कांग्रेसः सात भाइको बिँडो कसले थाम्ला ?

A+ A A-

सातभाइ कांग्रेसको हारमा समावेश भइरहँदा भावी पुस्ताले देउवालाई कसरी सम्झेलान् ? जबकि उनले पाँचचोटि प्रधानमन्त्री हुँदा एउटै पनि सम्झनलायक काम गर्न सकेनन् ।

सुदूरपश्चिम डडेल्धुराका शेरबहादुर देउवा अहिले कांग्रेस सभापति छन् । २०४८ सालयता सम्पन्न सबै आमनिर्वाचनमा उनी डडेल्धुराबाट निर्वाचित हुँदै आएका छन् । अर्थात् ३२ वर्षमा सातपटक सांसद र पाँचपटक प्रधानमन्त्री भए । पाँचपटक प्रधानमन्त्री हुँदा पनि सिंहदरबारको ‘हट सिट’ मा बसेको समय भने ५ वर्ष ९ महिना २८ दिन मात्र हो । सामान्यतः ५ वर्षको संसदको एक कार्यकालबराबर उनी प्रधानमन्त्री भए ।

दुईचोटि पार्टी सभापति भएका देउवा छचोटि प्रधानमन्त्री बनेर रेकर्ड तोड्ने सोचमा छन् । तर, १० वर्षपछि कुन नेपालीले उनलाई प्रधानमन्त्रीका रूपमा सम्झेलान् ? त्यसको उनलाई कुनै मतलब भएजस्तो देखिन्न ।

डेढ वर्ष मात्र प्रधानमन्त्री बनेका बीपी कोइरालालाई आज पनि मानिसहरू उत्तिकै सम्मान, श्रद्धा र सम्झना गर्छन् । देशी, विदेशी सबैले आदर गर्छन् । यो कुरा देउवालाई हेक्का हुनुपर्ने हो । यति मात्र कहाँ हो र ? प्रधानमन्त्री र पार्टी सभापति दुवै पदमा नपुगेका गणेशमान सिंहलाई नेपालीले कहिल्यै भुल्दैनन् । कमसेकम यसको पनि देउवालाई ज्ञान हुनुपर्ने हो । अझ पनि किन उनी प्रधानमन्त्री पदको मोह गर्दै छन् ?

आजसम्म आइपुग्दा ७७ वर्षमा सात भाइले सबैभन्दा ठूलो दल नेपाली कांग्रेसको नेतृत्व गरे । तीमध्ये छ भाइ प्रधानमन्त्री र पार्टी सभापति दुवै भए । एक जना न प्रधानमन्त्री भए, न त पार्टी सभापति, तर पनि उनी छ भाइकै हारमा सम्मानित छन् । किन ?

निष्ठाका सगरमाथा

२०४६ सालमा जनआन्दोलनको नेतृत्व गरिरहँदा गणेशमान सिंह न नेपाली कांग्रेसका सभापति थिए, न त पदाधिकारी । सिर्फ कांग्रेसका नेतात्रयमध्येका एक थिए । तर, लोकतन्त्रप्रेमी नेपालीहरूका आशा र विश्वासका धरोहर थिए ।

राणा शासकका कोर्राले नगलेका, पञ्चायतको जेलनेल र राजाहरूका तीनपुस्ताले हाड घोट्दा पनि नलत्रेका वीरपुरुष हुन् गणेशमान सिंह । र त सारा नेपालीलाई उनको अभिभावकत्व स्वीकार्य भयो । के आमजनताको साथ र समर्थन भयो भने पार्टीको सभापति वा प्रधानमन्त्री नै हुनुपर्दो रहेछ र ?

उनले कांग्रेस र कम्युनिस्टलाई मिलाएर निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध अन्तिम प्रहार गरे । जसका कारण ३० वर्षदेखि राजाको प्रत्यक्ष निर्देशनमा चलिरहेको पञ्चायती व्यवस्था गर्ल्यागुर्लुम ढल्यो । र, मुलुकमा बहुदलीय लोकतान्त्रिक शासन प्रणाली स्थापना भयो । पञ्चायत विघटन भएकै रात राजा वीरेन्द्रले उनलाई प्रधानमन्त्री हुन ‘अफर’ गर्दा आफूसँगै राजा सामुन्ने उभिइरहेका कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई देखाउँदै भने, ‘सरकार ! त्यो पद उहाँ (किसुनजी) ले चलाउनुहुन्छ ।’

पदप्रतिको आशक्ति त्याग्दै उनले राजाकै सामु प्रधानमन्त्रीको पद आफू नलिने बरु आफ्ना अनन्य मित्र कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई उक्त पदमा नियुक्त गर्न राजालाई सुझाए । त्यसबेला प्रधानमन्त्री पद त्यागेर के गणेशमान सिंह राजनीतिक रजतपटमा ‘सिनआउट’ भए ? कि झन् श्रद्धा र सम्झनलायक बने ? के यो कुरा देउवालाई याद नहोला ? केले छचोटि प्रधानमन्त्री बन्न उत्प्रेरित गरिरहेको होला उनलाई ?

सबैका नेता

आज देशभित्रका सबै पार्टीका नेताहरू विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालालाई सम्झन्छन् । ७७ वर्षदेखि नेपाली लोकतन्त्रको मियो बन्दै आएका छन् बीपी । कांग्रेस, कम्युनिस्ट, राजावादी सबका सब आज बीपी कोइरालालाई साक्षी राखेर अघि बढ्न आग्रह गर्दै छन् । किनकि, उनले त्यसबेला समातेको बहुदलीय संसदीय लोकतान्त्रिक पद्धति नै आज सबैका लागि साझा प्रणाली भएको छ । दरबारको निर्देशनमा रहेको अति दक्षिणपन्थवाद र वामपन्थवाद दुवैको मिलनविन्दु कांग्रेसले अनुसरण गर्दै आएको संसदीय प्रणाली भएको छ । दुवै अतिवादलाई बीपीवादको मध्यमार्गले मत्थर तुल्याएको छ । त्यसैले बीपीलाई आज सबैले मनैदेखि मानेका छन् ।

राणा शासकको क्रूरताविरुद्ध बन्दी अवस्थामै २९ दिन आमरण अनशन बसेका बीपी २००७ सालको जनक्रान्ति सफल भइसकेपछि छोटो समय मोहन शमशेरको मन्त्रिपरिषद्‌मा गृहमन्त्री भए । २०१५ सालको संसदीय निर्वाचनमा पार्टी सभापतिका रूपमा नेपाली कांग्रेसलाई दुईतिहाइ स्थानमा (१०९ मध्ये ७४ स्थान) जिताउन सफल भए । त्यसपछि सर्वसम्मत संसदीय दलका नेता चुनिए र प्रधानमन्त्री नियुक्त भए । पहिलो जननिर्वाचित प्रधानमन्त्रीका रूपमा उनले जम्मा डेढ वर्ष मात्र काम गर्ने मौका पाए ।

कांग्रेस नेता कार्यकर्ता र शुभचिन्तकहरूले आफ्ना सात जना प्रिय नेताहरूसँगै शीर्षस्थानमा अब एक जना भिजनसहितको भरभराउँदो अनुहारलाई अनुमोदन गर्लान् कि विरासतको पछि लाग्लान् ?

निकै जोस, जाँगर र योजनाबद्ध रूपमा आमनेपालीको जीवनस्तर उकास्ने इरादा लिएर अघि बढिरहेका बेला राजा महेन्द्रले उनको सरकार र संसद दुवै भंग गरे । राजनीतिक दलहरूमाथि प्रतिबन्ध लगाए । निर्वाचित प्रधानमन्त्री कोइराला र उनको मन्त्रिपरिषद्‌का सदस्यहरूलाई अनिश्चितकालीन सैनिक कारावासको सजाय दिए । कुनै लोभ, लालचमा नपरी लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यता र प्रणालीका लागि लामो समय सैनिक कारावास भोगे पनि लोकतन्त्रलाई घात हुने काम उनले गरेनन् । त्यो समय आफूलाई साहित्यमा समर्पित गरे । जेलबाट निस्कँदा लोकतान्त्रिक उज्यालोसँगै साहित्य सिर्जनाका कोसेली पनि लिएर निस्के ।

साँच्चै बीपी बहुआयामिक नै हुन् । तानाशाहले उनलाई थुन्यो । तर, उनले त्यसको बदला जेलभित्रैबाट साहित्य सिर्जना गरेर देखाइदिए । आफूलाई दुःख दिनेहरूसित पनि बदलाको भावना नराखी उन्नत लोकतान्त्रिक संस्कार सिकाएर गए । सरल राजनीतिक रेखामा हिँडिरहे । ज–जसले लोकतन्त्रमाथि घात–प्रतिघात गरे, ती सबै समाप्त भए । उनी भने आज सबैका सर्वस्वीकार्य नेता भए । त्यसैले उनी राजनेता हुन्, आजसम्म उनको कदको कुनै नेता नेपाली माटोमा जन्मेका छैनन् ।

कांग्रेसका सात भाइमा उनी सूर्यजस्तै सबैलाई राप, ताप र साथ दिइरहन्छन् । विदेशी मित्रहरू पनि नेपालमा लोकतन्त्र र राजनीतिको कुरा गर्दा बीपी कोइरालाकै नाउँ लिन्छन् । केले होला ? प्रधानमन्त्री त उनी जम्मा एकपटक, त्यो पनि डेढ वर्ष मात्र भएका हुन् । के जादु गरे उनले र सबैका प्रिय भए ? लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यताप्रतिको अविचलित अडानले नै आज पनि उनलाई सान्दर्भिक बनाइरहेको छ ।

कांग्रेसका कामधेनु

२००६ साल चैतको अन्तिम सातादेखि बीपी कोइरालालगायत कांग्रेसका नेताहरूसित जोडिएका सुवर्ण शमशेर जीवनभर सँगै रहे । मलाई थाहा छैन, रुख चिह्न कसले प्रस्ताव गर्‍यो । तर, चारतारे झण्डा र नेपाल पुकार भने कांग्रेसलाई सुवर्णकै उपहार हुन् । अर्थात् उनकै पहिलो पार्टी नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेसबाट नेपाली कांग्रेसले यी दुई चीज ग्रहण गरेको हो र आजसम्म त्यसलाई बोकिरहेको छ । २००८ साल कात्तिकको अन्तिम साता मोहन शमशेरले प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा दिएपछि नेपाली कांग्रेसका सभापति तथा २००७ सालको जनक्रान्तिका कमान्डर मातृकाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री भए । जनस्तरबाट उनी पहिलो प्रधानमन्त्री बने ।

मातृका मन्त्रिपरिषद्‌का अर्थमन्त्री थिए सुवर्ण शमशेर राणा । उनले नै पहिलोपटक सालबसाली बजेट निर्माण गरेका हुन् । त्यसैले नेपालमा सालबसाली बजेट निर्माणका पहिलो अर्थमन्त्री हुन् उनी । राणा भईकन पनि अत्यन्त सरल र सबैलाई सहयोग गर्ने सोचका उनले पदका लागि पार्टीमा कहिल्यै पनि कलहको बीउ रोपेनन् । बरु ‘बीपी र एमपी’ दुईभाइबीच त्यस बखत सिर्जित वैमनस्यतालाई कम गर्न लागेशक्ति गरे । तर, उनको प्रयास सफल भएन । २००९ सालको जनकपुर महाधिवेशनपछि बीपी र मातृका आ–आफ्नो बाटो लागे । सुवर्णले बीपीलाई नै साथ दिइरहे । २०१२ सालको वीरगञ्ज महाधिवेशनमा पार्टी सभापति बनेका उनी २०१५ सालमा मन्त्रिपरिषद् अध्यक्षसहित प्रमुख निर्वाचन आयुक्तसमेत बन्न पुगे । र, सफलतापूर्वक आमनिर्वाचन हाँके ।

उनले कांग्रेस पार्टी र तिनका नेता कार्यकर्तालाई स्वदेशमा रहँदा होस् या प्रवासको कठिन घडीमा पनि बिनास्वार्थ आर्थिक सहयोग गरे । धनका त उनी कुवेरै थिए । मनका पनि अति नै मनकारी र दयाभाव भएका महापुरुष थिए । सुनिएका, बुझिएका र लेखिएका कैयौँ कुराबाट आजको पुस्ताले एउटै निष्कर्ष निकाल्नेछ, ‘कांग्रेसका कामधेनु हुन् सुवर्ण शमशेर ।’

सुकिला नेता

२०४७ सालमा बालुवाटार छिर्दा कृष्णप्रसाद भट्टराई छाता, सुराही र सुकिलो पहिरन अर्थात् सेतो लबेदा–सुरुवाल र कोट लगाएर छिरे । त्यहाँबाट निस्कँदा पनि त्यसैगरी निस्के । अर्थात् उनको सुकिलोपनमा कालो दाग लागेन । बेदाग बालुवाटारबाट बाहिरिन सफल हुनु भनेको लोकतान्त्रिक आचरण, अनुशासन र छवि कायम गर्न सक्नु हो । पहिलोचोटि प्रधानमन्त्री हुँदा उनले नेपाल अधिराज्यको संविधान–२०४७ ल्याउन र आफू हारेर पनि निष्पक्ष निर्वाचन गराउल सफल भए ।

विभिन्न काण्ड र जनतासित टुटेको सम्बन्धका कारण कांग्रेसले आमनिर्वाचन जित्ने सम्भावना कम देखेपछि गिरिजाप्रसाद कोइरालाले २०५६ सालको निर्वाचनमा भट्टराईलाई भावी प्रधानमन्त्रीका रूपमा प्रस्ताव गरी पर्साबाट उम्मेदवार बनाए । भट्टराईले चुनाव पनि जिते । प्रधानमन्त्री पनि बने । त्यस बखत मानिसहरू भन्थे, ‘गिरिजाले भट्टराईलाई एक वर्ष पनि प्रधानमन्त्री बन्न दिँदैनन् ।’ नभन्दै भयो पनि त्यस्तै ।

गिरिजाप्रसाद कोइरालाले भट्टराईलाई प्रधानमन्त्री बनाएर १० महिनामै हटाइछाडे । तर, उनले आफूलाई हटाएको झोँकमा संसद विघटन गरेनन् । संसदका दुवै सदनको संयुक्त बैठकलाई सम्बोधन गर्दै उनले भने, ‘देशभक्ति दण्डित हुने भीम मल्ल र भीमसेन थापाका कथा र व्यथाहरूको अभिशप्त इतिहासबाट हामी नेपालीले कहिले गएर छुटकारा पाउने हो ? के प्रजातन्त्रको लडाइँको तात्पर्य कुटिल राजनीतिका खेलहरूको विसर्जन र पारदर्शिताको प्रदर्शन होइन ?’ यस्तो मार्मिक उद्गारसँगै भट्टराई सहज रूपमा प्रधानमन्त्रीबाट बाहिरिए ।

अप्ठेरो परिस्थितिमा लामो समय कांग्रेसको सभापति भएका उनले घात–प्रतिघात र अन्तर्घातको पनि सामना गरे । र, आफूलाई सुकिलो नेताको रूपमा उभ्याउन सफल भए । आजीवन अविवाहित भट्टराईको साथमा गीताको किताब, सुराही र छातासिवाय केही थिएन । धेरै समय उनले भाञ्जाको घरमा आश्रय लिएर बिताए । हाँसीमजाक गर्न पनि पारङ्गत नेता थिए उनी ।

गणतन्त्रका मियो

कम्युनिस्टहरूबाट सबैभन्दा बढी गाली–गलौज, तिरस्कार र घृणा खेपेका नेता हुन्– गिरिजाप्रसाद कोइराला । र, २०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि तिनै कम्युनिस्टहरूबाट राष्ट्र प्रमुख स्वीकारिएका नेता पनि हुन् उनी । २०४६ सालको जनआन्दोलनका कमान्डर गणेशमान सिंह थिए भने २०६२/६३ को जनआन्दोलनका महानायक गिरिजाप्रसाद कोइराला भए । यी दुवै आन्दोलनमा कांग्रेस र कम्युनिस्ट सँगै थिए । २०४८ सालपछि राजनीतिक छवि सफा नभएको भनी जनमानसमा आलोचित गिरिजाप्रसाद कोइराला २०६३ सालपछि एकाएक सबैका स्वीकार्य नेता बन्न सफल भए । कारण, उनी गणतन्त्रका मियो भइदिए ।

जनस्तरबाट इतिहासमै उनी कार्यकारी र राष्ट्र प्रमुख बन्ने एक मात्र नेता हुन् । उनकै नेतृत्वमा २०६३ साल जेठ ४ गते पुनर्स्थापित संसदले नेपाली ‘म्याग्नाकार्टा’ घोषणा गर्दै राजाका सम्पूर्ण अधिकार कटौती गर्‍यो । मुुलुकलाई हिन्दु अधिराज्यबाट धर्मनिरपेक्षता घोषणा गर्‍यो ।

पर क्षितिजमा नेपाली समाजलाई आडभरोसा दिने कोही झुल्किँदै पो छ कि ? विकल्पविहीन केही पनि हुँदैन । कांग्रेसमाझ मात्र होइन, आमनेपालीमाझ नै लोकप्रिय भरभराउँदो अनुहार पार्टीलाई पनि हाँक्छु, देशलाई पनि हाँक्छु भनेर देश दौडाह गरिरहेको देखिन्छ ।

२०६५ जेठ १५ गते संविधानसभाले उनकै नेतृत्वमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक नेपाल घोषणा गरी ज्ञानेन्द्रलाई १५ दिनभित्र नारायणहिटी राजदरबार खाली गर्न निर्देश गर्‍यो । सोही निर्देशअनुसार ज्ञानेन्द्रले जेठ २९ गते नारायणहिटीमा पत्रकार सम्मेलन गरी आफूले जनताको नासोको रूपमा रहेको श्रीपेच र राजदण्ड जनतालाई नै फर्काएको घोषणा गर्दै दरबारबाट बाहिरिएपछि मुलुक विधिवत् रूपमा गणतन्त्रमा प्रवेश गरेको हो । यो अभूतपूर्व क्रान्तिको नेतृत्व गरेकाले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई गणतन्त्रको मियो मानिन्छ ।

संक्रमणकालका सहारा

सुशील कोइराला जो कांग्रेस नेतृत्वमा ‘ब्याक बेन्चर’ नै मानिन्थे । गिरिजाप्रसाद कोइरालाको निधनपछि कांग्रेसको बागडोर सम्हाल्न पुगेका सुशीलले दोस्रो संविधानसभा निर्वाचनमा पार्टीलाई २०६४ मा सम्पन्न संविधानसभामा झैँ सर्मनाक हुनबाट जोगाए । कांग्रेस संविधानसभामा सबैभन्दा ठूलो दल बनेपछि उनी नै संसदीय दलको नेता र प्रधानमन्त्री बने ।

१०/१२ वर्षदेखि लम्बिँदै आएको राजनीतिक संक्रमणका कारण आन्तरिक र बाह्य रूपमा देश निकै अप्ठेरो परिस्थितिबाट गुज्रिरहेको थियो । पहिलो संविधानसभा असफल भएर दोस्रो संविधानसभाले पनि संविधान लेख्छ कि लेख्दैन भन्ने संशय सर्वत्र थियो । त्यस्तो परिस्थितिमा सबैलाई मिलाएर २०७२ असोज ३ गते संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको संविधान घोषणा गर्ने कार्यमा सुशील कोइरालाको कार्यकारी भूमिका रह्यो । लामो समयदेखि झाँगिँदै आएको राजनीतिक संक्रमणकालको अन्त्य भयो ।

कांग्रेसको गौरवपूर्ण विगत रह्यो । वर्तमान कस्तो छ भनी शेरबहादुर देउवालाई सुरुमै उल्लेख गरियो । अब भविष्य कस्तो होला ? कांग्रेसका हरेक औपचारिक कार्यक्रमहरूमा टाँगिने ब्यानरमा अंकित सात जना शीर्ष नेताको हारमा अब थपिने को होलान् ?

को होलान् अब कांग्रेस सभापति ?

पार्टीको १४औँ महाधिवेशनमा डा. शेखर कोइरालाले शेरबहादुर देउवालाई कडा टक्कर दिए । थोरै मतले पराजित भए । पार्टी पंक्तिमा देउवाको अकर्मण्यताको विकल्प खोजिरहेका र नयाँ अनुहार चाहिरहेका धेरै थिए/छन् । तर, त्यस बखत देउवाइतरहरूबीच नै एकता हुन सकेन । रामचन्द्र पौडेल, शेखर कोइराला, शशांक कोइराला र प्रकाशमान सिंह एकै ठाउँमा उभिएका भए अहिले देउवाको ठाउँमा अर्कै सभापति भइरहेको हुन्थ्यो । त्यति मात्र होइन, त्यसबेला कोइराला परिवारबीच पनि मेल देखिएन । शेखरको पक्षमा शशांक र सुजाता खुलेनन् ।

सभापतिमा उठ्न अब देउवालाई विधानले दिँदैन । कांग्रेसको विधानमा दुईपटकभन्दा बढी सभापति हुन नपाउने व्यवस्था छ । देउवाको समूहमा भावी सभापतिको स्पष्ट तस्वीर देखिँदैन । उनले कि शेखरलाई समर्थन गर्नुपर्छ, कि शशांकलाई । शेरबहादुर र शशांकको ‘केमिस्ट्री’ हेर्दा यी दुई मिल्ने बढी सम्भावना देखिन्छ । यस्तो भयो भने बीपीको विरासत शशांकतिरै मोडिन सक्छ । भलै, राजनीतिक रूपमा शेखरको सुझबुझ र सक्रियता बढी देखिन्छ । पेसाले दुवै भाइ चिकित्सक हुन् । एउटै परिवारका हुन् । पार्टीको १५औँ महाधिवेशनमा यी दुवै भाइ एकै ठाउँमा उभिने परिस्थिति बन्ला कि नबन्ला ? यसैमा कोइराला परिवारको राजनीतिक भविष्य निर्भर हुनेछ ।

त्यसो भए कांग्रेसमा यी दुई भाइबाहेक सभापति हुने अरु कोही छैनन् त ? पर क्षितिजमा नेपाली समाजलाई आडभरोसा दिने कोही झुल्किँदै पो छ कि ? विकल्पविहीन केही पनि हुँदैन । कांग्रेसमाझ मात्र होइन, आमनेपालीमाझ नै लोकप्रिय भरभराउँदो अनुहार पार्टीलाई पनि हाँक्छु, देशलाई पनि हाँक्छु भनेर देश दौडाह गरिरहेको देखिन्छ ।

गगनकुमार थापा नेपाली कांग्रेसमा मात्र होइन, मुलुककै सबैभन्दा चर्चित अनुहार हुन् । उनीसित न पारिवारिक विरासत छ, न त परिपक्वहरूको आडभरोसा । यद्यपि, उनीसित लोकप्रिय पार्टी पंक्ति र जनाधार बलियो छ । पार्टीभित्र र बाहिर सर्वत्र उनलाई रोक्न प्रहारहरू सुरु भइरहेका छन् । खुट्टा कमाएनन् भने यिनले क्षितिजमा उज्यालो छर्न सक्छन् ।

यिनलाई सभापति हुन नदिन पार्टीमा पचासमाथिकाले आफ्नो सबै शक्ति पनि प्रयोग गर्लान् । गगनलाई रोकेर ‘मासबेस्ड’ पार्टीले प्राविधिक सभापति बनाउनुजत्तिको दुर्भाग्य केही हुँदैन । त्यसैले जो लोकप्रिय छ, उसैलाई कांग्रेस महाधिवेशन प्रतिनिधिहरूले सभापति छान्न सके कांग्रेस फेरि आफ्नो गुमेको साख फर्काउन सफल हुनेछ । २०४६ सालमा गणेशमान सिंहले भनेका थिए, ‘जोसित जनता पछि लाग्छन्, नेता उही हो ।’ कांग्रेस नेता कार्यकर्ता र शुभचिन्तकहरूले आफ्ना सात जना प्रिय नेताहरूसँगै शीर्षस्थानमा अब एक जना भिजनसहितको भरभराउँदो अनुहारलाई अनुमोदन गर्लान् कि विरासतको पछि लाग्लान् ?

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, फागुन १८, २०८० ०८:१५