हिउँदमा हाँस्ने कवि

A+ A A-

विचरा ! कोहलपुर कलिलो छ ।

यो यति अवोध छ कि यसलाई सधैँ गल्ती गरिहने छुट छ । तर, यहाँका मानिस भने कुशाग्र छन्, अति बुद्धिमान् । कोही कसैले कसैलाई सुन्न जरुरी ठान्दैनन् ।

***

केही वर्षअघि ।

दक्षिण एसियाकै फराकिलो भनिने दाङ उपत्यका एकाएक साँघुरो भएपछि म बुरुक्क उफ्रिएँ, उम्लिएँ भनौँ न । सेकेन्ड ह्यान्ड मोटरबाइक लिएर म कोहलपुर आएँ । पोखिएँ ।

मलाई लाग्थ्यो, दुई मिनेट एक्सिलेटर बटार्ने हो भने कोहलपुरको शहर घुमेर सकिन्थ्यो । ठाउँ पाएर पनि फैलिन नसकेको, तन्किन नमानेको जस्तो यो शहर ।

तर, जीवनायुको केही समय मेरो ठेगाना बन्नेवाला थियो ।

यौवनले छोइ नसकेको तर किशोरावस्था छोडिसकेको छोरी मान्छेको शरीरजस्तो लाग्छ । गाउँ हराइसकेको तर शहर बनिनसकेको । यो संक्रमणकाल बाँचिरहेको शहर ।

काम त्यही थियो मेरो, कसाईको जस्तो । कार्यालयको समाचार कक्षभित्र इ-मेल फोल्डर खोल्ने । केलाउने । काट्कुट पार्ने । हाडमासु मिलाउने र पसल थाप्ने ।

एक दिन । त्यो दिन- चिडचिडाहट थियो तापमान । एसिको टेम्प्रेचर ३० डिग्री सेल्सियसमा पनि अडिएको थिएन । तर, शरद ऋतुको मध्यमासको मौसम हुनुपर्छ । कम्प्युटरको स्क्रिनमा पश्चिम नेपालका समाचारको विला लगाउँदै थिएँ कि खै !

तत्‌क्षण ढोकामा जुङलुङ्ग एउटा मानिसाकृतिदेखा पर्‍यो । जो परिचित थिएन । अपरिचित ठाउँमा मलाई खोज्दै आइपुग्ने मानिस थियो त्यो ।

दुई थान मसिना पातला किताब टेवलमा विस्तारै राख्यो र हात जोड्यो, ‘म विष्णु पादुका’

विष्णु पादुका ?

पहिलोपटक यो कुनै मानिसको नाम हो भन्ने कुराले मध्यम आश्चर्यमा परेँ म । मैले सुनसरीको विष्णुपादुका धार्मिक स्थलबारे मात्र जान्दथेँ ।

संसारमा जान्नुपर्ने कुरा कति हो कति । तर, मैले जान्दिनँ भन्ने कुरा जान्ने मानिसहरूु निक्कै कम हुन्छन् ।

समयले आधा आयु बाँचेर सिध्याएको यो पुरुषचाहिँ जातले ब्राह्मण नै हो भन्ने कुरा मलाई लम्बेतान सोच्नु परेन ।

मलाई प्रकृतिप्रति खास अभिरुचि छैन । संसारका अधिकांश मानिसलाई नयाँ कुरा नै सुन्दर लाग्छ भनिन्छ । म मानव र मानव निर्मित वस्तु र संरचनाप्रति बढी उत्सुक छु । अझ मानिसहरू के सोच्दछन् भन्ने कुराले मलाई बढी जिज्ञासु बनाइदिन्छ ।

तिलचामले कपाल छोपेको शीरको छत्तरे टोपी मिलाएर पुरुषले आफ्ना ओठ चलाउन खोज्यो । जिब्रो फड्कार्न खोज्यो । शब्द निकाल्ने अधिकतम् प्रयास गर्‍यो । तर, आवाज निस्किएन ।

अरे !

बुझ्न समय लागेन । मेरो त्यो बुझाइमा एक तिहाइ असहजताको पानी रङ मिसिएको हुँदो हो । मैले नजर भाँचेको हुँदो हुँ, ध्यान दिइरहेको छैन है भन्ने अभिनयमा थिएँ कि खै ! यो आर्य पुरुषमा भकभकाउने बानी रहेछ भन्ने बुझ्नु र आफूलाई स्वाभाविक स्थितिमा स्थिर राख्नु जटिल महसुस गरेँ मैले ।

एउटा पातलो तर रंगीन कलेवरको किताब उठाएर त्यो महान पुरुषले मतिर बढायो । किताबको नाम थियो- साइनो ।

‘कुन विधा हो सर ?’ मैले जिज्ञासा देखाएँ ।

‘साइनो’ - पुरुषले फ्याट्टै शब्द फड्कार्‍यो । मैले पुलुक्क आँखा जुधाएँ त्यो अधबैँसे पुरुषसँग ।

‘हैन, विधा सोधेको सर मैले । कविता, गजल कि मुक्तक भनेर ।’ प्रश्न दोहोर्‍याउनुअघि मैले किताबका भित्रि पेज सयर गरिसकेको थिएँ ।

केही निमेश ओठ हल्लिए फेरि । अस्वाभाविक समयसँग साक्षात गरेर शब्द निस्किए बाहिर- ‘विधा नै साइनो हो ।’

साइनो ? नेपाली साहित्यमा साइनो विधा पनि हुन्छ भन्ने कुरा जीवनमै पहिलोपटक ज्ञात गराउन त्यो पुरुष मेरो सामुन्य थियो । नजिकैको काठे कुर्सीमा विराजमान भइसकेको थियो ।

साइनो विधामा लेखिएको नेपालको पहिलो किताब थियो त्यो ।

पहिलो हुनुको आनन्दार्थ म जान्दछु । स्कुले जीवनका तमाम घडी मैले प्रतिस्पर्धामा बाँचेको छु । र, थुप्रै पटक पहिलो भएको छु । अलौकिक ठानेको छु आफैँलाई । र, खुसीले गदगद भएर रातभर जागेको छु ।

म प्रतिस्पर्धा रुचाउने मानिस हुँ । तर, पहिलो वा दोस्रो वा केही नहुनुको अर्थ प्रस्तुत गर्ने मानिस होइन ।

यसरी एक ब्राह्मण कोटीको साहित्यकार, झन्डै मभन्दा पन्ध्र वर्षअघि जन्मिएर सरकारी मास्टर भएर बाँचेको पुरुषसँग परिचय विस्तार भयो ।

***

कति शास्त्र पढेपछि मानिस विद्वान हुन्छ ? कति माइल हिँडेपछि गन्तव्य भेटिन्छ ? कति पटक रोएपछि मानिस दु:खीमा गनिन्छ ? या कति सम्पत्ति कमाएपछि मानिसलाई धनाढ्य भनिन्छ ?

कवि पादुका यसरी सोच्दछ- अनुहार हेरेर धारणा बने, अब धारणा हेरेर अनुहार बनोस् ।

नेपाली समाजमा संरचनात्मक लाभांशका साथ बाँचेको मस्तमर्द हो ऊ । तर, उसको अनुहारमा म आफ्नै प्रतिविम्ब देख्छुभन्दा आश्चर्य मान्नु पर्दैन । ऐकान्तिक काव्यभोग हाम्रो समान प्रवृत्ति हुन् । दर्शन, चिन्तन हाम्रा सौख हुन्, सरल बाध्यता हुन् ।

र, बहाना किन होइनन् ?

हामी दुई वर्गका मानिस हौँ । दुई जातका मानिस हौँ । हामीले बाँचेको उमेरको बीचबाट एउटा पुस्ताले नेटो काट्छ ।

गण्डकी क्षेत्रको एक खोँचमा टुसाएको यो मानिसले हाँगा हाल्दै-हाल्दै, जरा फैलाउँदै-फैलाउँदै कोहलपुर आइपुग्यो । यसरी नै उत्तरी प्युठानको एउटा कोटमा ३० वर्षअघि प्रकट भएको म पनि भोकको भोग गर्दै आइपुगे, कोहलपुर ।

कविताको दोभानमा हाम्रो भेट जुर्‍यो ।

कहिलेकाहीँ म सोच्दछु, यो मानिस किन लेख्छ कविता ?

भारतीय कवि मंगलेश डवराल भन्छन्- कविता लेख्न घाउ चाहिन्छ, दुखिरहने घाउ । म भ्रममा छु । यो पादुका नामधारी पुरुषसँग के को घाउ छ ?

न उसलाई अछुत हुनुको अकाट्य दागले कुरुप हुनुपरेको छ । न महिला भएर महिनावारी बार्नुपरेको छ । ऊ विपन्न पनि छैन, बरु विभिन्न छ । दुर्गममा छैन (छैन ?) । पूर्व-पश्चिम राजमार्गको फुटपाथलाई नै आँगन बनाएको घरको ठेगाना छ उसको ।

मलाई लाग्दैन, यो कविसँग छाती च्यातिने गरी दुख्ने प्रेमको वियोग छ । विलाप छ । के यो मानिस रुन्छ ?

त्यसो भए कविता उत्पादनको कच्चा पदार्थ कहाँबाट आयात भइरहेछ ? एउटा कविता निर्माणका लागि एउटा कविले सहन गरेको चिन्तन चित्कार यति सस्तो छ र ?

यो कवि वर्षका आठ महिना डोल्पामा हराउँछ । डोल्पाको पूर्वउत्तरी क्षेत्र छार्का ताङसोङ गाउँपालिकामा एउटा स्कुल छ- तेन्जिङ नोर्गे आधारभूत विद्यालय । साना-साना नानीहरू चिसोले फुटेका कलिला गालामा राता स्याउ लिएर स्कुल आउँछन्, यो कविले हेडमास्टरको अभिनय गर्छ ।

कविताका हरफमा दर्शन लेख्ने यो कविले आफ्नै जीवनलाई कसरी हेर्दो हो ? एउटा कविसँग जीवनभर कविता लेख्न पुग्ने आफ्नै पर्याप्त कथा हुन्छन् ? आफ्नै कथासँग सामान्तर दृष्टि निर्माण गर्न नसक्ने कविले लेखेको कवितामा आत्मा भेटिन्छ ? कहिलेकाहीँ म सोच्छु, यो कविलाई मेरोबारे कविता लेख्ने सोच आउँदो हो ? लेख्नेहरूले मुटुलाई पत्थर र पत्थरलाई देवता बनाएर लेखेका छन् ।

अचेल म कथा पढिरहेछु । मलाई सपाट कथाभन्दा कथा निर्माण गर्ने, लेखिने विचारमाथि नै विचार गर्ने रहर जाग्दै गएको छ । मैले जसको दास्तान बक्दैछु, त्यो कविको लेखकीय शैली पनि ठीक त्यही छ, जसले विचारमाथि नै विचार गर्छ । उसले कथा-सास्तरका लम्बेतान पोयो बटार्दैन, बुन्दैन । दुई वाक्यमा भनिदिन्छ र आफ्नो बाटो लाग्छ ।

‘कविता सूत्रात्मक हुनुपर्छ ।’ कविले चियागफमा शब्द निकाल्छ, ‘कविता मन्त्र जस्तो हुनुपर्छ ।’

बिन्दुको वृत्त- पछिल्लो पटक प्रकाशित कविता संग्रह हो उसको ।

सय पेजभित्र अटाएका कविताले विष्णु पादुका भन्ने चिजलाई वर्तमान साहित्यको गम्भीर कविका रूपमा दर्ज गर्छन् ।

के कवि चर्चित हुनुपर्छ ? कि गम्भीर हुनुपर्छ !

ग्रहुँङ्गा चिजवस्तु ढिलो हिँड्छन्, ढुंगाको यात्रा थाहा छ ? त्यसो त, शरदमा खङग्रङ्ग सुकेका पातहरू हुन्, मन्द हावाले पनि बोक्न सक्ने, उडाएर फैलाउन सक्ने ।

म बजारलाई विश्वास गर्दिनँ, तथापि यो कविमाथिको व्याख्यान विशुद्ध प्रचार हो । भोलि यो कविलाई नपढ्ने विकल्प छैन, छुट हुनेछैन । ढिला किन त ? त्यसैका लागि मेरा अनुभूतिजन्य शब्दार्थहरू हुन् यी ।

कसैले कवितामा के लेखिरहेछ ? यसमा सबैको चासो छ । तर, मलाई त्यो कविता कसले लेखिरहेछ ? यसमा सर्वाधिक जिज्ञासा छ ।

कविले भन्छ, ‘मैले अरुको कविता लेख्नुअघि म कविताको हुनु जरुरी छ ।’ कविलाई मैले धैर्य गरेर सुन्छु, ऊ बोल्छ, ‘नत्र शासकले मजदुरको कविता लेखेजस्तो हुन्छ ।’ जो त प्रशस्त भइरहेछ ।

‘न्हेलु’ कथा पढेपछि थाहा हुन्छ, यो पुरुषको कायाधारी कविले महिलाको समवेदना कति बुझेको छ र अक्षरमा कसरी व्यक्त भएको छ । यसरी नै कवितामा डुब्छ कवि, तर पाठकहरू किनारबाट आलोचना गर्छन् । भन्छन्, ‘कति दुर्वोध्य लेख्छ यसले ।’ पढाकुलाई चिडचिडाहट हुन्छ ।

लेखक सरलतातिर फर्किने कि पाठक गम्भीरोन्मुख हुने ? बहस छँदैछ ।

उसका कविता फगत नारा होइनन्, मात्र दृश्यपान गर्ने हतारोमा यी कविताको मधुरस चाख्न पाइँदैन । गम्भीर पाठकको माग गर्ने यी कविता दीर्घायुसहित ध्यानमा छन् ।

आफैँले हल्ला गर्दैनन्, हल्ला रुचाउँदैनन् पनि । किनकि गम्भीर कुरा सुस्त र विस्तारै भनेको राम्रो ।

***

प्रत्येक वर्ष जबजब कात्तिक महिना प्रारम्भ हुन्छ, कोहलपुरको जनसंख्या कम्तीमा एक जनाले वृद्धि हुन्छ ।

जब चिसा दिनले चल्मलाउँछन्, हिमालतिर हिउँको बर्को ओढेर गाउँ सुस्ताउँछन्, निदाउँछन् । त्यसपछि कपालमा हिमाली रङ बोकेर सुटुक्क कोहलपुर झर्छ- यो कवि । जतिबेला कोहलपुरले हुस्सुको चस्मा लगाएर बसेको हुन्छ ।

यो तालिका, यो पादुकाको परम्परा पछिल्लो २० वर्षदेखि निरन्तर चलिआएको छ ।

यो कवि वर्षका आठ महिना डोल्पामा हराउँछ । डोल्पाको पूर्वउत्तरी क्षेत्र छार्का ताङसोङ गाउँपालिकामा एउटा स्कुल छ- तेन्जिङ नोर्गे आधारभूत विद्यालय । साना-साना नानीहरू चिसोले फुटेका कलिला गालामा राता स्याउ लिएर स्कुल आउँछन्, यो कविले हेडमास्टरको अभिनय गर्छ ।

बाँकी चार महिने हिउँदको याममा यो कविलाई कोहलपुरको स्थायी ठेगानामा प्राप्त गर्न सकिन्छ । वार्षिक रूपमा हिउँदे चौमासिक समय मैले यो कविसँग संगत गर्ने गरेको छु ।

यो मानिसलाई हिउँदमा हास्ने कवि भन्न मन लाग्छ ।

तराईलाई स्थायी ठेगाना बनाएको उसले जीवनका कैयौँ हिस्सा भने उच्च हिमाली क्षेत्रमा बाँचिदिएको छ, देशका लागि भनेर । म जान्दिनँ, यसमा कति बाध्यता छ ।

संसारमा हरेक कुराको आफ्नै याम हुन्छ, समय हुन्छ । फूल आफ्नै याममा हास्छ, फल लाग्ने आफ्नै समय हुन्छ । बर्खे झरीमा आलु गाडेर खेती होला त ? यो मानिस यस्तै लाग्छ मलाई ।

यतिबेला पहाडतिर गुराँस फूल्न थाले । जाडो घट्दै गएर पारिलो घामले हिमालको हाँसो चकमन्न हुन थाल्यो । पशुहरू आङ तान्न थाले ।

सूर्यले उत्तरायणको गोरेटो समाएपछि यो कविले पनि उत्तरको बाटोबारे खबर खोज्न थालेको छ । बोक्न सक्ने किताबको सामलतुलमको तयारी गरिरहेछ । बेँसीमा जाडो छलेका भेडी गोठहरू अब हिमाली पाटन फर्किने बेला छ ।

कोहलपुरबाट दुनैसम्म बसको यात्रा । त्यसपछि दुई दिन हिँडेपछि पुगिन्छ जागिर खाने ठाउँ ।

यो कवि पहाडी प्रजाति हो । तर, तराईलाई स्थायी ठेगाना बनाएको उसले जीवनका कैयौँ हिस्सा भने उच्च हिमाली क्षेत्रमा बाँचिदिएको छ, देशका लागि भनेर । म जान्दिनँ, यसमा कति बाध्यता छ ।

तर, कविका लागि टेक्ने माटो भए पुग्छ, शीरमाथि आकाश भए पुग्छ ।

त्यसैले कवि विष्णु पादुकाको कवितामा हिमाली विम्ब आउँछन् । चिसा लाग्न सक्छन् कविताका हरफहरू । हिउँको बाहुल क्षेत्रमा उत्पादन भएका कविताले रंगीन प्रतिस्पर्धा नगर्न सक्छन् ।

काठमाडौंको ठमेलमा लेखिएका जस्ता हुँदैनन् डोल्पाको छार्का ताङसोङमा लेखिएका कविताहरू । या त जीवन, या त विचार ।

***

यतिबेला पुनः यो कविको कृति बिन्दुको वृत्त पढिरहेछु ।

किताबको भित्री गातामा आमाको श्यामस्वेत फोटो छ । सोच्छु, यो कृति, यी कविताहरू आमा गुमाएको एउटा छोरोले लेखेको हो । ओहो यो आमाको महिमा कति अपरम्पार ।

मैले पनि गाउँमा बुढोघरमा एक्लै बाँचेकी विष्णुमाया नेपालीको अनुहार झलक्क सम्झेँ । चरक्क निचोरिएँ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन १९, २०८० ०६:२०