यी जनावरले कसरी गर्छन् ख्यालठट्टा ?

A+ A A-

हँसी-मजाक गर्ने आदत मान्छेमा मात्रै हुन्छ भन्ने हामीलाई लाग्छ । तर, यो सत्य होइन । हँसी-मजाक वा जिस्केर केही जनावरले पनि आफूबीचको सम्बन्धलाई बलियो पार्छन् ।

हाम्रो प्रजातिलाई जनावरभन्दा फरक बनाउने खुबीबारे तपाईंले सोच्नुभयो भने शायद हँसी-मजाक गर्ने आदत सबैभन्दा माथि पाउनुहुनेछ ।

हामीलाई हाँस्न मनपर्छ । यस हदसम्म कि, कमेडीको मजा उठाउनु, मानौँ हाम्रो नस्लको रगमै छ । यो संसारमा आएको जम्माजम्मी तीन महिना भएको नवजात शिशुसमेत खितखिताउँछ । आठ महिनाको हुँदा नवजात बच्चाले आफैँ आफ्नो अनुहार, शरीर र आवाजबाट ठूलालाई हँसाउन सक्ने गरी प्रयोग गर्न सिक्छ ।

यसपछि धेरै छिटो आमाबुबाले आफ्नो बच्चा पूर्णतः हँसाउने खालको भएको महसुस गर्छन् । यो गर्न हुँदैन भन्ने थाहा पाएर पनि बच्चाले त्यस्तै काम गर्न थाल्छ । यस्तो उपद्रो गरिरहेका बेला अक्सर बच्चाको अनुहारमा शैतानी मुस्कुराहट देखिन्छ ।

यद्यपि, एउटा नयाँ अध्ययनको निचोडअनुसार, यस धरतीमा कसैसँग हँसी-मजाक गर्ने मानव नस्ल एक्लो होइन । विभिन्न जनावर पनि आपसमा कमेडी गर्छन्, ख्यालठट्टा गर्छन् । युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्निया लस एन्जलसकी रिसर्चर इजाबेल लमरले आफ्ना साथीसँग मिलेर ठूला बाँदरबीचको आपसी व्यवहार र हर्कतलाई ७५ घण्टाको भिडियोमा हेरिन् ।

बाँदरहरूको यो प्रजाति धरतीमा मानवको सबैभन्दा निकट नातेदार हो । यसमा ओरान्गउटान, चिम्पान्जी, बोनोबोस र गोरिल्ला पर्छन् । यो अध्ययनमा सामेल सबै जनावर चिडियाघरमा बसिरहेका थिए । भिडियोमा उनीहरूको दैनिक आदत रेकर्ड गरिएको थियो ।

यी सबै नस्लका जनावर एकअर्कासँग जिस्कँदै गरेको, एकअर्कालाई चिढ्याएको देखियो । रिसर्चरहरूले ओरान्गउटान, चिम्पान्जी, बोनोबोस र गोरिल्लाको एकअर्कामा जिस्काजिस्की गर्ने १८ फरक-फरक हर्कतलाई रेकर्ड गरे । यसमध्ये पाँच सबैभन्दा बढी दोहोर्‍याइएको आदतमा कोच्ने, माप्ने, आफ्नो साथी आउनेजाने बाटोमा पल्टिदिने वा अवरोध गर्ने, आफ्नो शरीर अर्कोकोमा लगेर ढेसाइदिने र अर्काको शरीरको अंगलाई तानिदिनेलगायत छन् ।

केही जनावरलाई त बारम्बार आफ्नो साथीको अनुहारछेउमा आफ्नो शरीर वा कुनै अरु चीजलाई हल्लाउँदै गरेको देखियो । केही ओरान्गउटानले त बारम्बार आफ्नो साथीको कपाल तानिरहेको देखिन्थ्यो ।

कुकुरलाई धेरै तीव्र कुद्ने र फेरि अचानक भाग्नेजस्तो प्रदर्शन देखाउन तयार गर्न सकिन्छ । यस अध्ययनकी लेखिका इजाबेल लमर भन्छिन्, ‘हामीले यी जनावरलाई हेर्‍यौँ, अक्सर कुनै किशोर उमेरको बाँदर त्यो बेला कुनै वयष्कको पछाडिबाट अचानक कुद्थ्यो, जब ऊ आफ्नो साथीको कपालमा जुम्रा खोजिरहेको हुन्थ्यो वा फेरि दुवै एक साथ बसिरहेका हुन्थे । कतिपल्ट यो किशोर उमेरको जनावरले आफूभन्दा ठूलालाई केही कोचिदिन्थ्यो वा ढाडमा धक्का मारिदिन्थ्यो । कहिलेकाहीँ अचानक कुदेर छेउछाउका बाँदरलाई तर्साइदिन्थ्यो ।’

इजाबेल भन्छिन्, ‘यसपछि यो सानो जनावर आफूभन्दा ठूला बाँदरको प्रतिक्रिया पर्खेर बस्थ्यो । सामान्यतया यो उपद्रोको सिकार हुने ठूला जनावर बच्चाको हर्कतलाई नदेखेजस्तो गरिदिन्थे । तर, बच्चाले बारम्बार यस्तो हर्कत दोहोर्‍याइरहन्थ्यो । उसको हर्कत यस्तो हुन्थ्यो, जसलाई बेवास्ता गर्नु मुस्किल हुन जान्थ्यो । कतिपल्ट त यी बच्चा आफूभन्दा ठूलाको शरीरमा आफ्नो पूरा शरीरले धक्का दिन्थे, ताकि उनीहरूको ध्यान आफूतिर खिच्न सकौँ ।’

रिसर्चहरूका अनुसार, ओरान्गउटान, गोरिल्ला र चिम्पान्जीजस्ता जनावरको चिढ्याउने यो व्यवहार मानिसका मसिना बच्चाकै जस्तो थियो । बाँदरका बच्चाहरूले यस्तो हर्कत जानेबुझेर सताउन वा रिस उठाउनका लागि गरिरहेका थिए र यस्तो उपद्रो उनीहरू बारम्बार, लगातार गर्थे ।

यसलाई मानिसको बच्चासँग तुलना गरियो भने यस्तै लाग्छ, कुनै बच्चा जिब्रो निकालेर ठूलालाई जिस्क्याउँछ र फेरि भाग्छ, अनि हेर्छ- ठूलाले उसको हर्कतमा के जवाफ दिन्छ ।

जनावरबीच यस्तो ख्यालठट्टा हाम्रो जानकारीभन्दा धेरै बढी सामान्य भएको वैज्ञानिकहरू बताउँछन् ।

इजाबेल लमर भन्छिन्, ‘मानिसका बीच हँसी-मजाक गर्न निकै जटिल ज्ञानात्मक क्षमता चाहिन्छ । थियरी अफ माइन्डको आवश्यकता पर्छ । सामाजिक नियमहरूको जानकारी हुनुपर्छ । आफ्नो हर्कतमा दोस्रो व्यक्तिको सम्भावित प्रतिक्रियाको अड्कल पनि चाहिन्छ ।’

मानिसका चार अन्य ठूला जंगली नातेदार अर्थात् ओरान्गउटान, बोनोबोस, चिम्पान्जी र गोरिल्ला खेलैखेलमा जिस्कन सक्षम हुन्छन् । यसबाट थाहा हुन्छ कि आजभन्दा करिब १३ लाख वर्षपहिले जब हामी दुवैका साझा पूर्वज यस धरतीमा बस्थे, उनीहरूभित्र पनि हँसी-मजाक गर्ने आदत हुनुपर्छ ।

यद्यपि, धेरै वैज्ञानिकको मान्यता के पनि छ भने जनावरबीच हँसी-मजाकको यो आदत ठूलै संख्यामा पाइन्छ । आफ्नो किताब ‘दि डिसेन्ट अफ म्यान’ मा जीव वैज्ञानिक चार्ल्स डार्बिनले लेखेअनुसार, कुकुरमा पनि ख्यालठट्टाको आदत हुन्छ ।

उनी लेख्छन्, ‘डन्डाको कुनै टुक्रा वा यस्तै कुनै सामान कुनै कुकुरतिर फालियो भने अक्सर त्यसले परसम्म उठाएर लैजान्छ र त्यसलाई आफूसँग लिएर भुईंमा बस्छ । अनि त्यो बेलासम्म प्रतीक्षा गर्छ, जतिबेलासम्म उसको मालिक डन्डा लिनका लागि उसको नजिक जाँदैन । मालिकछेउमा पुगेपछि कुकुर फेरि त्यो डन्डा उठाएर जितको भावसहित भाग्छ । उसले यस्तो हर्कत बारम्बार दोहोर्‍याउँछ । यस्तो लाग्छ, यो मजाक दोहोर्‍याउँदा उसलाई खुब मजा आउँछ ।’

फ्याउरो र कुकुरसँग जोडिएको अर्को प्रजातिका जनावरमा पनि खेलकुदको यस्तो आदत पाइन्छ ।

कुकुर पाल्ने कुनै पनि व्यक्तिले देखेको हुनुपर्छ, खेलकुदका बेला गहिरो सास लिएर कुकुरले गर्राहटको आवाज निकाल्छ, यो लगभग हाँसेजस्तै लाग्छ । सन् २००५ मा गरिएको एक अध्ययनमा जनावरको व्यवहार विशेषज्ञ पेट्रिसिया सिमोनेटले कुकुरको सेल्टर होममा यस्तै रेकर्डेड आवाज सुनाए । सेल्टर होमका कुकुरहरूले निकै ध्यानसँग त्यो आवाज सुने । यसबाट उनीहरूको तनाव निकै कम भएको थियो ।

अमेरिकाको बोल्डरस्थित युनिभर्सिटी अफ कोलोराडोमा इकोलोजी र जैविक विकासका प्रोफेसर मार्क बेकफको भनाइमा उनीहरूले केही दशकसम्म यस्तै आँकडा जुटाउने काम गरेका छन्, जसले के देखाउँछ भने, इजाबेल र उनको टिमले गोरिल्ला, ओरान्गउटान, चिम्पान्जी र बोनोबोसमा अध्ययन गर्दा देखिएजस्तै व्यवहार कुकुरले देखाउँछ ।

कुनै कुकुरलाई खेल्न मन छैन तर ऊसँग खेल्ने प्रयास गरियो भने उसले एक छलाङ लगाउने खालको हाउभाउ देखाउँछ अनि अचानक भाग्छ ।

मार्क बेकफ भन्छन्, ‘मैले कुकुर, स्याल, जंगली बिरालो र जंगली ब्वाँसोलाई यस्तै हर्कत गर्दै गरेको देखेको छु ।’ आफ्नो करिअरमा उनले धेरै जनावरको स्ट्यान्ड अफ कमेडियन र हँसाउनेजस्तो व्यवहारबारे किस्सा सुनेका छन् । चकचक गर्ने यस्ता जनावरमा घोडा, एसियाली कालो भालु र रातो सुगा छन् ।

यसैबीच, अन्य रिसर्चरले डल्फिनले पनि खेलकुदका बेला खुसी जताउने खालको आवाज निकाल्छ । हात्तीले पनि खेल्दा चिच्याउँदै भाव अभिव्यक्त गर्छ । केही सुगा आफ्नो आनन्दका लागि अन्य जनावरलाई छेडछाड गर्ने र सताउने गर्छन्, जस्तो कि घरपालुवा कुकुरलाई सिटी बजाएर हैरान पार्नु ।

प्रमाण त के कुराको पनि छ भने, मुसाहरू पनि ख्यालठट्टा गर्न रुचाउँछन् । पछिल्लो एक दशक वा योभन्दा धेरै समयदेखि अमेरिकाको नर्थ वेस्टर्न युनिभर्सिटीमा रिसर्च एसोसिएट प्रोफेसर जेफरी बर्गडर्फ मुसालाई कुतकुत्याउँदै बसिरहेका छन् । मुसालाई कुतकुती लगाइदिँदा उसले खुसीमा सिटी बजाएजस्तै आवाज निकाल्छ, जस्तो कि कोही काउकुती लागेर खितखित हासिरहेको छ । यसपछि ऊ काउकुती लगाइमाग्न बारम्बार छेउमा आउँछ ।

यति मात्र होइन, बर्लिनको हम्बोल्ट युनिभर्सिटीका रिसर्चरद्वारा गरिएको अर्को अध्ययनअनुसार, काउकुतीको बदलामा मुसालाई लुकाछिपी खेल्नका लागि पनि प्रशिक्षित गर्न सकिन्छ । अब बर्गडार्फ र उनको टिम यस रिसर्चको नतिजाको प्रयोग डिप्रेसनको उपचारमा गर्न जुटेको छ ।

जेफरी बर्गडार्फ भन्छन्, ‘हामीले के सिक्यौँ भने, आवाज निकालेर अभिव्यक्ति दिइरहँदा जनावरहरू निकै सतर्क हुन्छन् ।’ काउकुती लगाइदिँदा मुसाले खितखिताएको आवाज निकालेको पाइएको छ ।

जेफरी भन्छन्, ‘मेरा सुपरभाइजर (न्युरोसाइन्टिस्ट जक पेन्कसेप) सधैँ भन्थे, 'खेलकुद दिमागको मल हो र यो कुरा सत्य हो । उनीहरूको दिमाग यो कुरासँग जोडिन्छ । खेलकुदले दिमागमा तन्त्रिकाहरूको नयाँ कनेक्सन बन्छ र नयाँ चेतना पैदा हुन्छ । त्यसैले मलाई लाग्छ, जब हामी हँसी-मजाक र जिस्कने मुडमा हुन्छौँ, त्यो बेला सायद हामी आफ्नो उत्कृष्ट व्यवहार गरिरहेका हुन्छौँ र त्यो नै हाम्रो व्यक्तित्वको राम्रो प्रदर्शन हो ।’

यद्यपि, मुसाले भलै काउकुती मन पराउँछ तर के तिखो आवाज निकालेर ऊ खितखिताउनुलाई ऊभित्रको हँसी-मजाकलाई उसको क्षमता मान्न सकिन्छ ? जनावरको हँसी-मजाक गर्ने आदतको धेरैजसो प्रमाण मोटो रूपमा सीमित अनुभवका छन् । यसलाई लिएर ठूलो खोजीका लागि कुनै अध्ययन गरिएको छैन ।

कुनै जनावर खास तरिकाको व्यवहार किन गर्छन्, यो बुझ्न पनि मुस्किल नै पर्छ । उसो भए इजाबेल लमरको अध्ययनमा सामेल गोरिल्ला, चिम्पान्जी र ओरान्गउटान मजाक गरिरहेका थिए वा उनीहरू आफ्नो तनाव कम गरिरहेका थिए ? खेलकुदको सुरुवात गरिरहेका थिए वा अर्काको ध्यान आफूतिर तान्न त्यसो गरिरहेका थिए ?

मार्क बेकफ भन्छन्, ‘के म यो मान्छु कि जनावरमा हँसी-मजाकको आदत हुन्छ । हो, मलाई लाग्छ, उनीहरूमा ख्यालठट्टाको भाव हुन्छ ।’ तर, यो कुरा प्रमाणित गर्न भने निकै मुस्किल हुने उनी बताउँछन् ।

भन्छन्, ‘मैले यस्ता थुप्रै परिवार देखेको छु, जहाँ दुई कुकुर एकसाथ बस्छन् । जब उनीहरूलाई खाना खुवाउने समय हुन्छ, एउटा दौडिएर बाहिरको ढोकामा जान्छ र भुक्छ । यसपछि अर्को कुकुर दौडिएर त्यहाँ को छ भनेर हेर्न जान्छ । जबकि पहिलो कुकुरले तुरुन्तै फर्केर आएर दुवैको खाना खाइदिन्छ ।

प्रश्न के पनि छ भने, मजाकको आदतले जनावरको विकास प्रक्रियामा कस्तो भूमिका निर्वाह गर्छ ? मानिसको हकमा त हँसी-मजाकले आपसमा सम्बन्ध झाँगिने मानिन्छ । साथी बनाउने सजिलो तरिका पनि यही हो मान्छेको हकमा । हँसी–मजाक गर्ने जनावरमा पनि यही कुरा लागू होला त ?

जवाफमा इजाबेल भन्छिन्, ‘मानिसमा त हँसी–मजाक दूरी कम गर्ने माध्यम बन्न सक्छ । यसले सामाजिक दूरी कम गर्छ र सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ ।’

उनी भन्छिन्, ‘हामीलाई थाहा छैन, गोरिल्ला, चिम्पान्जी र ओरान्गउटानजस्ता जनावरमा हँसी–मजाकले यही भूमिका खेल्छ । केचाहिँ सम्भव छ भने, यसबारे तथ्य पत्ता लगाउन हामीले यस्ता जनावर र दोस्रो प्रजातिका अन्य समूहमाथि रिसर्च गर्न सक्छौँ ।’ (बीबीसीबाट)

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन २६, २०८० ०७:३०