च्याङ्बाले आफ्ना बाबुआमाको मुख देख्न पाएनन् । जन्मेको तीन महिनामै आमाको मृत्यु भएपछि आप्पाले उनलाई आस्याङ (मामा) को घरमा लगेर छाड्छन् । उनी पनि केही समयमै परलोक हुन्छन् । मामासँगै डोको बुन्दै हुर्किएका च्याङ्बा आफ्नो थातथलोमा आमाबाबुको स्मृतिमा छ्योर्तेन बनाउन चाहन्छन् । तामाङ भाषा र संस्कृतिले छपक्कै छोपेको गाउँमा आमाबाबुको स्मृतिमा छ्योर्तेन बनाइसक्ने उनको सपना सपनामै सीमित हुन्छ ।
०००
बिहेका लागि आस्याङसँगै पोङ लिएर जाँदै गर्दा च्याङ्बालाई प्रहरीले बाटोमै समात्छ र बेपत्ता पार्छ । आस्याङले पूर्वगाविस अध्यक्ष ज्यार्दी (ब्राम्हण) को घरबाट गाई पाल्न ल्याएका हुन्छन् । जुन गाई भिरबाट लडेर मर्छ । तामाङ भाषी उनीहरूको लवजमा ‘गाई मर्यो र खाएँ अर्थात् गाई मार्यो र खायो’ भन्ने स्वीकारोक्तिलाई नै सत्ताले च्याङ्बालाई पक्राउ गर्ने अस्त्र बनाउँछ ।
सत्ता र टाठाबाठाले शब्द खेलाएकै भरमा भिरबाट लडेर मरेको गाईको मासु खाएका च्याङ्बा पक्राउ परेका हुन्छन् । च्याङ्बा बेपत्ता भएपछि साङ्मोको पनि रहस्यमय हत्या हुन्छ ।
०००
माओवादीका एक कार्यकर्ता आएर स्थानीय तामाङ समुदायलाई अधिकारका लागि संगठित हुन अनुरोध गरिरहेका हुन्छन् । त्यही बेला सेना आएर स्थानीयमाथि अन्धाधुन्ध गोली चलाउँछन् । साङ्मोकी भाउजू दिलमाया सेनाको गोलीले खुत्रुक्कै ढल्छिन् । वयोवृद्ध मामले पाल्मोलाई बोकेर सधैँका लागि आफ्नो थातथलो छाडिदिन्छिन् । उनीसँगै सिङ्गो तामाङ गाउँ त्यहाँबाट विस्थापित हुन्छ ।
०००
पाल्मो मामाघरमा हुर्किन्छिन् र उनको बिहे हुन्छ । तर उनको शरीरमा फूपू साङ्मोको आत्मा प्रकट हुन्छ । उनी चिच्याउने, बर्बराउने, चिथोर्ने गर्छिन् । उनलाई मामाले फूपूको आत्मा छुटाउन बोन्बो (धामी) कोमा लैजान्छन् । च्याङ्बा, आस्याङ सबैको कथा बोन्बोले पाल्मोको शरीरमा आत्मा बनेर आएकी साङ्मोमार्फत बोलाउँछन् ।
यहीँबाट सुरु हुन्छ काठमाडौंको मण्डला थिएटरमा चलिरहेको नाटक ‘मासिन्या’ । करिब डेढ घन्टाको यो नाटकले धर्म, भाषा र जात व्यवस्थाका नाममा सदियौँदेखि यहाँका आदिवासी तामाङ समुदायलाई कसरी प्रताडित पारिँदै आएको छ भन्ने कथा बोलेको छ ।
राणा शासनकालमा आएको पहिलो लिखित कानुन मुलुकी ऐन १९१० मा नै मतवाली समुदायलाई मासिन्या र नमासिन्या गरी दुई भागमा विभाजित गरिएको थियो ।
तामाङ समुदाय मासिन्या अर्थात् मास्न वा सिध्याउन मिल्ने जातिका रूपमा गनिन्थे । राज्यले कानुन नै बनाएर विभेद, उत्पीडन लादेको र बाँच्न पाउने अधिकार खोसेको नेपालमा यो पहिलो घटना थियो ।
यस्तै, ‘अन्धा कानुन’ देखाएर गाउँका मुखिया र ठालुहरूले कसरी उनीहरूमाथि दमनचक्र चलाउँथे र जग्गाजमिन, सम्पत्ति हडप्थे भन्ने विषय नाटकमा आस्याङले च्याङ्बालाई छुटाउन जग्गाको लालपूर्जा राखेको घटनासँग जोडेर सुन्दर ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ ।
कुनै पनि जातिलाई समाप्त पार्नु छ भने सबैभन्दा पहिले उसको भाषा र संस्कृति मास्नुपर्छ । भाषा र संस्कृतिबिनाको मानिस केवल मानिस हुन सक्छ, पहिचानसहितको जाति बन्न सक्दैन र उसले आफ्नो जातीय परम्परालाई अघि बढाउन सक्दैन । आफ्नै जातीय संस्कृति, परम्परा र भाषा नभएको मानिस कथित् उच्च जातीय परम्पराको विरोध गर्न सक्दैन र त्यतैतिर लतारिन बाध्य हुन्छ ।
आदिवासी तामाङ जाति–जो आफ्नै भाषा, संस्कार र संस्कृतिसँगै हाँसीखुसी जीवन बिताइरहेका हुन्छन् । तर, उनीहरूलाई विकासका नाममा, निकुञ्जका नाममा र धर्मका नाममा पटक पटक विस्थापित हुन बाध्य पारिन्छ ।
जो आफ्नो भूमि, पुर्खाको रीति र संस्कृतिलाई माया गर्छन्, उनीहरू जंगल माटो र हावापानीसँग माफी माग्दै हिँड्नुपर्ने अवस्था आउँछ भन्ने कुरा बस्ती नै छाडेर सिङ्गो गाउँ विस्थापित हुँदा ब्याकराउन्डमा बज्ने गीतले भनिरहेको हुन्छ ।
माओवादी विद्रोहको समयकाल देखाउने नाटकमा राज्यको दमनचक्र र विद्रोहीको उपस्थितिले उनीहरू कसरी चेपुवामा परेका थिए भन्ने दृश्यले हरेक दर्शकलाई च्वास्स घोच्छ ।
तामाङ जातिको आफ्नै भाका तामाङसेलोलाई डम्फुको तालले झनै सुमधुर बनाइदिन्छ । पेङ्दोर्जेले बनाएको डम्फु तामाङ संस्कृतिमा असाध्यै महत्त्वपूर्ण छ । जाथारमा साङ्मोका आप्पासँग भेट हुँदा मामालाई सबैभन्दा बढी त्यही डम्फु र टुङ्नाको धुनले मोहित बनाएको थियो ।
तामाङ जातिको आत्मसम्मान र गौरव पनि त यही टुङ्नाको धुनभित्र अडिएको छ । उनी अहिले पनि डम्फु साथमै राख्न चाहन्छिन् । तर, उनीहरूले आफ्नो संस्कृतिको हिस्सा डम्फु पनि खुसीले बजाउन पाएनन् । राज्यले उनीहरूको डाढमा पटकपटक डम्फु बजाउँछ र उठाएर थातथलोबाट सधैँका लागि विस्थापित हुन बाध्य पार्छ ।
राज्यसत्ताको आँखाबाट हेर्दा ‘मासिन्या’ एउटा सामान्य नाटक हो, जो मञ्चन भइरहेको छ । तर, जसले बिनाअपराध सजाय भोग्यो, अस्तित्वका लागि पटक–पटक रगत, पसिना र आँसु बगायो, त्यो समुदायका लागि यो नाटक आफ्नो इतिहास, जातीय उत्पीडन, भाषिक दमन र धार्मिक अत्याचारलाई हेर्ने एउटा विशाल ऐना हो ।
ताम्बा अर्थात् संस्कृतिको मर्मज्ञ र ज्ञाता, तान्त्रिक ज्ञानबाट झारफुक गर्ने, मन्साउने र इतिवृत्तान्त खोतल्ने बोन्बो अर्थात् धामी, समाजका सबैभन्दा ज्येष्ठ र गन्नेमान्ने सामाजिक विवादको निरुपण गर्ने गान्बा, तामाङ समाजलाई नेतृत्व प्रदान गर्ने व्यक्ति चोहो तथा तामाङ समुदायभित्र शुभ (व्रत, पूजापाठ आदि) र अशुभ अर्थात मृत्यु संस्कारअन्तर्गत ङो र घेवा जस्ता कार्य सम्पन्न गर्ने लामाको भूमिका तामाङ संस्कृतिको महत्त्वपूर्ण पाटो हो । यसैमा उनीहरूको जीवनपद्धति अडेको हुन्छ ।
आधुनिकतासँगै यी परम्परागत जातीय संस्थाहरू ‘ताम्बा, बोन्बो, चोहो र लामा’ संस्कृतिमाथिको सांस्कृतिक अतिक्रमण भयो । ‘मासिन्या’ ले तामाङ समुदायले कसरी जागरुक र संगठित रूपमा पितृसत्ताविरोधी तामाङ चेतनाको संरक्षण गरेको छ भन्ने विषय नाटकमा सरल रूपमा देखाइएको छ ।
राजु स्याङ्तान, लक्ष्मी रुम्बा र रावतले संयुक्त रूपमा लेखेको नाटक ‘मासिन्या’ तामाङ जातिमाथिको अत्याचारलाई सशक्त रूपमा उठाइएको ऐतिहासिक दस्तावेज बनेको छ । बुद्धि तामाङले निर्देशन गरेको नाटकमा विष्णु मोक्तान, रोहनी लामा (रुमा), शीतल थोकर तामाङ, रुपेश लामा, सानुमाया तामाङ, निर्मल सुनील तामाङ, प्रशान्त वाइबा, विकास लामा, रमिला मोक्तानसहितका कलाकारहरूले मञ्चबाट आफ्नो समुदायको ऐतिहासिक विस्थापन र अत्याचारको पीडा बोलेका छन् ।
इतिहासका पानाहरू पल्टिएर गए । च्याङ्बा र साङ्मोको प्रेम अधुरै बन्यो । उनीहरूको गुँड मासियो, जमिन खोसियो । भाषा, संस्कार र संस्कृति लुकेर जोगाउनुपर्ने अवस्था आयो । ज्यान बचाउन सत्ताको भाषा बोल्नुपर्ने भयो ।
इतिहासले कोल्टे फेर्यो, कानुन नै बनाएर उत्पीडन गर्नेहरूका सत्ता पनि अजम्बरी भएनन् । कानुन र कानुनी भाषाहरू फेरिए । मुक्ति र परिवर्तनका गीत गाउनेहरू आए र फेरि परिवर्तन भएर उतै फर्किए । उत्पीडन रोकिएन र नयाँ ढंगले उत्पीडन जारी नै छ । यो कहिलेसम्म रहन्छ ? ‘मासिन्या’ ले एउटा गम्भीर प्रश्न पाठक र दर्शकलाई छाडेको छ ।
प्रकाशित मिति: बिहीबार, माघ २५, २०८० १५:०२
