भने त्यसको उपचार मुसालेबाहेक कसैले गर्न सक्दैन । यसलाई कसरी बुझ्ने हो, त्यो तपाईंको जिम्मा ।

औपचारिक बैंकिङ प्रणालीमा लगभग साढे ५ करोड निक्षेप खाता रहेकोमा सोमध्ये साढे ४ करोड त साना निक्षेपकर्ताहरूका निक्षेप खाताहरूको निक्षेप सुरक्षण गरिएको नेपाल राष्ट्र बैंकको तथ्याङ्कले देखाउँछ । जुन निक्षेप खाताहरूको करिब ८० प्रतिशतभन्दा बढी हो । बाँकी २० प्रतिशत खाता भने केही ठूला र संस्थागत निक्षेपहरूको सुरक्षण भएको देखिँदैन । तर, २० प्रतिशतलाई बैंकहरूको आफ्नो स्वपुँजीले नै आनन्दले कभर गर्ने देखिन्छ । यस अर्थमा पनि बैंकहरूमा निक्षेपकर्ताको निक्षेप पूर्णत: सुरक्षित छ भनेर मूल्यांकन गर्न सकिन्छ ।

कुनै बैंक डुब्यो भने के हुन्छ ?

बैंक डुब्दै डुब्दैन भन्ने त हुँदैन । संसारभर सानोदेखि ऐतिहासिक ठूला बैंकहरू डुबेका प्रशस्त उदाहरण छन् । केही माथि पनि उल्लेख गरिएको छ । कुनै नेपाली बैंक डुब्यो भने राष्ट्र बैंक ऐन २०५८, बाफिया ऐन २०७३ र राष्ट्र बैंकको एकीकृत निर्देशिकाका विभिन्न प्रावधानमा टेकेर डुब्न लागेको बैंकले सम्पत्ति सुरक्षण राखेर कर्जा दिएका बैंकका साहुहरूलाई भुक्तानी गर्नुपर्छ । त्यसपछि कर्मचारीहरूको तलब, त्यसपछि सरकारलाई तिर्ने कर र त्यसपछि मात्र निक्षेपकर्ताहरूको निक्षेप फिर्ता गर्ने दायित्व रहन्छ । निक्षेपकर्ताहरूको निक्षेप भुक्तानी भएपछि मात्र अन्य साहुहरू, प्रिफरेन्स शेयर आदिको भुक्तानी गरिसकेपछि भने सर्वसाधारण र संस्थापक शेयरधनीहरूले भुक्तानी पाउने गर्छन् । यो भुक्तानीको प्राथमिकताको रोलक्रमले पनि निक्षेपकर्ताहरूलाई सुरक्षित राख्ने प्रयास गरेको स्पष्ट हुन्छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकको पछिल्लो महिनाको तथ्यांकअनुसार नेपालका बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको कुल निक्षेप साढे ६१ खर्बभन्दा बढी पुगिसकेको छ । त्यसैगरी, कुल कर्जा ५० खर्बभन्दा बढी छ । यसमा क्रेडिट टु डिपोजिट रेसियो पनि राम्रो अवस्थामा रहेको देखिन्छ । यता बैंकले राष्ट्र बैंकमा राख्नुपर्ने न्यूनतम मौज्दात सीआरआरअन्तर्गत ४ प्रतिशत र एसएलआरअन्तर्गत क, ख र ग वर्गका बैंकहरूले क्रमश १२,१०, ८ प्रतिशत राख्नुपर्ने अनिवार्य छ । यस्तो प्रतिशत समयसमयमा राष्ट्र बैंकले परिवर्तन गर्न सक्छ । यसले बैंकको तत्कालीन दायित्व भुक्तानीमा समस्या नहुने स्पष्ट पार्छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकको नियमनमा भएका बैंक तथा वित्तीय संस्थाको वर्तामान स्वपुँजी ७२० अर्बभन्दा बढी छ । जुन निक्षेपको लगभग १२ प्रतिशत हो । बैंकहरूले कर्जा नोक्सानी जोखिमबापत पर्याप्त नोक्सानी व्यवस्था गरिसकेको अवस्था छ । यो तथ्यांकले पनि निक्षेपकर्ताहरूले निक्षेप धेरै हदसम्म सुरक्षित रहेको बुझ्न कठिन छैन ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको जोखिम न्यूनीकरण गर्ने उद्देश्यले प्रत्येक वर्ष खुद मुनाफाको २० प्रतिशत रकम जगेडा कोषमा अनिवार्य राख्नुपर्ने व्यवस्था गरेको छ । कुल चुक्ता पुँजीको डबल नहुँदासम्म यस्तो रकम २० प्रतिशत राख्नुपर्ने हुन्छ भने जगेडा कोष डब्बल पुगिसकेपछि १० प्रतिशत त अनिवार्य राख्नुपर्ने हुन्छ । यो रकमलाई बैंकहरूले शेयरधनीहरूलाई वितरण गर्न पाउँदैनन् ।

यही व्यवस्थाले गर्दा पनि अहिले बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको जम्मा चुक्ता पुँजी र रिजर्भ गरी करिब ७२० अर्ब पुँजी पुगिसकेको अवस्था छ । चुक्ता पुँजीको झण्डै ६५ प्रतिशत त जगेडा कोष नै पुगिसकेको देखिन्छ । यसले गर्दा पनि बैंक तथा वित्तीय संस्थालाई मजबुत बनाएको छ । वाणिज्य बैंकहरूको तथ्यांकलाई मात्र कुरा गर्ने हो भने अझ सशक्त रहेका छन् । बैंकहरूको मुनाफामा गिरावट आइरहँदा पनि पुँजीकोषमा राम्रो रकम रहेका कारणले निक्षेपकर्ताहरूको हकहितको संरक्षणलाई ठूलो मद्दत गरिरहेको देखिन्छ ।

विगतमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाले कुल निष्क्रिय कर्जा अनुपात प्रकाशन गर्ने प्रचलन थियो । तर, गत पुस मसान्तबाट त वित्तीय सूचक प्रकाशन गर्दा खुद निष्क्रिय कर्जा प्रतिशत (नेट एनपीएल) समेत समावेश गर्दा बैंकिङ बजारमा नयाँ तरङ्ग उत्पन्न भएको छ । बैंकहरूको कुल निष्क्रिय कर्जा रकमबाट निष्क्रिय कर्जाहरूमा गरिएका कर्जा नोक्सानी जगेडा रकमको योगफल घटाई शेष रहने रकमलाई तत्कालीन समयमा कायम रहेको कुल कर्जा रकमले भाग गर्दा खुद निष्क्रिय कर्जाको प्रतिशत निर्धारण हुन्छ । यो तथ्यांक केलाउने हो भने त बैंकहरू झनै सबल रहेको देखाउँछ ।

अहिले बैंक तथा वित्तीय संस्थाको वित्तीय विवरण र वित्तीय परिसूचक हेर्दा बैंकहरूको २०/२५ प्रतिशत निष्क्रिय कर्जा पुगे पनि बैंकहरू त्यस्तो समस्यामा पुग्न नसक्ने अवस्था देखिन्छ । समग्रमा यसरी बुझौँ, नेपालमा वर्तमान समयमा कुनै बैंक डुब्यो नै भने पनि निक्षेपकर्ताको ब्याज र सावाँसहित सम्पूर्ण निक्षेप रकम फिर्ता गर्न बैंकहरू सक्षम छन् । यति भनिसकेपछि पनि तपाईंसँग भएको पैसा बाकसमा थन्क्याउने मनसाय बनाउनुहुन्छ भने त्यसको उपचार मुसालेबाहेक कसैले गर्न सक्दैन । यसलाई कसरी बुझ्ने हो, त्यो तपाईंको जिम्मा ।

अन्त्यमा, बैंक तथा वित्तीय संस्था अर्थतन्त्रको मेरुदण्डसँगै संवेदनशील संस्था पनि हुन । कहिलेकाहीँ सवल बैंक पनि हल्लाकै भरमा टाट पल्टने सम्भावना रहन्छ । कुनै उद्दण्ड व्यक्ति वा समूहले राजनीतिक तथा व्यक्तिगत स्वार्थप्रेरित भएर नकारात्मक हल्ला फैलाउँदा समग्र बैंकिङ प्रणालीप्रति जनविश्वास कम हुन जान्छ, जसले उल्टो अनौपचारिक अर्थतन्त्र मौलाउने, समाज भँडाउने, गैरकानुनी क्रियाकलापबाट आर्जित रकम सजिलै शुद्धीकरणहुँदै देशको अर्थतन्त्र नै टाट पल्टने सम्भावनालाई नकार्न सकिँदैन । कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा लगभग ८ प्रतिशत मात्र प्रत्यक्ष योगदान भए पनि बाँकी ९२ प्रतिशतलाई अप्रत्यक्ष योगदानमा बैंकिङ प्रणाली सबैभन्दा अगाडि आउँछ ।

यहाँ उठेका केही मुद्दा आमनागरिकका समस्या पनि हुन् । जस्तै; बैंकको ब्याज न्यूनीकरण गर्नुपर्ने, ऋणीलाई आवश्यक तनाव दिन नहुने, धितो राखिएको सम्पत्ति समयअगावै लिलाम गरिहाल्न नहुनेजस्ता समस्या जायज लाग्छन् । तर, बचतकर्ताको रकम नै डुब्ने गरी ऋण लिएर नतिर्ने, ऋणीलाई उक्साउँदै हिँड्ने, गलत भाष्य निर्माण हुने गरी अभिव्यक्ति दिने र कर्तव्य पालना गरिरहेका कर्मचारीहरूलाई कालो मोसो दल्नेजस्ता अराजक र अवाञ्छित गतिविधि न्यायोचित र नियमसंगत हुन्न । अर्थ जगत्‌मा क्रियाकलापभन्दा हल्ला निकै हानिकारक हुन्छ । नेपाल क्रियाकलापभन्दा हल्ला बढी हुने मुलुक हो । हाम्रो समाज हल्लालाई चाँडै नै शिरोपर गर्ने समाज पनि हो । यस्तो समाजलाई बुझेरै हुनुपर्छ, राष्ट्र बैंकले बैंकहरूलाई अलिक बढी परम्परागत बैंकिङ प्रणालीअन्तर्गत रहेर सञ्चालन गरिरहेको छ ।

लेखक बैंकर हुन् ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत २०, २०८० ०७:२०