पश्चिमाको बढ्दो दबाब र चीनको ‘चेकबुक कूटनीति’ले धावा बोलिरहँदा भारतले सावधानीपूर्ण कदम चाल्नुपर्छ

पश्चिमाको बढ्दो दबाब र चीनको ‘चेकबुक कूटनीति’ले धावा बोलिरहँदा भारतले सावधानीपूर्ण कदम चाल्नुपर्छ

A+ A A-

भारतको नयाँ दिल्लीस्थित जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय (जेएनयू) की सहायक प्राध्यापक डा‍. गीता कोछड़ चीन विशेषज्ञको रूपमा चिनिन्छिन् । नेपाल–चीन सम्बन्धमा विशेष अध्ययन गरेकी उनी चिनियाँ भाषा सहजै लेख्न र बोल्न सक्छिन् । जेएनयूबाट अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा विद्यावारिधि गरेकी डा. कोछड़ सन् २००६ देखि सोही विश्वविद्यालयमा सहायक प्राध्यापकको रूपमा अध्यापन गरिरहेकी छिन् । उनले चीनसम्बन्धमा पुस्तकसमेत लेखेकी छिन् । नेपाल र चीनलाई दिल्लीबाट हेरिरहेकी उनीसँग नेपालमा नयाँ सत्ता समीकरणप्रति भारतीय बुझाइबारे शिलापत्रले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंशः

तपाईं भारतको प्रसिद्ध जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा चीनविज्ञको रूपमा प्राध्यापन गर्नुहुन्छ । तपाईंको बुझाइमा पछिल्लो समय दक्षिण एसियामा चिनियाँ शक्तिको प्रभाव कस्तो अवस्थामा रहेको छ ?

चीन सबै दक्षिण एसियाली शक्ति केन्द्रसँग आक्रामक शैलीमा प्रस्तुत भएको छ । कोरोना महामारीले विश्व मानचित्रमा चिनियाँ अर्थतन्त्र र यसको भूराजनीतिक अवस्थामा चुनौती ल्याएको सोचेर धेरै शक्ति राष्ट्रहरू चीनको चुनौतिरहित अर्थतन्त्रलाई चुनौती दिन र यसलाई जिम्मेवार बनाउन एकगठ भए । यस कारण पनि अमेरिका र चीनबीचमा तिक्ततापूर्ण अवस्थाको विकास भएको थियो ।

दक्षिण एसियाको क्षेत्रमा देखिएका जोखिमलाई बुझेर नै चीनले छिमेकी राष्ट्रतर्फ देखिने 'चिनियाँ धम्की'लाई निस्तेज पार्ने नीतिलाई पुनःपरिभाषित गर्‍यो । दक्षिण एसियाली सन्दर्भमा अमेरिकासँग सहकार्य भएको अर्को क्षेत्रीय शक्ति केन्द्रको रूपमा रहेको भारतले विरोध गरेको चिनियाँ बुझाइ छ । यस कारण चीनले विश्वका कुनै पनि उदीयमान शक्तिलाई चुनौती दिइरहेको सन्दर्भमा छिमेकमा पनि आक्रामक कूटनीति सुरु गरेको छ ।

भारतको बढ्दो विश्व प्रभावसँगै चीनसँग प्रतिद्वन्द्विता बढिरहेको छ । यी दुई देशको प्रतिद्वन्द्विताले दक्षिण एसियालाई कस्तो प्रभाव पर्ला ?

दुई छिमेकी राष्ट्र शक्तिशाली भएर आइरहेको सन्दर्भमा केही द्वन्द्व र प्रतिस्पर्धातर्फ गएको देखिन्छ । चीन र भारतको मामिलामा पनि यो देखिन्छ । अहिलेको साझा बुझाइ के हो भने दुवै देशले आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्न प्रयास गर्नेछन् । पछिल्लो समयमा केही परिवर्तन भएको छ भने त्यो दक्षिण एसियाली देशमा चिनियाँ व्यवहार नै हो । पहिले चीनले दक्षिण एसियाली भूमिमा भारतको ठूलो प्रभाव रहेको कुरा आत्मसात् गरेको थियो र कुनै पनि प्रकारका प्रतिस्पर्धा र भिडन्तमा सहभागी भएको थिएन । वास्तवमा चीनले प्रतिस्पर्धाको सम्भावना रहेका साना छिमेकी मुलुकमा पनि चीन र भारतले सहयोग गरुन् भनेर २.१ नीतिको वकालत गरेको थियो । यद्यपि, अहिले चीनले दक्षिण एसियाली शक्ति केन्द्रहरूमाझ आफ्नो प्रभावको विस्तार प्रखर बनाइरहेको छ । अझ चीन र भारतबीचको प्रतिस्पर्धा तीव्र बनेको छ । वास्तवमा भारतले चिनियाँ महत्त्वाकांक्षा र अस्पष्ट उद्देश्यले गर्दा भारत पनि दबाबमा परेको महसुस गरेको छ ।

केही समयदेखि सांस्कृतिक र सभ्यताको सम्वर्द्धनमा भारत र चीनको उस्तै रुचि देखिन्छ । २१औँ शताब्दी एसियाको शताब्दी भनिरहेका बेलामा चीन र भारत साथसाथै अघि बढ्ने सम्भावना कत्तिको देखिन्छ ?

धेरैले भारत र चीनमा देखिएको आशा र सहकार्यको प्रवृत्तिलाई लिएर ‘२१औँ शताब्दी, एसियाली शताब्दी’ भएको वकालत गरेका छन् । तर, यसको मुख्य समस्या भारत र चीन दुवैका सांस्कृतिक र सभ्यताको प्रवर्द्धन गर्ने विषयमा देखिएका साझा चासो देखिन्छ । विस्तारको सोच भएका राज्यको हकमा द्वन्द्व निम्त्याउनु सभ्यताको फरक चरित्र र स्वभाव नै हो । चीन र भारत दुवै सांस्कृतिक रूपमा फरक समाज हुन् भने उनीहरूले नियाल्ने विश्वदृष्टिकोण पनि फरक नै छ । दुवै देशले सभ्यतागत रूपमा उनीहरूको अस्तित्वको साझा अवधारणा छैन । अहिलेको राष्ट्रिय सीमा र प्राचीन् सभ्यताको सम्बन्धलाई विस्तार गर्ने कुनै पनि राष्ट्रवादी सोचले सभ्यतागत भिडन्तको जोखिमलाई उजागर गर्छ । तसर्थ, दुवै देशका नेताहरूमा शान्तिपूर्ण अस्तित्वको र एकअर्काको प्राचीन सभ्यताको सम्मान गर्ने आपसी समझदारी र माथिल्लो तहको राजनीतिक इच्छाशक्तिविना सौहार्द रूपमा अगाडि बढ्ने सम्भावना कम हुनेछ । तर पनि दुवै देशका राजनीतिक नेताहरूले देखाउने परिपक्वतामा केही आशा गर्न सकिन्छ ।

अहिलेको अवस्थामा भारत र चीन मिलेर जान चाँहदा के-के बुँदाचाहिँ साझा हुन सक्छ ?

यदि चीन र भारत एक भएर काम गर्नुछ भने केही विषय सुल्झाएर साझा समझदारी हुनुपर्छ । त्यसलाई म बुँदागत रूपमा उल्लेख गर्न चाहन्छु ।

क) लामो समयदेखि विवादित तर द्वन्द्व भने नभएको सीमा विवादमा मित्रवत् सामाधान खोज्नुपर्छ ।
ख) यस क्षेत्रमा ऊर्जा क्षेत्र र पूर्वाधारको कसरी विकास र सहकार्य गर्ने भन्ने सम्बन्धमा समझदारी बन्नुपर्छ ।
ग) भविष्यमा मानवताको बुझाइ निर्माणका लागि यो क्षेत्रमा काम गर्न कानुनी राज्यको साझा बिन्दुको खोजी गरिनुपर्छ ।
घ) द्वन्द्वले शक्तिको विनाश गर्छ भन्ने आत्मसात गर्ने र समानता र जिम्मेवारीवोधका साथ एसियाली क्षेत्रीय शक्तिकेन्द्रको साझा एलाइन्स निर्माण गर्ने ।
ङ) यस क्षेत्रमा देखिएका परम्परागत र आतंकवाद, परमाणु र साइवर लगायतका गैर–परम्परागत सुरक्षा चुनौतीविरुद्ध समझदारी निर्माण गर्ने र ती विषयको सामाधान गरेर अघि बढ्न साझा कानुन बनाउने ।
च) र अन्त्यमा, राज्यको व्यवहारलाई बुझेर सामाधान गर्न एक संयन्त्र निर्माण गर्ने र यस क्षेत्रका साथै समग्र विश्वभर सँगसँगै काम गर्न मार्गनिर्देशक सिद्धान्तको प्रारूप तयार गर्ने ।

चीनले नेपाल र भारतको सम्बन्धका आयामलाई रोक्न नसक्ला तर यसले नेपाली राजनीतिज्ञ र राजनीतिक अवस्थालाई प्रभावित गर्न सक्छ, जसले नेपाली जनताको मनस्थिति र भारतप्रतिको धारणा त प्रभावित गर्न सक्छ ।

भारतको अर्थतन्त्रको ठूलो हिस्सा चीनसँग निर्भर रहेको छ । यद्यपि दक्षिण एसियाली मामिलामा ऊसँग अनावश्यक प्रतिद्वन्द्विता भइरहेको जस्तो लाग्दैन ?

'भारत र चीन प्रतिस्पर्धा' भन्ने अवधारणा मलाई एकदमै रमाइलो लाग्ने विषय हो । यस्तो प्रतिस्पर्धाको सुरुवात कसले गर्‍यो ? चीनविरुद्ध प्रतिस्पर्धा सुरु गर्ने भारत हो ? अथवा नेपालले भारत र चीनको बीचमा सन्तुलन कायम गर्न सुरु गरेको छ ? वास्तवमा, सन् २०१५ मा पनि चीन र भारत दुवैले समझदारीपूर्ण सम्बन्ध राखेर अनावश्यक प्रतिस्पर्धालाई रोकेका हुन् । यसर्थ, नयाँ वास्तविकतासँगै ती दुई छिमेकीले नेपालमा हुने प्रतिस्पर्धा रोक्न सकिने ठूलो क्षेत्र छ ।

अहिले भारत र चीनले नेपाल, श्रीलंका, माल्दिभ्स र अफगानिस्तानलाई स्याटेलाइट स्टेट बनाउन चाहन्छन्, किनभने भारतका लागि भुटान र चीनका लागि पाकिस्तान स्याटेलाइट स्टेट भइसकेका छन् ?

बदलिँदो विश्व मानचित्रमा ‘स्याटेलाइट स्टेट’को अवधारणा काम गर्न नसक्ने प्रस्ताव हो । मलाई के लाग्छ भने भारत र चीनले छिमेकीसँग व्यवहार गर्दाका जटिलता पनि बुझेका छन् । हरेक देश यस क्षेत्रमा आफ्नो भूमिका र स्थानको बारेमा अर्को देशजत्तिकै सचेत भएकाले निरंकुशता लाद्ने वा आफूले चाहे जसरी शासन गर्न सकिँदैन । कुनै पनि जबर्जस्तीपूर्ण व्यवहार तुरुन्तै असफल हुन्छ । त्यही भएको हुनाले दुवै देशले आफ्नो जिम्मेवारीलाई आत्मसात् गरेर ‘सफ्ट पावर’ गतिविधिमा केन्द्रित भएका छन् । यो भनेको शक्ति सन्तुलन कायम गर्नका लागि प्रभाव पार्न सक्ने क्षेत्रमा पुनः सम्झौताका लागि उच्चतम तहमा संलग्न हुने विषय हो ।

भारतका विज्ञ तथा मिडियामा चीनको डर धेरै देखिन्छ, यो राज्यकेन्द्रित प्रचारको शैली हो कि चीनसँग भारतीय नागरिक बढ्ता नै डराउँछन् ?

मलाई के लाग्छ भने चिनियाँ भय यसको ऐतिहासिक भूराजनीति र भारतसँगको द्वन्द्वसँग जोडिएको छ । केन्द्र सरकारले भनेको तल्लो निकायसम्मका जनताले स्वीकार गर्छन् भन्ने पनि छैन । अहिलेको अवस्थामा सामाजिक सञ्जालले जनताको सोचाइ र राष्ट्रवादी सोचलाई तुरुन्त प्रभावित गर्न सक्छ । जनता आफैँले पनि राज्य, यसको सीमाना र संस्कृतिलाई विभाजित गरिरहेका छन् । समाजमा 'आफू' र 'अरु' भन्ने विषयमा विभाजित छन् । उनीहरूको वैमनस्यता बढ्दो छ । यस्तो प्रदेश, राष्ट्र र विश्वभर व्याप्त रूपमा देखिएको छ । स्वाभाविक रूपमा देशसँग त्यस प्रकारका तनावको मध्यस्थता गर्ने भूमिका छ । तर, त्यस्तो प्रक्रिया निकै सुस्त छ । त्यस्तो मध्यस्थताले राज्यहरूको बीचमा बृहत् सहयोग भयो भने मात्र आशातित उपलब्धि हासिल हुन्छ । भारत र चीनको बीचमा असमान्य सम्बन्ध भएको अहिलेको अवस्थामा 'अन्य' अर्थात् चीन हावी हुने भय छ ।

भारतीयहरूले भाष्य नै बनाएका छन् कि नेपालको सरकार परिवर्तनमा चीन हावी भएको छ । खासमा नेपालमा चीनको राजनीतिक शक्ति निकै कमजोर छ भन्ने भारतले नबुझेको वा बुझ पचाएको हो ?

मलाई यो क्षेत्र र विश्वव्यापी तहमा व्यापक रूपान्तरण भइरहेको जस्तो लाग्छ । यसले नयाँ वास्तविकता र नयाँ चुनौती देखिएको छ । भारत र नेपालबीचमा अन्य कुनै शक्ति केन्द्रले रोक्न नसक्ने गरी लामो समयदेखिको निकट सम्बन्ध छ । तर पनि पश्चिमा मुलुकको बढ्दो दबाब र चीनको ‘चेकबुक कूटनीति’ले पुरातन सम्बन्धमा धावा बोलिरहेका छन् । यो उथलपुथलको समय भएकाले जेजस्तो पनि हुन सक्छ । तसर्थ, भारतले सावधानीपूर्ण कदम चाल्न आवश्यक छ ।

चीनले नेपालको सरकार परिवर्तन गरायो भन्दा चीनको नभएको शक्तिको बढाइचढाइ गरेजस्तो लाग्दैन ? भारतले स्थापित गर्न खोजेको भाष्यले त नेपालको राजनीतिमा भारतले चाहेको विस्थापनभन्दा पनि चीनलाई स्थापित गर्न बल पुग्छ नि ?

तीव्र गतिमा रूपान्तरण भइरहेको यो क्षेत्रमा नयाँ वास्तविकता र नयाँ चुनौती देखिएको म फेरि पनि दोहोर्‍याउन चाहन्छु । यो क्षेत्रमा आएको व्यापक रूपान्तरणको परिणाम भारतको असुरक्षा हो । चीनले नेपाल र भारतको सम्बन्धका आयामलाई रोक्न नसक्ला तर यसले नेपाली राजनीतिज्ञ र राजनीतिक अवस्थालाई प्रभावित गर्न सक्छ, जसले नेपाली जनताको मनस्थिति र भारतप्रतिको धारणा त प्रभावित गर्न सक्छन् ।

नेपाल र भारतबीच रहेका सीमा, व्यापार, सुरक्षालगायतका विभिन्न समस्या छन् । ती समस्या सल्ट्याउनेभन्दा पनि चीन र नेपालसँग सीमा विवाद छ भने अनाश्वयक विषयलाई किन मोड्न खोज्छ ?

नेपाल र भारतको बीचमा देखिएका हरेक समस्या सामाधानका लागि संयन्त्र स्थापना भएका छन् । म के कुरामा ढुक्क छु भने प्रगतिको गति सुस्त भए पनि भारतले ती विषयलाई सुझबुझपूर्ण ढंगले बुझिरहेको छ । यद्यपि, म के कुरामा सहमत छु भने त्यहाँ केही वास्तविक विषय छन् भने केही विषयलाई अनावश्यक रूपमा पनि उछालिएको छ । जे भए पनि ती विषयलाई दुवै देशले जिम्मेवारीबोधका द्विपक्षीय सहमतिका आधारमा सामाधान गर्नुपर्छ । दुई देशको मामिलामा चीनको विषयलाई जोड्नु हुँदैन । चीन र नेपालको विवादमा भारतले छिर्न पनि हुँदैन ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत ११, २०८० ०८:२९