पाँच पैसामा एक गिलास चिया !

A+ A A-

२००७ सालको क्रान्तिले एकतन्त्रीय राणाशासन ढल्यो । केही समयपछि लप्टन काजी पद्मकन्या विद्यालयनिरैको पसलमा सरेर आफ्नो व्यवसायको प्रगति एवं उन्नयनको प्रदर्शन गर्न सफल भए । बस्ने मेचहरू अलि गतिलो भए भने व्यञ्जनका परिकारहरू बढे ।

अब यसले कलकत्ताको जस्तो टोले चियापसलको रूप लिएको थियो, जहाँको विशेषता नै राजनीतिक तथा सामाजिक चर्चा एवं छलफल हुनेगथ्र्यो । यहीँ चन्द्रधर उप्रेती र मैले सुदूर पश्चिमका क्रान्तिकारी किसान नेता भीमदत्त पन्तलाई चिया ख्वाउन लगेका थियौं र यहीँ नै गोकुल कविसँग हाम्रो जम्काभेट भएको थियो ।

भूपि शेरचनले पनि यहाँको चियाको रसस्वादन गरेका थिए । मसिनो कवितामय स्वरले यहाँको वातावरण र चियाको प्रशंसा भूपिले गर्ने गरेको आज पनि कानमा झन्कृत भइरहेको लाग्दछ । हाम्रा स्कुले सहपाठी शान्त स्वभावका क्रान्तिकारी कवि पोषणप्रसाद पाण्डेसँग पनि हामी बरोबर यहीँ भेटिरहन्थ्यौं ।

भीमदत्त पन्त सूदूर पश्चिमको डोटी क्षेत्रमा, किसान आन्दोलनका अग्रगण्य नेता थिए । उनी त्यस आन्दोलनका लागि प्रजापरिषद् र नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको समर्थन जुटाउन काठमाडौं आएका थिए । गोकुल कविचाहिँ भारतीय सेनाबाट खोसिएपछि भारतको भाक्सु र देहरादुनमा क्रान्तिकारी कविता सुनाउँदै नेपालमा क्रान्तिको बिगुल फुक्न भनेर यहाँ आएका थिए ।

डिल्लीबजारका हरिशरण कम्पाउण्डरको घरको भुइँतलामा खुलेको त्यो होटलमा पद्मकन्या स्कुलका केटीहरू पनि चिया खान आएको आक्कलझुक्कल देखिन्थ्यो ।

केही समयपछि ग्राहकहरू बढ्न थालेको त्यो पसल डिल्लीबजार कालिकास्थानतिर मोडिने बाटोको देव्रेपट्टि लबजंग थापाको टहरोमा सर्यो । ठाउँ त निकै ठूलो भयो, तर बस्ने बन्दोबस्तचाहिँ त्यति गतिलो भएन ।

त्यो नयाँ ठाउँको एउटा विशेषता चाहिँ के थियो भने साहित्यकार मदनदेव भट्टराईको मीठो ब्यंग्यात्मक शब्दमा, ‘त्यो पसलले अब अपर हाउस (माथिल्लो सदन) र लोअर हाउस (तल्लो सदन) को रूप लियो, जसमा हामीजस्ता साधारण मानिसहरूका लागि पहुँच थिएन ।’ निश्चय नै त्यो ‘दुर्ई सदनीय’ चियापसल थियो तर ‘माथिल्लो सदन’ मा ‘साधारण’का लागि प्रवेश निषेध भन्ने कुराचाहिँ सत्य होइन ।

हो, त्यहाँ टंप्रसाद आचार्यका ‘अलि साबरीहरू’ भनेर नेपाली कांग्रेसका नेताहरूले तिनताका ब्यंग्यात्मक नाउँ राखेका नर्सिंहबहादुर श्रेष्ठ, प्रकाशबहादुर के.सी., शंकरप्रसाद जोशी, डिल्लीराज उप्रेती आदि नियमितरूपमा राजनीतिक गफ गर्न बस्दथे ।

पुष्करनाथ उप्रेती, कीर्तिनिधि विष्ट, नरेन्द्रबहादुर बस्नेत, त्रैलोक्यनाथ उप्रेती, सुरेन्द्रसिंह के.सी., यादवप्रसाद पन्त, सिंहप्रताप शाह, तोपबहादुर बस्नेतजस्ता नाम चलेका व्यक्तिहरू पनि लप्टनको होटलका नियमित ग्राहक अर्थात् यस लप्टन क्लबका सक्रिय सदस्य थिए ।

महाकविको ‘मासु सौख’

त्यहीँ नाउँ चलेका कवि एवं साहित्यकारहरूः श्यामप्रसाद वैष्णव, शंकर लामिछाने, मोहन कोइराला, विजय मल्ल देखिन्थे अनि दाजु नगेन्द्रराज शर्मासँग स्कुले छात्र र आजका लब्धप्रतिष्ठित साहित्यकार जगदीश घिमिरे चिया खान पस्थे ।

मासु खानका सौखिन महाकवि देवकोटा र साहित्यकार नारायणप्रसाद बाँस्कोटा यहीँ कहिलेकाहीँ मासु–च्युरा अनि चिया खान बसेका देखिन्थे । साहित्यसाधक जनकलाल शर्मा यहीँ बसेर कुनै मित्रलाई साहित्य–समालोचनाको लेख पढेर सुनाइरहेका हुन्थे भने जनकविकेशरी धर्मराज थापा त्यहीँ आफ्ना प्रशंसकहरूलाई देशप्रेमले भरिएका झ्याउरे गीत सुनाउँथे ।

उपन्यासकार दौलतविक्रम विष्ट, भवानी घिमिरे, कवि लीलाध्वज थापा प्रगतिशील अध्ययन मण्डलको हाम्रो समूहसँग बढी निकट थिए । त्यसैगरी, नवोदित कवि लक्ष्मणप्रसाद लोहनी पनि आफ्ना रचना सुनाएर साहित्यिक भेलालाई अरू रोचक बनाउँदथे । यो पसलको नामले तानिएर कैयौं पटक साहित्यकार भवानी भिक्षु यहाँ आउने गर्दथे र मित्रहरू उनलाई चियाको सत्कार गर्न चुक्तैनथे ।

पुरानो समयको नाम चलेको वीरगन्जका तीन धुरन्धर बुद्धिजीवी श्यामप्रसाद शर्मा, मदनमणि दीक्षित तथा धनुषचन्द्र गौतम पनि यहाँको चिया र रोमाञ्चक सरलताको रसास्वादन गर्न स्वयं वञ्चित थिएनन् । कवयित्री शशीकला शर्मालाई हामी बरोबर चिया खान आमन्त्रण गर्दथ्यौं ।

पछिका ‘थाहा’ नाराका प्रणेता मकवानपुरे रूपचन्द्र विष्ट र लेखक पुष्पलालको निर्देशनमा नैकाप, पाँगा र कीर्तिपुर क्षेत्रको किसान संगठनको जिम्मेवारी सम्हाल्दै यही चिया पसलमा चिया खान आएको सम्झना हुन्छ । साथै, ज्याठा टोलवासी नातिदाइ महर्जन र इटुम्बहाल चोकका सान्दाइ महर्जनजस्ता स्थानीय किसान नेताहरू यो पसलको चिया खान निम्ता पाउँदा सम्मानित भएको ठान्दथे भने हामीहरू पनि काठमाडौंमा किसान आन्दोलनका यी कर्मठ नेताहरूको स्वागत गर्न पाउँदा आफू पनि सम्मानित भएको ठान्दथ्यौं ।

पार्टी काम विशेषले काठमाडौं आउँदा सप्तरीका कम्युनिस्ट नेता शैयद कमर शाह, कृष्णराज बर्मा र चन्द्रमोहन अधिकारी, पाल्पाका कमलराज रेग्मी तथा बीआर राई, विराटनगरका राधाप्रसाद घिमिरे, केदारप्रसाद उपाध्याय, महेशकुमार उपाध्याय, पोखराका हर्ष स्याङ्बो, हिक्मतसिंह भण्डारी, भक्तपुरका नारायण विलास तथा लखनदास बनेपाली, पूर्व २ नम्बर रामेछापका भीमबहादुर श्रेष्ठ र पाण्डवराज, वीरगन्जका महेशमणि दीक्षित, अमरराज शर्मा, कुमार नेपाल, दादा कामरेड, भैरहवा–परासीबाट पी.बी. मल्ल र मदनबहादुर प्रधान, भीमफेदीका संघरत्न तुलाधर, नेपालगन्ज–राजापुरबाट तिलकराज शाही, रूपसिंह विष्ट, प्रेम नर्सिंह राणा, पाटनबाट नरबहादुर कर्माचार्य, देवेन्द्रलाल ‘काहिँलाबा’, रामबहादुर श्रेष्ठ, धरानका कृष्ण श्रेष्ठ ‘बी.ए’ तथा इन्द्रबहादुर थापा पनि लप्टनको होटेलको ख्याति सुनेर चिया खान आउन चुक्दैनथे ।

त्यहीँ प्रगतिशील अध्ययन मण्डलका कार्यकर्ताहरूः चन्द्रधर उप्रेती, मधुसुदन शर्मा, हरिचरण श्रेष्ठ, गोविन्दप्रसाद लोहनी, हेमराज जोशी, किरेन्द्र सिंह के.सी., आनन्ददेव भट्ट, मोहनदेव भट्टराई, ज्ञानुराज सुवेदी, बटुकप्रसाद लोहनी, रवीन्द्रनाथ रिमाल, गौरीनाथ रिमाल, दीवाकर अर्याल, शंकरबहादुर के.सी., देवेन्द्रनाथ दवाडी, चक्रबहादुर वैद्य, वैकुण्ठप्रसाद ढुंगेल, शक्ति लम्साल, रघुनाथ पाण्डे, भैरव अर्याल, रमेश विकलसमेत गरी यो लेखक पनि जम्मा भई राजनीतिक चर्चामा संलग्न रहन्थे ।

यस चर्चामा कमलपोखरी बस्ने विष्णुप्रसाद सिलवाल र यादवकान्त सिलवाल पनि सामेल रहन्थे । पछिपछि यो मण्डलीमा विजयनाथ उप्रेती, अमरेन्द्रनाथ रिमालजस्ता युवाहरू थपिए ।

पाँच पैसामा एक गिलास चिया

यहीँको चिया खाँदै र यहाँको बौद्धिक मण्डलीमा सहभागी भएर त्यतिबेलाका डोटेली दुर्गाप्रसाद भण्डारी आज प्राज्ञिक डाक्टर भई साहित्य क्षेत्रका एक ख्यातिप्राप्त व्यक्ति भएका छन् । हाल बानेश्वरमा घरजम गरे तापनि डा. भण्डारी यथार्थमा अर्ध–डिल्लीबजारे नै हुन् ।

विद्वान् डा. हर्कबहादुर गुरुङ र पूर्व आईजीपी खड्गजित बरालले पनि डिल्लीबजारको हावापानी र नून खाएका थिए । चियाको भाउ बढेपछि त्यही पाँच पैसाको आधा कप चिया खाएर कपीन्द्रध्वज, महेन्द्रध्वज हमाल बन्धुहरू र पुष्करनाथ पन्त उफ्रीउफ्री बहस गर्ने गर्थे ।

त्यही ‘अपर हाउस’ मा बसेर कहिलेकाँही टंकप्रसाद आचार्य, रामहरि शर्मा, चूडाप्रसाद शर्मा, पुष्पलाल श्रेष्ठ, मनमोहन अधिकारी, तुलसीलाल अमात्य, शैलेन्द्रकुमार शर्मा, शम्भुराम श्रेष्ठले पनि आ–आफ्ना पार्टी सदस्यहरूसँगै आएर चिया खाएका थिए ।

ऋषिकेश शाह र तेजकान्त सिलवालले एकपटक डिल्लीरमण रेग्मीलाई पनि त्यहाँ ल्याएका थिए । राणाकालमा राजनीतिक कारणबाट लामो जेलजीवन बिताएका खड्गमान सिंह बस्नेत पनि यदाकदा चिया खान आउँथे । विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालालाई चाहिँ कार्यकर्ताहरूले आफ्नो आत्मलघुता र पूर्वाग्रहका कारणले हो क्यारे यो ठाउँको बौद्धिक रसस्वादन गर्ने अवसरबाट वञ्चित गरे ।

यथार्थ कुरा त के भने यहाँको बौद्धिक समुदाय र युवा समूह नेपाली कांग्रेसको व्यक्तिगत रूपमा होइन कि नीतिगत रूपमा, खास गरेर राष्ट्रियताको प्रश्नमा विरोधी थियो । यति हुँदाहुँदै पनि यहाँका र्याडिकल युवाहरू दुई–दुई पटक विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको रक्षा गर्न लागिपरेका थिए ।

एक पटक २००८ सालमा, गोर्खा दलले उनीमाथि सांघातिक हमला गर्दा र अर्को पटक २०१० सालमा त्रिपुरेश्वरस्थित सानो टुँडिखेलमा (हालको दशरथ रंगशाला) उनकै विरोधी मातृका कांगे्रस गुटले आमसभामा उनीमाथि हमला गर्दा ।

लप्टनको होटेलको चिया खाने आकर्षण त राणाकालका र प्रजातन्त्रको प्रारम्भिक समयका पनि पुलिस हाकिम आईजीपी नरशम्शेरलाई भएको थियो भन्ने लेखकले सुनेको हो । उनले त्यस्तो अवसर किन गुमाए, त्यो ऊ जान्दैन । तर, नेपाल सेनाका चार–चार जना प्रधान सेनापति सुरेन्द्रबहादुर शाह, सिंहप्रताप शाह, प्यारजंग थापा, रुक्मांगद कटवालले त लप्टनको होटेलको चिया खाने अवसर पाएका थिए । सेनामा जागिर खाँदा कटवाल डिल्लीबजार, कालिकास्थान टोलको एउटा घरमा डेरा गरेर बसेका थिए भने अघिल्ला तीन जना यहीँका रैथाने थिए ।

२०१० सालको असार–साउन महिनामा सुदूर पश्चिमाञ्चल शोषित, पीडित, किसानहरूको प्रचण्ड आन्दोलनले हल्लियो र त्यसको असर राजधानी काठमाडौलाई समेत प¥यो । युगौंदेखिको बर्बरतापूर्ण सामन्ती शोषणका शिकार रहेका किसानहरूको संघर्षको नेतृत्व लोकप्रिय भीमदत्त पन्तले गरेका थिए ।

भीमदत्त हामीसँग २००८ सालमा भेट भएताका नै अत्यन्त पीडित देखिन्थे । क्रान्तिपछि पनि गाउँघरमा स्थिति यथावत् शोषणमै आधारित भएकाले उनी यसको तत्काल अन्त्य गर्न चाहन्थे तर बाटो कुनचाहिँ लिने भन्नेमा उनी स्ष्ट थिएनन् ।

हाम्रो धेरै प्रयासपछि पनि उनी राजनीतिक अध्ययनमा इच्छुक हुन सकेनन् । कम्युनिस्ट पार्टीको कार्यक्रमले पनि उनलाई आकर्षित गर्न सकेन । उनी त्योभन्दा धेरै छिट्टै अघि बढ्न चाहन्थे ।

उनी शब्दको सही अर्थमा रोबिन हूडजस्ता थिए । दीनदुःखीहरूका हितैषी, मित्र एवं मुक्तिदाता । उनले पश्चिमाञ्चल क्षेत्रलाई शोषणमुक्त गर्ने ध्येय लिएर राजधानीमा राजनीतिक समर्थनको जुन आशा गरेर आएका थिए, त्यसबाट उनी निराश भइसकेका थिए । पहिला त, आफ्नो ध्येयसिद्धिका लागि एउटा राजनीतिक संगठनको अनिवार्य आवश्यकता छ भन्ने कुरा उनी जान्दथे ।

त्यसैले कम्युनिस्ट पार्टी र किसान संघपट्टि उनको प्रारम्भिक आकर्षण पनि भएकै थियो । तर न त कम्युनिस्ट पार्टी, न किसान संघ नै लडाकू जनवर्गीय संघर्षभन्दा बढी स्तरको आन्दोलनको परिकल्पना गथ्र्यो । अतः उनी निराश भएर फर्के । उनका आँखामा विद्रोहका झिल्काचाहिँ मैले त्यतिबेलै देखेको हुँ । उनी, परिणाम जेहोस्, किसान आन्दोलनको ज्वाला दन्काउन कटिबद्ध थिए ।

साह्रै साधारण भेषभूषाका भीमदत्तका बोलीहरू पनि खाँटी सुदूर पश्चिमेली, अर्थात् डोटेली र उच्चारण पनि बेग्लै भएकाले लेखकलाई बुझ्न कठिन पथ्र्यो ।

उनैको नेतृत्वमा सुदूरपश्चिमका किसानहरू विद्रोहमा उत्रे । तर, त्यो सशस्त्र आन्दोलनचाहिँ थिएन । संयुक्त रूपमा सरकारी र सामन्ती दमनको प्रतिकार गर्ने त्यो आन्दोलन अवश्य नै लडाकू थियो होला ।

क्रूर जमिनदारहरूले बनाएका जाली तमसुकहरू आन्दोलनका क्रममा जलाउने गरेपछि मातृकाप्रसाद कोइरालाको सरकारलाई तिनीहरू ‘कम्युनिस्ट–समर्थक लुटेराहरूको डप्फा’ भएको आरोप लगाउन सजिलो भयो ।

सरकारले रेडियो नेपालबाट भीमदत्तलाई ‘कम्युनिस्ट’ भनेर प्रचार गर्यो । शान्ति र सुरक्षाको प्रश्न उठाएर सरकारले भारतबाट सशस्त्र फौजहरू दोस्रोपटक देशभित्र ल्यायो र भीमदत्तलाई जिउँदै वा मारेर ल्याउनेलाई ५ हजार रुपियाँ इनामको घोषणा गर्यो ।

पश्चिमी सीमान्त जिल्ला डँडेलधुराको जंगलमा टाउको काटिएको र गोली हिर्काएर छियाछिया पारिएको भीमदत्त पन्तको शरीरलाई भारतीय फौजहरूको मद्दतबाट नेपाली सैनिकहरूले प्रदर्शनसमेत गरे ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक २, २०७६ ०७:५७