गणतन्त्रका मियो गिरिजाप्रसाद कोइराला (भिडियो)

A+ A A-

विक्रम सम्वत् २०३० साल जेठ २८ गते विराटनगर एयरपोर्ट । बिहान ८: ३० बजे । तत्कालीन शाही नेपाल वायुसेवा निगमको नाइन एन ए.बी.बी.टुइनेटर जहाज १९ जना यात्रु लिएर काठमाडौंका लागि उड्यो । एउटा जहाज निश्चित गन्तव्यलाई लक्षित गरी एयरपोर्टबाट उड्नु कुनै नयाँ कुरा थिएन र होइन पनि । तर, जहाज उडेको केही मिनेटमै उक्त जहाजसँग जोडिएको एउटा दुरगामी घटना घट्न पुग्छ । अर्थात्, नेपालको इतिहासमै पहिलोपटक जहाज अपहरित हुन्छ ।

काठमाडौंका लागि उडेको जहाज पश्चिम नउडी दक्षिणतर्फ छिमेकी मुलुक भारतको बिहारतर्फ लाग्छ । अपहरणकारीले उक्त प्लनेमा रहेको ३० लाख भारतीय रुपैयाँ लुट्ने उद्देश्यसहित अपहरण गरेका हुन्छन् । विमानभित्र ३ जना अपहरणकारी क्रमशः वसन्त भट्टराई, दुर्गा सुवेदी र नगेन्द्रप्रसाद ढुङ्गेल हुन्छन् भने अपहरण कार्यको नेतृत्व गिरिजाप्रसाद कोइरालाले गरेका हुन्छन् । गिरिजाप्रसाद कोइराला, सुशील कोइराला र चक्र बाँस्तोलालगायत भने बिहारको फारबेसगञ्जमा बसेर विमान अपहरणको सम्पूर्ण चाँजोपाँजो मिलाइरहेका हुन्छन् ।

नेतृत्व बसेर फारबेसगञ्जलाई लक्षित गरी अपहरणकारीले विमान उतै लैजान मूल चालक आर.के.मानन्धरलाई निर्देश गरेपछि नाइन एन ए.बी.बी.टुइनेटर जहाज फारबेसगञ्जको घाँसे मैदानमा अवतरित हुन पुग्छ । निर्दलीय पञ्चायती शासनविरुद्ध भारतीय भूमिमा बसेर संघर्ष गरिरहेको नेपाली कांग्रेसलाई खर्चको जोगाड गर्न गिरिजाप्रसाद कोइरालाले विराटनगरबाट राजधानी काठमाडौंका लागि उडेको विमानलाई भारतको फारबिसगञ्ज पुर्‍याएर त्यसमा रहेको ३० लाख भारु कब्जा गर्ने चाँजो मिलाएका थिए ।

कुरा २०४६ सालको जनआन्दोलन सफल भएलगत्तै हो । कांग्रेस-कम्युनिस्टले काठमाडौंको खुलामञ्चमा पञ्चायत व्यवस्था ढलेको खुसियालीमा सभाको आयोजना गरेका थिए । जुन सभामा आन्दोलनका कमान्डर गणेशमान सिंह, कांग्रेस सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराई, महामन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला, वाममोर्चाकी अध्यक्ष साहना प्रधान, वामपन्थी नेता पद्मरत्न तुलाधरलगायत धेरै शीर्ष नेताहरू उपस्थित थिए । उक्त सभालाई नेपाली कांग्रेसका महामन्त्री कोइरालाले सम्बोधन गर्दै भने, ‘यो जित हामी सबैको जित हो । कांग्रेसको जित हो, कम्युनिस्टको जित हो, पञ्चको पनि जित हो’ भन्नासाथ मासले उनलाई हुटिङ गरेर बोल्नै दिएन । सभामा होहल्ला भएपछि गणेशमान सिंहले समेत मासलाई शान्त भइदिन आग्रह गर्नु परेको थियो ।

२०४७ सालताका ‘माले, मसाले र मण्डले एकै हुन्’ भनेर कम्युनिस्ट र पूर्वपञ्चहरूविरुद्ध खनिने गिरिजाप्रसाद तिनकै सहयोग लिएर २०६५ सालमा राष्ट्रपति बन्न चाहन्थे । तर, प्रचण्डले उनको पहिलो राष्ट्रपति बन्ने चाहना पूरा हुन दिएनन् । जबकि २०६३ मा उनी प्रधानमन्त्री र राष्ट्रप्रमुख बन्न सफल भइसकेका थिए । २०५० सालताका प्रतिपक्षी एमालेले उनको सरकारविरुद्ध सदन र सडक दुवै तताएको थियो । सडकमा एमाले नेता-कार्यकर्ताले घन्काए, ‘तालु खुइले गिरिजा भारततिर छिरि जा ।’ तैपनि गिरिजाप्रसादलाई नेपाली राजनीतिबाट अलग गर्न सकेनन् ।

पार्टीभित्रै गणेशमान सिंहले उनले भारतसित गरेर आएको टनकपुर सन्धिको विषयलाई मुद्दा बनाए । पार्टी सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई गिरिजाप्रसादलाई कारबाही गर्न पत्रै लेखे । जुन पत्र गणेशमानको ‘लेटर बम’ को नामले चर्चित भयो । २०५१ असार तेस्रो साता कोइराला नेतृत्वको सरकारले संसदमा प्रस्तुत गरेको धन्यवाद प्रस्ताव असफल हुन पुग्यो । त्यसमा प्रतिपक्षी दलको नभएर आफ्नै दलका ३६ जना सांसद अनुपस्थित भइदिँदा कांग्रेसको एकमना सरकार ढल्यो र मुलुकले मध्यावधिको सामना गर्नु पर्‍यो ।

नेपालका कम्युनिस्टहरूबाट सबैभन्दा बढी गाली–गलौज, तिरस्कार र घृणा खेपेका नेता हुन्- गिरिजाप्रसाद कोइराला । २०६२-६३ सालको दोस्रो जनआन्दोलनपछि तिनै कम्युनिस्टहरूबाट राष्ट्रप्रमुख स्वीकारिएका नेता पनि हुन्, उनी । २०४६ को जनआन्दोलनका कमान्डर गणेशमान सिंह थिए भने ०६२-६३ सालको जनआन्दोलनका महानायक गिरिजाप्रसाद कोइराला भए । यी दुवै आन्दोलनमा कांग्रेस र कम्युनिस्ट सँगै थिए । ०४८ सालपछि राजनीतिक छवि सफा नभएको भनी जनमानसमा आलोचित गिरिजाप्रसाद ०६३ सालपछि एकाएक सबैका स्वीकार्य नेता बन्न सफल भए । कारण, उनी गणतन्त्रका मियो भइदिए ।

जनस्तरबाट इतिहासमै एकैपटक कार्यकारी र राष्ट्रप्रमुख बन्ने एकमात्र नेता हुन् उनी । उनकै नेतृत्वमा २०६३ जेठ ४ गते पुन:स्थापित संसदले नेपाली ‘म्याग्नाकार्टा’ घोषणा गर्दै राजाका सम्पूर्ण अधिकार कटौती गर्‍यो । मुलुकलाई हिन्दु अधिराज्यबाट धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र घोषणा गर्‍यो । ०६४ चैत २८ गते पहिलो संविधानसभाको निर्वाचन गराए । जुन चुनावमा नेकपा (माओवादी) सबैभन्दा ठूलो दल बन्यो ।

०६५ जेठ १५ गते संविधानसभाले उनकै नेतृत्वमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक नेपाल घोषणा गरी राजा ज्ञानेन्द्रलाई १५ दिनभित्र नारायणहिटी राजदरबार खाली गर्न निर्देश गर्‍यो । सोही निर्देशअनुसार ज्ञानेन्द्रले जेठ २९ गते नारायणहिटीमा पत्रकार सम्मेलन गरी आफूले जनताको नासोको रूपमा सुरक्षित गरी राखेको श्रीपेच र राजदण्ड जनतालाई नै फर्काएको घोषणा गर्दै दरबारबाट बाहिरिएपछि मुलुक विधिवत् रूपमा गणतन्त्रमा प्रवेश गरेको हो । यो अभूतपूर्व क्रान्तिको नेतृत्त्व गरेकाले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई गणतन्त्रको मियो मानिन्छ ।

अविश्रान्त नायक

नेकपा एमालेका तत्कालीन महासचिव मदनकुमार भण्डारीले कुनै एउटा प्रसंगमा भनेका थिए, ‘राजनीतिमा विश्राम भन्ने शब्द हुँदैन ।’ उनको यो भनाई गिरिजाप्रसाद कोइरालाको जीवनमा पनि लागू हुन्छ । किनभने गिरिजाप्रसादले जुन दिनदेखि राजनीतिमा पाइला राखे त्यसदिनदेखि कहिल्यै पनि थकाइ मारेर बसेनन् । कुदेको कुद्‌यै गरे । संघर्ष र सत्ता जहाँ भए पनि तिनले कुनै पनि दिन अल्छी गरेनन्, निरन्तर सक्रिय भइरहे ।

अग्लो कदको सुइँखुट्टे शरीर, लामो र चुच्चे नाक, खुइलिएको तालु अनि सधैँ चुरोट तानिरहने उनको हुलिया कार्टुनिस्टहरूलाई प्रिय लाग्थ्यो । देशका कुनाकाप्चासम्म पुगेर नेता-कार्यकर्ताहरूसित निरन्तर सम्पर्क गरिरहने उनलाई सबैले गिरिजाबाबु भनेर सम्बोधन गर्थे । सिन्धुलीको दुम्जा पुर्ख्यौली भएका गिरिजाबाबुका पिता चन्द्र शमशेरका कारिन्दा थिए । पिताजी कृष्णप्रसादको नाउँले चिनिने उनले चन्द्र शमशेरसित नोकझोँक गर्नाले भारतमा निर्वासित हुनु पर्‍यो । त्यसैले उनका सन्ततिले पनि निर्वासित जीवन बिताइरहेको भारतमै जन्म लिए । त्यही पढे, बढे र भारतीय स्वतन्त्रता संग्राममा होमिए । केहीले जेल जीवन पनि भोगे । गिरिजाबाबु पनि कृष्णप्रसाद र दिव्या कोइरालाको कनिष्ठ पुत्रका रूपमा भारतमै जन्मे, हुर्के, बढे, पढे । र, आफ्ना पिताजीलाई देश निकाला गर्ने राणाहरूसित सिगौरी खेल्न विराटनगर फर्के । त्यहीँको आदर्श विद्यालयमा पढे ।

विराटनगरस्थित जुटमिलमा कार्यरत मजदुर आन्दोलनका अगुवा थिए, गिरिजाप्रसाद । यो २००३ सालको कुरा हो । २००३ देखि २०६६ सालसम्म राजनीतिक मार्गमा उनी कहीँ कतै लर्बराएनन्, कहीँ कतै थकित बनेका भेटिएनन् । राजनीतिको राजमार्गमा कहिले खाली खुट्टा कुदे, कहिले शान शौकतसाथ लावालस्कर लगाएर हिँडे । कहिले जेलको चिसो छिँडीको कष्टकर क्षण गुजारे । तर, गिरिजाप्रसाद नेपाली राजनीतिका कहिल्यै नथाक्ने पथिक बनिरहे । राजा ज्ञानेन्द्रले २०६१ माघ १९ गते ‘कू’ द्वारा सत्ता लिएपछि तिनै राजाविरुद्ध सडकमा नारा लाग्न थाल्यो । उक्त आन्दोलनको नेतृत्त्व ८२ वर्षे पूर्वप्रधानमन्त्री तथा नेपाली कांग्रेसका सभापति गिरिजाप्रसाद कोइरालाले गरेका थिए ।

सडक आन्दोलनका क्रममा एकदिन उनलाई प्रहरीसितको घम्साघम्सीमा टाउकोमा चोटसमेत लाग्यो । त्यसबेला माओवादी विद्रोही गणतन्त्र स्थापनार्थ सशस्त्र विद्रोह गरिरहेका थिए । अन्तमा सात राजनीतिक दल र माओवादीबीच जनआन्दोलनमा सहमति भयो । जसको नेतृत्व गिरिजाप्रसादले गरे ।

को हुन् गिरिजाबाबु ?

एउटै बाबुका तीनभाइ छोरा प्रधानमन्त्री भए । तिनै भाग्यमानीमध्येका कान्छा भाइ हुन्, गिरिजाप्रसाद कोइराला । उनी मातृका र बीपीका भाइ हुन् । मातृका उनका ‘ठूल्दाजु’ अर्थात् विमातृपट्टिका दाजु हुन् भने ‘सान्दाजु’ अर्थात् बीपीचाहिँ उनका आफ्नै आमापट्टिका दाजु हुन् । तारिणी र केशव पनि उनका दाजुहरू हुन् ।

बीपीले भनेको रे भनी उनलाई ‘हल्दार’ भनी आरोपित गर्नेहरू पनि भए । तर, उनले आइएस्सीसम्म अध्ययन गरेका थिए । उनी सिद्धान्तमा कट्टर थिए । लोकतन्त्रप्रति प्रतिबद्ध थिए । लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यताका खिलाप कसैसित पनि सम्झौता नगर्ने स्वभावका थिए । बरु उनलाई मुर्छित भएर संसदको रोष्ट्रममा बोल्दाबोल्दै शिक्षण अस्पताल महाराजगञ्ज पुर्‍याउनु पर्‍यो तैपनि संसदलाई कहिल्यै बेवास्ता गरेनन् ।

त्यसो त नेपाली राजानीतिका सबैभन्दा बढी धारे हात लाइएका, गाली गरिएका र आरोप खेपेका नेता हुन्, गिरिजाप्रसाद । पञ्चायतको अन्तिमतिर भैरहवाको सुरजपुरामा उनी उपस्थित कार्यक्रममा पञ्चायत समर्थक मण्डलेहरूले सांघातिक आक्रमण गरे । कार्यकर्ताको सुझबुझले उनी त्यसबेला बालबाल बच्न सफल भए । जुन घटना आज पनि सुरजपुरा काण्डको नामले चर्चित छ । मण्डलेहरूको आक्रमणमा परी त्यसबेला यादवनाथ ओलकले जीवन गुमाउनु पर्‍यो ।

गिरिजाप्रसाद कोइराला पाँचचोटि प्रधानमन्त्री र एकपटक राष्ट्रप्रमुखसमेत बने । पहिलोपटक २०४८ जेठ १२ देखि ०५१ मंसिर १३ सम्म उनी प्रधानमन्त्री रहे । ०५१ कात्तिक २९ गते सम्पन्न मध्यावधिमा कांग्रेसले बहुमत गुमायो । एमाले संसदको ठूलो दल बन्यो । त्यसपछि केही समय गिरिजाप्रसाद सत्ता बाहिर पुगे । भारतस्थित बिहार राज्यको सहर्सामा विक्रम संवत् १९८१ असार २८ गते उनको जन्म भएको थियो । सुष्मा उपाध्यायसँग २००८ सालमा विवाह बन्धनमा बाँधिएका कोइरालाकी पुत्री सुजाता २०११ सालमा जन्मेकी हुन् । २०२४ चैत १३ मा विराटनगरस्थित स्कुलमा रेफ्रिजेरेटर पड्केर जलेकी सुष्माको चैत २० गते निधन भएको थियो ।

यो पनि: आफू हारेर पनि प्रजातन्त्रलाई जिताउने किसुनजी (भिडियो)

२००३ फागुन २१ गतेदेखि सुरु भएको विराटनगर जुटमिल मजदुर आन्दोलनको नेतृत्व गरेका गिरिजाप्रसादलाई राणा शासकले पक्रेर अड्डा सार गर्दै काठमाडौं ल्याएर बन्दी बनाए । त्यसबेला उनी तीन वर्ष थुनिए । २०११ सालमा भुटानमा चर्केको आन्दोलनमा उनी नेपालको प्रतिनिधि भएर सघाउन पुगेका थिए । २०१२ सालमा मोरङ कांग्रेस सभापति भएका उनी ०१५ सालको संसदीय चुनावमा भने उठेनन् । २०१२ सालमा वीरगञ्जमा सम्पन्न पार्टीको छैटौँ महाधिवेशनमा गणेशमान सिंहलाई सभापति बनाउनुपर्छ भनेर खुलेका थिए, गिरिजाप्रसाद ।

यद्यपि, बीपी कोइरालाको सहयोगमा सुवर्णशमशेर सभापति निर्वाचित भए । कांग्रेसको त्यही महाधिवेशनले पार्टीको प्रजातान्त्रिक समाजवादी नीति पारित गरेको थियो । त्यो महाधिवेशनपछि चुनाव उठ्न भन्दा पार्टी संगठनमा सक्रिय हुन थाले गिरिजाप्रसाद । २०१७ सालको शाही ‘कू’ पछि ७ वर्ष जेल बसेका गिरिजाप्रसाद पञ्चायती शासकविरुद्ध जेलभित्रै २१ दिने आमरण अनशन बसे । २०२५ साल कात्तिकमा बीपी, गणेशमानहरू सुन्दरीजल बन्दीगृहबाट छुटेपछि गणेशमानले गिरिजाप्रसादको तारिफ गर्दै भनेका थिए, ‘गिरिजा यत्रो कुशल वार्ताकार र राजनीतिमा परिपक्व होलान् जस्तो मलाई लागेको थिएन ।’

२०३४ सालमा पार्टी महामन्त्री बनेका उनी ०३७ वैशाख १ गते भारत प्रवासबाट नेपाल फर्केका थिए । त्यसको १९ दिनपछि पञ्चायत कि बहुदल भन्ने विषयमा मुलुकमा जनमतसंग्रह हुँदैथियो । गिरिजाप्रसाद स्वभावैले पञ्चायतको पहेँलो मतपत्रविरुद्ध बहुदलको नीलो मतपत्रको पक्षमा सक्रिय भए ।

त्रयनेताको अवधारणा

०३९ साउन ६ गते बीपी कोइरालाको निधन भयो । त्यसपछि कांग्रेसभित्र गणेशमान, किसुनजी र गिरिजाबाबु पार्टीको ‘त्रयनेता’ को रूपमा स्थापित भए । त्यसबखत भन्ने गरिन्थ्यो, ‘गणेशमानको साहस, किसुनजीको राजनीतिक कौशल र गिरिजाबाबुको आमकार्यकर्तामाझ पुग्न सक्ने सक्रियताले कांग्रेस राजनीतिलाई चलायमान बनाएको हो ।’ नभन्दै बीपीको निधनपश्चात ‘नेतात्रय’ को सामूहिक सुझबुझ र सक्रियतामै कांग्रेस अगाडि बढ्यो ।

यो अवधारणा करिब २०५१ सालको मध्यावधिसम्म कायम रह्यो । गणेशमान सिंहले पार्टी परित्याग गरेपछिमात्र यो अवधारणमा बिराम लाग्यो । २०४८ जेठ १२ गते पहिलोपटक प्रधानमन्त्री बनेका गिरिजाप्रसाद २०५४ चैत ३० गते दोस्रोपटक प्रधानमन्त्रीको कुर्सीमा बस्न पुगे । २०५५ पुस ८ गते तेस्रोपटक प्रधानमन्त्री बनेर उनी सिंहदरबार छिरे । अनन्य मित्र तथा आफ्नै सहयोगमा प्रधानमन्त्री बनेका सन्तनेता कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई हटाएर २०५६ चैत ९ गते कोइराला चौथोपटक प्रधानमन्त्री बने । २०६२-६३ सालको जनआन्दोलनपछि २०६३ वैशाखमा उनी पाँचौँपटक प्रधानमन्त्री बन्न सफल भए ।

२०५७ सालमा उनी प्रधानमन्त्री भएका बेला प्रमुख प्रतिपक्षी एमालेले ५७ दिनसम्म संसद बैठक अवरुद्ध गर्दा पनि कोइराला हडबडाएनन् । त्यसको पनि सामना गरे । एकदम कम बोल्ने, अरुका कुरा धेरै सुन्ने र दरो अडानसहितको निर्णयमा पुग्ने उनको बानी अनुकरणीय थियो । २०६२ सालमा राजा ज्ञानेन्द्रले उनलाई जेल हाल्न कोसिस गरे पनि सकेनन् । त्यसबखत उनी पाँच दलका नेता थिए । रत्नपार्क केन्द्रित उनको संसद पुन:स्थापनाको मागलाई त्यसबेला सबैले खिसी गर्थे । तर, उनी त्यसमा अन्तिमसम्म अडिए । २०६३ सालमा जनआन्दोलन सफल भइसकेपछि ज्ञानेन्द्रले २०५९ सालमा आफैँले विघटन गरेको प्रतिनिधिसभा पुन:स्थापना गरे । त्यसपछि गिरिजाप्रसाद त्यही पुन:स्थापित संसदभित्रबाट राजाको अधिकार कटौती गर्ने योजनासहित अघि बढे । माओवादीलगायत संसदवादी दलहरूले पनि उनलाई साथ दिए ।

सधैँ मयलपोश सुरुवालमा सजिने कोइराला बिहान चारै बजे उठ्थे र भेटघाटमा व्यस्त हुन्थे । साँझ ८ बजे नै सुत्ने उनी अल्पहारी थिए । उनी निकै छोटो भाषण गर्थे । तर, २० मिनेट जतिमै स्पष्ट रूपमा तर्कपूर्ण भाषण गर्ने उनको कला सबैले मन पराउँथे ।

किन सम्झने उनलाई ?

गिरिजाप्रसाद कोइरालाले सशस्त्र हिंसा मच्चाइरहेका माओवादीहरूलाई शान्ति प्रक्रियामा ल्याए । माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डले पनि उनैलाई विश्वास गरे । सशस्त्र विद्रोही नेकपा माओवादी र तत्कालीन समयमा राजा ज्ञानेन्द्रको निरङ्कुशताविरुद्ध सडक आन्दोलन गरिरहेका सात दलबीच दिल्लीमा सम्पन्न १२बुँदे समझदारीपछि शान्ति प्रक्रिया अगाडि बढेको थियो । त्यसका मुख्य नेता थिए- गिरिजाप्रसाद कोइराला र पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड । २०६३ मंसिर ५ गते सम्पन्न माओवादीसितको शान्ति सम्झौतामा सरकारको तर्फबाट गिरिजाप्रसाद र विद्रोहीको तर्फबाट प्रचण्डले हस्ताक्षर गरे । जब नेपालको शान्ति प्रक्रियाको कुरा आउँछ तब गिरिजाप्रसाद कोइरालाको सम्झना भइहाल्छ ।

यो पनि: कांग्रेसः सात भाइको बिँडो कसले थाम्ला ?

गिरिजाप्रसाद संसदबाट गणतन्त्र घोषणा गर्ने नेता थिए । २०६५ जेठ १५ को त्यो दिन ल्याउन २००९ सालमा नेपाली कांग्रेसको जनकपुर महाधिवेशन सकिनासाथ बालचन्द्र शर्मा, राजेश्वर देवकोटा, रुद्रप्रसाद शर्मा, भरतमणि शर्मा र केदारमान व्यथितहरूले पार्टीभित्रै ‘नेपाली कांग्रेस वामपन्थी दल’ गठन गरेका थिए । त्यसबखत पार्टीमा रोपिएको त्यो गणतन्त्रको बीउ ५७ वर्षपछि गिरिजाप्रसादले रुखका रूपमा हुर्काएर गए । त्यसैले उनलाई सबैले गणतन्त्रका मियोका रूपमा सम्झिरहने छन् ।

२०६५ साउन ३१ गते प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा दिएका कोइराला त्यसको एक वर्ष पनि नबित्दै बिरामी परे । ०६६ कात्तिकमा उपचारको लागि उनलाई एअर एम्बुलेन्सबाट सिंगापुर लगियो । त्यहाँबाट उपचार गरेर फर्के लगत्तै पुनः अस्वस्थ भएपछि उनलाई बाँसबारीस्थित शहीद गंगालाल हृदय केन्द्रमा भर्ना गरियो । स्वास्थ्यमा अलि सुधार हुनासाथ उनी मन्डिखाटारस्थित छोरी सुजाताको निवासमा बस्न पुग्थे ।

अन्तमा, २०६६ चैत ७ गते गिरिजाप्रसाद कोइराला सबैका महानायक, गणतन्त्रका संवाहक बनेर बिते । गणतान्त्रिक नेपालले उनलाई कहिल्यै भुल्ने छैन ।

भिडियो: