राष्ट्रियसभा चुनावले विघटन गरेको दलीय आदर्श

A+ A A-

राष्ट्रियसभाको चुनावमा अघि सारिएका उम्मेदवारसँगै दलहरूका सोच, संविधानको स्पिरिट, पात्र र प्रवृत्ति सबै सतहमा देखिए । सधैँ कूटनीतिक आवरणमा सोच, संस्कृति, चाहना र भूमिका लुकिरहन सक्दैनन् । इतिहासका विशेष मोडमा सबै चरित्र नांगा देखा पर्छन् । प्रतिकूलतामा बनेका आदर्श अनुकूलतामा भत्किन्छन् । विश्वासका धरहरा ढल्न पुग्छन् । तब कार्यकर्ताहरूले विकल्प खोज्छन् । वा भनौँ, निराश भएर पलायन हुन्छन् अथवा लम्पट दरिएर सुखको जोहो गर्न थाल्छन् । संविधान पनि कागजमा लेखिएको स्पिरिटमा नभई प्रयोगकर्ताको राजनीतिक संस्कृतिमा भर पर्छ । राष्ट्रियसभाको चुनावसम्म पुग्दा सिद्धान्तको राजनीतिले सुविधाको राजनीति गर्ने आधार दिएको छ ।

यस्तो देखियो, जित्ने निश्चित भएका पद ठालुले छाड्नै चाहेनन् । मसालका मोहनविक्रम सिंहले श्रीमती दुर्गा पौडेललाई ताननीय विधिबाट माथिल्लो सभा लैजाँदै छन् । गुट मुखिया कृष्ण सिटौलालाई कांग्रेसले मैदानमै उतारिसक्यो । उनलाई राष्ट्रियसभाको अध्यक्ष नै बनाउने सहमति भइसकेको सुनिन्छ । यी दुवै नेता गत वर्ष मंसिर ४ को आमचुनावमा जनताले पराजित गरेका पात्र हुन् । जनता हराउँछन्, नेता जिताउँछन् । राष्ट्रियसभामा नारायणकाजी–वामदेव प्रकरण भाग–२ हुँदै छ । उपेन्द्र यादव पनि आमचुनावमा हारेका थिए । उनी पनि कसैगरी सदनमा पुग्न चाहन्थे, भिन्न बाटो छाने ।

माओवादी पूर्वसासंद रेणु चन्द र झक्कु सुवेदीले पनि आफ्ना कार्यकालमा कुनै विशिष्ट भूमिका खेलेर अहिले अपरिहार्य बनेको आधार देखिँदैन । राजाको जयजयकार गर्ने राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीलाई कोशीको सर्वसम्मत सभामुख दिइयो । एमाले पनि उम्मेदवारी नदिएर मत सुरक्षा गर्न पुग्यो । संविधानको स्पिरिट त सीमान्तकृत वा देशलाई अत्यावश्यक प्राज्ञिक वा राष्ट्रिय व्यक्तित्वको उपस्थिति कल्पना गरेको थियो । पार्टी भिन्न भए पनि राजनीतिक संस्कृति भने सबैको एकैखाले देखियो ।

सिद्धान्तको रटान गर्नु तर सिद्धान्तअनुसारको जीवन संस्कृति नहुँदा निमित्त कारणलाई तर्क दिएर औचित्य पुष्टि गर्नु नेपाली राजनीतिको चरित्र बन्दै गएको छ । अझ बोल्दा कम्युनिस्टझैँ लाग्ने तर व्यवहार, निर्णय र अभ्यास हेर्दा कम्युनिस्टको कुनै लक्षण नदेखिनु अफिसियल कम्युनिस्टको परिचय बन्न पुग्यो । पुरानो छाड्न पनि नसक्नु, नयाँ बन्न पनि नसक्नु, दोधारमा अल्झिनुको सबभन्दा ठूलो उदाहरण संघात्मक शासन प्रणालीको विरोधी नेकपा मसाल बन्न पुग्यो ।

हुन त, यसपहिल्यै केपी ओली मन्त्रीमण्डलमा चित्रबहादुर केसी उपप्रधानमन्त्री बनिसकेका थिए । संस्थापक महासचिवलाई गद्दार पुष्पलाल भनेर फरक परिचय बनाएका चौथो महाधिवेशनका पुराना माओवादी स्कुलका प्रधानामात्य ८८ वर्षीया एमबी सिंह रोलमोडल हुन् । चौइटिँदा–चोइटिँदै एउटा क्लबमा सीमित हुन पुगेको मसाललाई श्रीमतीको जिम्मा लगाएर सन्तुष्टि लिने एमबी सिंहको अन्तिम राजनीतिक इच्छा हो ।

क्रान्तिका लागि वस्तुगत परिस्थिति तयार भए पनि आत्मगत परिस्थिति तयार छैन भनेर ५० वर्षदेखि प्रशिक्षण दिँदै आएकाहरूले उग्र वामपन्थको विसर्जन दक्षिणपन्थमा हुन्छ भनेका थिए । कम्युनिस्ट दार्शनिक र राजनीतिज्ञहरूको भनाइ पनि त्यही थियो । नेपालमै त्यस्तो देखियो पनि । सिद्धान्तको व्यावहारिक अभ्यासमा जहिले पनि टाढिए । त्यसको प्रभाव सबै कम्युनिस्ट आन्दोलन र संयुक्त जनआन्दोलनमा पर्‍यो । रणनीति र व्याख्या विश्लेषण भएकै हुन्छ, कम्युनिस्टहरू वा राजनीतिज्ञहरू फस्ने भनेको कार्यनीतिमा हो, समय चयनमा हो । तत्कालीन र दीर्घकालीन मित्र र शत्रु चयनमा हो । सुविधाको मोहले कसरी क्रान्तिकारीहरू परिवारवादमा फस्न सक्छन, त्यसको सिकार कसरी आफैँ भइन्छ भन्ने तर्क निर्माण भने सत्तामोहमा फसेकाले गरेनन् । जति आदर्श देखाए पनि नियत लुकाउन सकिँदैन । अरु त अरु सिद्धान्तका नाममा बालको खाल उतार्ने मसालका एमबी सिंहले पनि संसदकै गत चुनावमा पराजित श्रीमती कमरेडलाई गठबन्धनलाई मनाएर शीतलनिवासको बाटो संसद छिराउने जुक्ति निकाले ।

जे–जे भाष्य रचे पनि नेपाली राजनीति, त्यसमा पनि नेकपामा ब्राह्मणवाद हालीमुहाली छ । एकता र फुटकै कुरा गर्ने हो भने नेकपामा कुनै पनि विभाजन सिद्धान्त र राष्ट्रिय मुद्दाका कारणले भएनन् । स्वत्वको टकराहट र अन्तर्राष्ट्रिय सैद्धान्तिक बहस कारण बने । पहिलो विभाजनको कारण रुसी र चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको विभाजन बन्यो । संयुक्त आन्दोलनमा आन्दोलनरत शक्ति र क्रान्तिका मोडलबारे पुष्पलालसँग गम्भीर मतभेदको कारण दोस्रो बन्यो । चौथो महाधिवेशनमा एमबीले त ‘गद्दार पुष्पलाल’ पुस्तिका लेख्न पुगे भने मुक्ति मोर्चा, कोअर्डिनेसन केन्द्र र माले पनि पुष्पलालको धुवाँधार विरोधमा उत्रिए । माओवादी धारमा चौथो महाधिवेशन र मालेको चिनियाँ सांस्कृतिक क्रान्तिलाई कसरी बुझ्ने, क्रान्ति कि प्रतिक्रान्ति भन्नेमा विभाजित गरायो ।

जनयुद्धकालमा ठुले राईसँग देव गुरुङ र प्युठानी मुक्ति शर्मासँग लोकेन्द्र विष्टको साटासाट भएझैँ अदालतको पटाङ्गिनीमा बालकृष्ण खाँण र लक्ष्मी कोइरी पनि साटासाट भए । हालैको माफी र फैसलामार्फत सत्ता र प्रतिपक्षका ठूला दलले आफ्नो पार्टीमा लागे जस्तोसुकै अपराध पनि गर्न पाइन्छ भन्ने सन्देश र खुला विज्ञापन दिए ।

संसद भनेको खसीको टाउको देखाएर कुकुरको मासु बेच्ने थलो हो भन्ने कम्युनिस्टलाई चुनावी टिकटमै मरिहत्ते गरेको देख्दा इतिहासले टोक्छ । पार्टी बैठकमा कर्मकाण्डजस्तो बनेको फ्रान्सका युजिन पोत्तर रचित अन्तर्राष्ट्रिय गीतले भन्छ– उठ जाग ए भोका नाङ्गा, संसारका दुःखी सुन्दर संसार रचना गर्न । न्यायका लागि गर्जी, बाँध्ने छैन परम्पराको साङ्लोले, जाग ए श्रमिक हो । नयाँ जगमा पृथ्वी उठ्नेछ, संसार हाम्रो हुनेछ । यो अन्तिम युद्ध हो, आ–आफ्नो ठाउँमा डटौँ । मानिसको अन्तर्राष्ट्रिय जाति हुनेछ, यो अन्तिम युद्ध हो, उठजाग ए भोका नाङ्गा ।

मुक्तिको यो गीत, आलोचना र आत्मालोचना अब कथा बन्न थाले । गुरिल्ला युद्धले त नेपाली युवा क्रान्तिकारीलाई बौलाइदियो नै । नवयुवा राम र लक्ष्मणहरू नेपाली कांग्रेसको आह्वानमा ओखलढुंगा टिम्बुरबोटे त्यसै गएका थिएनन् । झापाको गुरिल्ला युद्ध त सपनै बन्यो । चौथो महाधिवेशनको बाघ ओडारे तालिम र टेक तिलस्मी शब्द मिथक नै बने । माओवादी जनयुद्ध उत्कर्ष नै थियो तर तन्नेरीमा रहेको सोच, सपना र अभ्यासलाई भने कालान्तरमा जीवन चरित्र बनाइरहन सकेनन् । सत्तामा पुगेपछि फतक्क गलेर त्यसको सामान्य झल्को पनि दिन सकेनन् । नाफाको जिन्दगी बिताएकाहरूले समेत न इतिहासलाई छोड्न सके, न जीवनलाई बदल्न सके । चुनावी टिकटको वरिपरि घुम्नुपर्ने बिडम्वना बन्यो ।

अहिले सहमतिको राष्ट्रिय सिन्डिकेट देखेर पञ्चायत पनि कुरीकुरी गर्दै छ । जनयुद्धकालमा ठुले राईसँग देव गुरुङ र प्युठानी मुक्ति शर्मासँग लोकेन्द्र विष्टको साटासाट भएझैँ अदालतको पटाङ्गिनीमा बालकृष्ण खाँण र लक्ष्मी कोइरी पनि साटासाट भए । हालैको माफी र फैसलामार्फत सत्ता र प्रतिपक्षका ठूला दलले आफ्नो पार्टीमा लागे जस्तोसुकै अपराध पनि गर्न पाइन्छ भन्ने सन्देश र खुला विज्ञापन दिए । सुनकाण्डको संगठित अध्ययन साँच्चिकै बाहिर आयो भने अझै निर्वस्त्र हुनेको लहरो तानिनेछ ।

लाउडाका कुरा छोड्यौँ, ललितानिवास, भुटानी शरणार्थी प्रकरण र गिरीबन्धु टि स्टेट पनि एनसेलसँग साटिने लक्षण देखा पर्दै छ । कानुनका छिद्रबाट सबै जोगिन्छन् । चाकरहरू आफ्नो हित रक्षाका लागि ख्वामितको रक्षामा तर्क उराल्छन् । समयसँगै लाज (लाल सलाम र जय नेपाल)का भाका फेरिए । चाकरीका तरिका फेरिए, चाकरका अनुहार फेरिए । सदनमा पक्ष र प्रतिपक्ष छैन, सिन्डिकेट मात्रै छ । सत्ता, सरकार र संसद एक मात्रै लक्ष्य र सुरक्षाकवच बन्यो ।

विचारलाई सामाजिकीरण गर्न चुक्दा बामपन्थीहरू समाजमा सहज र सरल हुन सकेनन् । माक्र्सबादी हुन चाहिँ सबैले खोजे तर लोभ, मोह, स्वार्थ, स्वाद, आराम र महत्त्वाकांक्षाले गाँजेपछि जे छैन त्यो भन्नुपर्ने, जे छैन त्यो देखाउनेमा पुगे ।

सैद्धान्तिक र वैचारिक रूपमा त स्वीकार्नु तर भावनात्मक र जीवन पद्धति स्वीकार्न नसक्नु समस्या रहे । मान्छे त्यो स्वीकारिँदैन जो हुन्छ, त्यस्तै व्यवहार गरिन्छ, जस्तो समाजले सोच्छ । इतिहासका मोडहरूमा अभिजात वर्गबाट आएका कैयौँ क्रान्तिकारीहरू देखिएका छन्, जसले विचारलाई सांस्कृतिक रूपान्तरण गर्न सकेको हुँदैन, त्यो कुनै पनि बेला पुराना सोचलाई त्यागेर पहिलाकै चरित्रमा देखिन सक्छ । छेपारोले त संकटमा मात्रै रङ फेर्छ तर मान्छेले प्रतिकूलताका आदर्श अनुकूलताको बेलामौका पाउनेबित्तिकै रङ फेर्छ । एन्टिनयो ग्राम्स्की त्यसलाई वर्ग सिफ्ट भन्छन् । संसदीय अभ्यास र सरकारी भूमिका देख्दा अफिसियल कम्युनिस्टहरू ट्रेडमार्किया कम्युनिस्ट साइनबोर्ड मात्रै लाग्छन् ।

वर्चस्वशाली तप्का कहिलेकाहीँ विकसित शक्ति सन्तुलनको दबाबका कारण नयाँ विचार र अवस्था स्वीकार्न बाध्य हुन्छन् तर तुषको मौका ढुकिरहेका पनि हुन्छन् । सामान्यजनले सामाजिक हलचल र उथलपुथल देख्न सकिराखेका हुँदैनन् । प्रतिरोध किन्न सक्ने सोच र कला सत्ताका मुख्य औजार बन्छन् । महत्त्वाकांक्षा र श्रेष्ठताको भोक सधैँ हतारमा हुन्छ । स्वतन्त्रताको बलि सहजै दिएर ऊ भिडको अंशमा फेरिन सक्छ ।

परिवर्तन हेरेफेरबेगर हुन सक्दैन । सबभन्दा पहिले सोच्नेको तरिका नै फेरेपछि मात्रै सबै कुरा फेरिन्छ । आन्दोलनले तत्कालीन प्रभाव छाड्न नसके पनि दीर्घकालीन अर्थ छोड्छ । कर्म फेर्न सोच फेर्नुपर्‍यो । सोच फेर्न ज्ञान र सूचनाका क्षेत्रफल चौडा पार्नुपर्‍यो । त्यसका लागि हरेक विषय अर्थात् कार्यको पछाडि कारण थाहा पाउनुपर्‍यो । थाहा पाउन त जिज्ञासा हुनुपर्‍यो । जिज्ञासा हुनु भनेको जिँउदो मान्छेको लक्षण हो ।

लेखकका अन्य लेखहरू पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, पुस २६, २०८० ०६:४७