९०औँ जन्मजयन्ती विशेषः 'सुश्री पारिजात' शीर्षक किन रोजेँ ?

A+ A A-

दुई दशकअघि नेपाली साहित्यका तीन मूर्धन्य साहित्यकारहरूको जीवनी लेखुँ भन्ने लाग्यो । ती तीन साहित्यकारहरू शङ्कर लामिछाने, भूपि शेरचन र पारिजात थिए । प्रत्यक्षत: मैले शङ्कर लामिछानेलाई त भेट्न पाइनँ, तर कवि भूपिसँग लामै समय एउटा दूरीको राम्रो सम्बन्ध रह्यो । पारिजातसँग पनि चिनाजानी, आउजाउ भयो मात्र होइन, उनीसँग मैले नेपाल राष्ट्र बैंकको साहित्यिक प्रकाशन 'मिरमिरे' का लागि अन्तर्वार्ता पनि लिएँ र प्रकाशित पनि भयो ।

यी तीन प्रतिभाको जीवनी लेखनका लागि प्रारम्भिक सामग्री संकलन गरिसकेपछि मैले कसको जीवनी पहिला लेख्ने हो, रोज्नुपर्ने अवस्था भयो र रोजेँ– पारिजात ।

मैले जीवनी लेख्छु भनेर मन बनाउँदासम्म तीनै जना साहित्यकारहरू बितिसकेका थिए । त्यसो त विदेशमा जस्तो, मैले थाहा पाएसम्म साहित्यकार जीवित छँदै कुनै लेखक निर्धारण गरेर जीवनी लेख्ने परम्परा नेपाली साहित्यमा थिएन र छैन पनि । फेरि नेपालीमा जीवनी साहित्य लेखन फस्टाएन पनि । जीवनीमूलक पत्रिकाको प्रकाशन पनि कहिल्यै भएन । तर जे होस्, मैले जीवनी लेख्न मन बनाएको थिएँ, अठोट गरिसकेको थिएँ ।

जीवनीमूलक लेखहरू लेखे पनि जीवनीको पहिलो पुस्तक भएकाले, कस्तो होला पुस्तक म आफैँ पनि सुरुमा त खास स्पष्ट थिइनँ । सामग्री संकलनका लागि मैले राम्रै मिहिनेत गरेँ । सामग्री संकलनपछि मैले सुरुमा विभिन्न उपशीर्षकमा सामग्रीको उपयोग गरेँ । त्यसपछि ती उपशीर्षकहरूलाई अध्यायहरूमा समेटेँ । अनि पुस्तकले आकार लियो ।

पुस्तकको शीर्षक के राख्ने ? यो एउटा अहम् प्रश्न थियो । 'पारिजात' शीर्षक त आमशीर्षक भयो । सामान्य । केही रोचक, अर्थपूर्ण र आँखामा वा मनमा बस्ने खालको होस् भन्ने त छँदै थियो ।

अचानक सोचेँ, 'सुश्री पारिजात' । ट्वाक्क देखिने, यो शीर्षक मलाई आकर्षक लाग्यो ।

पारिजातले आफ्नो लेखनयात्राको सुरुमा सुश्री पारिजात लेख्ने गरेको मैले संकलन गरेका सामग्रीहरूमा देखेको थिएँ । सुश्री पारिजात, सुश्री पारिजात वाइबा नाममा उनका रचनाहरू प्रकाशित हुन्थे । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको विद्वत् वृत्तिअन्तर्गत लेखिएको तथा प्रतिष्ठानले प्रकाशित 'तोरीबारी, बाटा र सपनाहरू' पुस्तकको आवरणमा पनि सुश्री पारिजात देखेपछि मलाई यो शीर्षक राख्न झन् बढी आत्मबल मिल्यो ।

जीवनी लेखनका क्रममा मैले प्रगतिवादी लेखकहरू शक्ति लम्साल तथा आनन्ददेव भट्टलगायतले पनि पारिजातको विषयमा लेख्दा 'सुश्री पारिजात' नै लेख्ने गरेको पाएँ ।

पारिजातले 'सुश्री' नलेख्ने वा नलेख्नू भनेर कतै विज्ञप्ति जारी गरेकी छिन् कि ? कुनै लेख वा स्तम्भमा उल्लेख गरेकी छिन् कि ? यो पनि खोजतलास गरेँ । तर, यसबारे ठोस प्रमाण वा भनाइ कतै उपलब्ध नभएपछि एक प्रकारले ढुक्क भएँ ।

सम्भवत: पारिजात नै नेपाली साहित्यको यस्तो लेखक हुन्, जसले आफैँले लेखेको पुस्तकको विपक्षमा मत जाहेर गरिन् । आफैँले लेखेको पुस्तकको भर्त्सना गरिन् । पाठ्यक्रममा भए पनि लामो समयसम्म पुनर्मुद्रणका लागि अनुमति दिइनन् र विद्यार्थीहरूले पुस्तकको लिथो गरेको प्रति पढेर परीक्षा दिनुपर्ने अवस्था भोग्नुपर्‍यो । यो बेग्लै कुरा हो । उनलाई जीवनभर सबैभन्दा धेरै लेखकस्व दिनेचाहिँ मदन पुरस्कार पाउने पहिलो लेखिकाका रूपमा नामाङ्कित गर्ने त्यही 'अभागी' पुस्तक 'शिरीषको फूल' नै रह्यो ।

पारिजातले 'सुश्री' नलेख्ने वा नलेख्नू भनेर कतै विज्ञप्ति जारी गरेकी छिन् कि ? कुनै लेख वा स्तम्भमा उल्लेख गरेकी छिन् कि ? यो पनि खोजतलास गरेँ । तर, यसबारे ठोस प्रमाण वा भनाइ कतै उपलब्ध नभएपछि एक प्रकारले ढुक्क भएँ । अनि अठोट गरेँ, पुस्तकको शीर्षक 'सुश्री पारिजात' राख्छु र शीर्षकमुनि कोष्टकमा 'हस्ताक्षरदेखि ल्याप्चेसम्म' राख्छु ।

पारिजात जन्मदा लामाले राखेको नाउँ थियो छेकुडोल्मा । पछि उनको बोलाउने तथा स्कुलमा दर्ता गरिएको नाम विष्णुकुमारी वाइबा थियो । तर, साहित्यमा उनको जन्म पारिजातको रूपमा भयो । पहिलोपल्ट शारदामा तीन कविता प्रकाशित हुँदा सुश्री पारिजात लेखिएको थियो । साहित्यकारको रूपमा पारिजातको जन्म हुँदा उनी हुर्किसकेकी र शिक्षित भइसकेको अवस्था थियो । लेखिका पारिजात जन्मदै लेख्न सक्ने भइसकेकी हुनाले 'हस्ताक्षरदेखि' राख्न उपयुक्त हुने ठानेँ । उनले जीवनको अन्त्यतिर अचेतावस्थामा नेपाली पासपोर्टमा अरुले हात समातेर ल्याप्चे लगाउनुपरेको थियो, त्यसैले लेखिका पारिजातको हस्ताक्षरको अन्तिम विन्दु 'ल्याप्चे' भएकाले त्यो अर्थपूर्ण हुने ठानेँ । तर, प्रकाशकले उपयुक्त नठानेपछि कोष्टकभित्र मैले राख्न चाहेको 'हस्ताक्षरदेखि ल्याप्चेसम्म' रहेन ।

'सुश्री पारिजात' शीर्षक राख्नुमा यो नै पृष्ठभूमि थियो । यसमा कुनै राजनीति थिएन । वाद थिएन । महिलाप्रति गलत धारणा थिएन । पितृसत्ता वा मातृसत्ताको कुनै साइनो थिएन । तर, पुस्तकको भित्री तहमा नगएर शीर्षकमाथि केही सीमित 'तथाकथित् महिलावादी' एवं कडा खालका ‘काला कम्युनिस्ट’ हरूले असहमति मात्र जनाएनन्, मैले नै 'सुश्री पारिजात' पहिलोपल्ट लेखिदिएर पारिजातमाथि हुनसम्मको अन्याय गरेको, पारिजातको उछितो काढेर अपमान गरेको र मेरो विचारअनुकूलको शीर्षक रखाइ भएको जस्ता मनगढन्ते 'फेसबुके टिप्पणी' गरे । गोटापाँचेक ती टिप्पणीकर्ताहरू विश्वविद्यालयमा पढाउनेहरू तथा पारिजात स्मृति केन्द्रका पदाधिकारीसमेत थिए । तिनीहरूले मौका पाउनेबित्तिकै केहीपल्ट आयोजित वा प्रायोजितझैँ झम्टिए । तर, 'सुश्री पारिजात' जीवनी पुस्तकले पारिजातको जीवनको साङ्गोपाङ्ग सबै पक्ष बिनापूर्वाग्रह प्रस्तुत गरेको चाहिँ देखेनन् । मलाई आश्चर्य यसमा लाग्यो कि, यस्तो संकुचित धारणा हुने र साँघुरो दृष्टिकोण हुनेहरूले पढाएका विद्यार्थीहरू कस्ता निस्कने हुन् ?

पारिजात अविवाहित थिइन् । त्यसैले उनी सुश्री हुन् । पारिजातले पनि सुश्री लेखेकी थिइन् । अन्य 'प्रगतिवादी' लेखकहरूले पनि सुश्री पारिजात भनेर आफ्ना पुस्तकहरूमा उल्लेख गरेका दृष्टान्तहरू छन् । पारिजातलाई 'सुश्री पारिजात' भनेर उल्लेख गर्ने न म पहिलो व्यक्ति हुँ, न अन्तिम नै । अत: 'सुश्री पारिजात' भनेर उल्लेख गर्दा पारिजातको अपमान हुने कुनै कुरै देखिन्न ।

हिन्दी विकिपिडियाका अनुसार सुश्री 'आदर सूचक' विशेषण हो, जुन अविवाहित स्त्रीलाई प्रयाेग गरिन्छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, फागुन ३०, २०८० ०६:३४