पुराणकालीन जातयुद्धको झल्को 'परशुराम'

A+ A A-

वर्तमान नेपाली समाजको आदर्श चरित्र लुप्त हुन लागेको हो ? कुरूप विम्ब नभएका हुन् ? नेपाली साहित्यको दृष्टिमा कैद हुने वर्तमानसँग कुनै घटनाहरू छैनन् ? यस्ता प्रश्नहरू किन निर्माण भएका छन् भने नेपाली साहित्यमा वर्तमानभन्दा इतिहास तथा शास्त्रको पुनर्लेखन तीव्र बनिरहेको छ । विगत लेख्नै नहुने भन्ने त होइन, तर वर्तमान समयका रूपकुरूप कथाहरूको निर्माणमा साहित्यले कसरी र कति काम गरिरहेछ ? यसको तुलनात्मक विश्लेषण हुनु जरुरी छ ।

अहिले वैदिककालीन पात्र उठाएर त्यसको आख्यानीकरण गर्ने लहर चलिरहेको छ । यसको प्रवृत्ति, मूल्य र प्रभावका फाइदा बेफाइदाबारे प्रशस्त विमर्श भएको छैन ।

यतिबेला 'परशुराम' उपन्यास नेपाली साहित्यका पाठकहरूले पढिरहेका छन् । विशेषतः यो उपन्यासले बोकेको पौराणिक पात्र चरित्र र नेपाली समाजसँगको तादात्म्यताबारे हेर्नु जरुरी छ ।

'परशुराम' हिन्दु समाजका आदर्श हुन् । भगवान् विष्णुका दश अवतारमध्ये छैटौँ अवतार र अष्ट चिरञ्जीवीमध्ये एक हुन् परशुराम । भगवान् शिवका शिष्य रहेका यी पात्र ऋषि जमदग्नि र रेणुकाको पाँचौँ पुत्रको रूपमा उत्पत्ति भएको पौराणिक साहित्यमा उल्लेख छ । आफ्नै माताको वधकर्ता तथा २१ पटक पृथ्वीका क्षेत्रीयहरूको संहारकर्ता परशुराम ऋषि हुन् तर क्षेत्रीय गुण भएका क्रोधी स्वभाव र पराक्रमी पात्र हुन् ।

पुराणमा उल्लेखित यिनै पात्रमाथि गम्भीर खोज र अध्ययनपश्चात् लेखिएको उपन्यास हो– परशुराम । यी पात्रमाथि तमाम कथाहरू सुन्नमा आउँछन् । यो उपन्यासले पौराणिक कथालाई आख्यानीकरण मात्र गरेको छैन, पुराणमा छरपष्ट कथालाई एकीकृत पनि गरेको छ । पुस्तक लेखन आत्मविश्वासबाट निर्माण हुन्छ । त्यो आत्मविश्वास गहन अध्ययन, अनुसन्धान र साधनात्मक लेखनबाट आउँछ । किरण आचार्यकृत यो उपन्यासले परशुराम पात्रमाथि पटकपटक उठ्ने गरेका प्रश्नको एकमुष्ट जवाफ प्रस्तुत गर्छ ।

उपन्यासको विषयवस्तु हेर्दा हैहय वंशका अधिराज किर्तवीर्य सहस्त्रार्जुन र उनको विशालकाय साम्राज्य माहिष्मतिपुरीको रौनक, ओज र अहम्‌सँग शिवशिष्य अस्त्र परिचालनका ज्ञाता परशुरामको टकराव हो । यो राज्य सञ्चालन, साम्राज्य निर्माण, युद्ध, राजनीति, रणनीति र तमाम रक्तपातपूर्ण समयको विशाल कथा हो । भोगविलास, मादमदिरा, सुरासुन्दरीको भोगको कथा हो । परशुरामले आफ्नै माताको शिर छेदन गर्छन्, क्षेत्रीयको २१ पटकसम्म संहार गर्छन् । कथाको समयलहरको हिसाब छैन, सत्य, त्रेता र द्वापरयुगको समयलाई छोएर बगेको कथा हो । शास्त्रले कलियुगको अन्त्यमा परशुराम पुनः प्रकट हुने व्याख्या गर्छ ।

माहिष्मतिपुरीमा विशालकाय साम्राज्य निर्माण गरेका हैहय वंशका किर्तवीर्य सहस्त्रार्जुन क्षेत्रीय हुन् । उनीसँग सहस्त्र भुजा छन् र दश हजार पुत्र छन् । राज्यमा उनीहरूको आतङ्क छ । परशुराम ऋषि हुन् तर उनी क्षेत्रीय स्वभावका छन् । पिता जमदग्निको हत्यापछि परशुराम सहस्त्रार्जुनबीच आक्रमण प्रत्याक्रमण हुन्छ । सहस्त्रार्जुन क्षेत्रीय सखाप हुन्छ, परशुरामले पनि सबथोक गुमाउँछन् । यो उपन्यासले पौराणिक समयमा हुने जातीय युद्धको राम्रो संकेत प्रस्तुत गर्छ ।

यो उपन्यास नारी पात्र र उनीहरूको विद्वताले सुसज्जित छ । उर्वशी, रेणुकादेखि दासीसम्मका नारी पात्रले परशुरामलाई बलियो बनाउँछन् । ज्ञान, सीप र सल्लाह प्रदान गर्छन् । कथामा नारी पात्रको प्रधानता नदेखिए पनि नारी पात्रहरूलाई उपेक्षा गरेर उपन्यासको मर्म निर्माण हुँदैन । नारीवादी दृष्टिकोणबाट हेर्दा पनि यो उपन्यास अध्ययनका लागि उल्लेख गर्न लायक छ ।

पितृआदेश हार्न नसकी माता र चार दाजुको वध गरेका आज्ञापालक परशुरामबाट प्रभावित भई पिता जमदग्निले वर माग्न भन्छन् । परशुरामले माता र दाजुको पुनर्जीवन र वधको विषय विस्मृत हुने वर माग्छन् । यो प्रसंग उपन्यासमा छैन ।

परशुराम वैचारिक रूपमा बलियो लाग्दैन । दिग्भ्रमित, मानसिक रूपमा विक्षिप्त र एक प्रकारले बिरामीकै रूपमा उल्लेख गर्न सकिन्छ । जातीय अहम्, परिवारवाद र पितृआदेशबाट ओतप्रोत छ यो पात्र । तर, कसोकसो यो पात्रले मानवताको पक्षमा बलियो विचार व्यक्त गर्छ । आफैँले चालेका युद्ध र रक्तपातपूर्ण समयको पश्चात्ताप गरेर भए पनि मानवताका लागि लडेको पुष्टि गर्छ ।

यो किताबको सौन्दर्य भनेको भाषाको घनत्व पनि हो । नेपाली भाषा कति समृद्ध छ भन्ने कुराको छनक लेखकको सामर्थ्यबाट व्यक्त छ । कुनै पनि झन्झट नलाग्ने गरी पाठकलाई आकर्षण गर्न सक्ने क्षमता रहेको यसको लेखनशैली र भाषाको ज्ञानका लागि पनि यो किताब पढ्नुपर्ने किताब हो । ‘देवताको भाषा’को उच्चतम प्रयोगले उपन्यास बलियो बनेको छ ।

पौराणिक साहित्यमा निकै चर्चित पात्र परशुरामका तमाम कथाहरू प्रशस्त पढ्न पाइन्छ । त्यसअनुरूप सर्वप्रथम त यो कथाले ४ सय पेजको किताब माग गर्छ । तर, किताब डेढ सय पेजमा खुम्चिएको छ । कथा द्रुतगतिमा कुदेको छ । पाठकले सुस्ताउने छुट पाउँदैन । तमाम विषयहरू छुटे कि भन्ने लाग्न सक्छ ।

पितृआदेश हार्न नसकी माता र चार दाजुको वध गरेका आज्ञापालक परशुरामबाट प्रभावित भई पिता जमदग्निले वर माग्न भन्छन् । परशुरामले माता र दाजुको पुनर्जीवन र वधको विषय विस्मृत हुने वर माग्छन् । यसरी जमदग्नि र चार दाजु जीवित तुल्याएको कथा उपन्यासमा छैन । यो प्रसंग कथामा नहुँदा स्वयम् पिता जमदग्निको हत्यामा माता रेणुकाले २१ पटक छाती पिटेर विलाप गरेका कारण २१ पटक नै क्षेत्रीयको संहार गर्ने परशुरामले प्रतिज्ञा गरेको प्रसंग पुष्टि हुन सक्दैन ।

२१ पटक किर्तवीर्य सहस्त्रार्जुनका छोराको मात्र संहार भनेर उपन्यासले भन्छ, तर पुराणले २१ पटकसम्म सिङ्गो पृथ्वीका क्षेत्रीयको नाश गरेको उल्लेख छ भनिन्छ । २१ पटकको त्यो रक्तपातपूर्ण युद्धको क्रूर कथा पनि उपन्यासले विस्तार गर्न सक्दैन । पाठकले त्यो कथा खोज्छ । संसारबाटै क्षेत्रीय पुरुषको नामेट गरेको उपन्यासले भन्दैन । उपन्यासले क्षेत्रीयको केही अंश बाँकी नै राख्छ । क्षेत्रीय स्त्रीलाई ब्राह्मणबाट गर्भाधान गराई सन्तानोत्पादन गरेको भन्ने प्रसंग पनि उपन्यासमा देखिँदैन ।

उपन्यासमा परशुरामलाई शिवका शिष्यको रूपमा उल्लेख गरिएको छ । तर, उनले शस्त्र सञ्चालनको विद्या शुक्राचार्य, वृहस्पति र ब्रह्माबाट पनि लिएको पुराणमा उल्लेख छ । भगवान् शिवलाई भेट्न जाँदा भेट गर्न नदिएका कारण गणेशको एउटा दाह्रा नै काटिएको कथा प्रशस्त सुनिन्थ्यो, त्यो प्रसंग पनि उपन्यासमा अटाएको छैन ।

यस्तै, त्रेतायुगमा रामको विवाहमा परशुरामले परीक्षा लिएको प्रसंग पनि उपन्यासले बोकेको छैन भने द्वापरयुगको कथा उपन्यासमा अत्यन्तै कम छ । के भनिन्छ भने द्वापरयुगमा भगवान् कृष्णलाई सुदर्शन चक्र परशुरामले नै प्रदान गरेका थिए । कौरवको सभामा कृष्णको समर्थक थिए । प्रमुख योद्धाहरू भीष्म, द्रोणाचार्य तथा कर्णलाई शिष्यको रूपमा स्वीकार गरेर विद्या प्रदान गरेका थिए भनिन्छ । उपन्यासको अन्त्यमा कर्णले पाएको विस्मृतिको प्रसंग भने उल्लेख छ ।

वैदिक तथा पौराणिक साहित्यमा मेरो गहन ज्ञान त छैन । तर, आख्यानीकरण गरिएका वैदिक तथा पौराणिक कथा उपन्यासप्रति मेरो चासो छ । रुचि छ । किरण आचार्यज्यूको यसअघि 'जरत्कारु' उपन्यासबाट म निक्कै प्रभावित थिएँ । पश्चिम नेपालको नेपालगञ्ज शहरमा बसेर वैदिकशास्त्र अध्ययनमा लीन आचार्यले अर्को पौराणिक विषयको गम्भीर अध्ययन र खोज गरेर लेख्नुभएको उपन्यास हो 'परशुराम' । यो पुस्तक पढेपछि म उहाँको विषयवस्तुको खोज गर्ने, अध्ययन गर्ने र परम्परागत कथालाई नभत्काईकन आख्यानीकरण गर्ने शैलीबाट निकै प्रभावित छु ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ १३, २०८० ०७:१५