सन्तानको पिरले एकै ठाउँ रोकिए जंगली हात्ती, विज्ञ भन्छन्–याे त नाैलाे अनुभव भयाे

सन्तानको पिरले एकै ठाउँ रोकिए जंगली हात्ती, विज्ञ भन्छन्–याे त नाैलाे अनुभव भयाे

A+ A A-

मोरङको सुन्दरहरैँचा नगरपालिकामा पर्ने पूर्व-पश्चिम राजमार्गदेखि ३ किलोमिटर उत्तरमा छ, पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालय । राजमार्गछेउकै गोठगाउँ चोकहुँदै विश्वविद्यालय पुग्ने चल्तीको बाटो छ । विश्वविद्यालयआसपासका बस्तीहरू पुग्न पनि मान्छेको आवत-जावत राम्रै हुन्छ, गोठगाउँ टु विश्वविद्यालय बाटोमा ।

विश्वविद्यालय पुग्ने बाटोआसपास पनि बस्तीहरू छन्, अलि पातला किसिमका । ती बस्तीका मान्छेहरूको मुख्य आम्दानी खेती हो । चुरेको नजिक भएकाले माटो अलि सुक्खा छ । सुक्खा माटोमा खाद्यान्न त्यति हुँदैन । खाद्यान्न राम्रो उब्जनी नहुने भएकाले स्थानीयहरूको रोजाइमा केरा खेती पर्छ । आम्दानीका लागि लगाइएको त्यही केरा खेतीले भने अहिले 'तनाव' दिइरहेको छ ।

तनावको मुख्य कारण नियमित आम्दानी दिने 'केरा खेती' भने होइन । केरालाई असाध्यै मन पराउने हात्तीहरूका कारण हो । त्यो पनि जंगली हात्ती । विगत दुई साताभन्दा बढी समयदेखि पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयछेउका बस्तीहरूमा दुई दर्जन हात्तीहरू नियमित छन् । हात्तीहरू विश्वविद्यालय परिसरभित्र रहेको जंगलमा दिनभर बस्छन् । र, रात परेपछि खानाको खोजीमा छेउका गाउँहरू पस्छन् ।

हप्ता दिनअघिको एक रातमा ३ बिघामा खेती गरेका देवी नेपालको केरा खेतीमा एक दर्जनको संख्यामा हात्तीहरू छिरे । ३१ वर्ष पुगेका देवी नेपालले त्यत्रो धेरैको संख्यामा हात्ती आफ्नो गाउँमा देखेका थिएनन् । 'यसै त ठूलो ज्यान हुन्छ, एक्कासि एक दर्जन हात्ती गुरुरु छिरेपछि त सखापै पार्दो रहेछ नि !,' नेपालले शिलापत्रसँग भने, 'केराको घरी अनि केराको थम्बाभित्रको 'गुभो' चाहिँ बहुत मन पराउँदो र'छ ।'

एक हप्ताअघि नेपालको खेतमा छिरेका तिनै हात्तीहरू त्यसयता गोठगाउँकै अन्य किसानका खेतीमा पुगिरहेका छन् । 'मेरो त करिब ६-७ लाखजत्तिको खेती सकियो, अरू छिमेकी साथीहरूको स्थिति पनि उस्तै छ,' नेपालले भने ।

ठूलो संख्यामा घुम्दै आएका 'असामी जंगली हात्तीहरू' यसपटक भने पूर्वी नेपालका चुरे फेदीका जंगलहरूमा लामो समय रोकिएका छन् । गत असोजमा झापा हुँदै नेपाल छिरेका फिरन्ते हात्तीहरू किन यतै रहिरहेका छन् भन्ने विषयमा स्थानीयहरूसमेत अचम्मित छन् । 'पहिला पनि हात्तीहरू आउँथे, एक दुई दिन देखिन्थे अनि फेरि हराउँथे,' रातको ९ बजे पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयको सिमानामा हात्ती रुङ्न बसेका समूहका एक सदस्य तेजबहादुर रायमाझीले भने, 'अहिले त दुई हप्ता भइसक्यो, विश्वविद्यालयको जंगल, छेउको सामुदायिक जंगलहरू छोडेको छैन ।'

लामो समय हात्तीले आफ्नै गाउँछेउ डेरा जमाएपछि स्थानीय आजकाल रातभर पालो गर्दै हात्ती रुङ्न बस्छन् । खेतको बालीको आस छोडेका गोठगाउँवासीहरू बस्ने बास भने दिलो ज्यान दिएर जोगाउने ध्याउन्नमा छन् । 'घरैछेउ आएर अस्ति मात्र छिमेकीको कटेरो भत्काइदियो । खेती त त्यस्तै हो, घरचाहिँ बचाउनै पर्‍यो नि ! अझै कति दिन बस्ने हुन् कुन्नि,' रायमाझीले भने ।

सुन्दरहरैँचाको गोठगाउँ मात्र होइन, चुरेकै जंगल जोडिएको कानेपोखरी, पथरी, बेलबारीमा समेत हात्तीको झुण्ड उस्तै छ । दिनभर जंगल बस्ने र रातपरेपछि गाउँघर छिर्ने गरेका छन् । जाँडरक्सीमा मोहित हुने हात्तीहरूको झुण्डले 'मधुशाला'मा क्षति गर्ने गरेका छन् । त्यसैले, पूर्वपश्चिम राजमार्गको कानेपोखरी बजारका होटल व्यवसायहरू साँझ पर्नासाथ बन्द हुन्छन् आजकाल । बेलबारी नगर क्षेत्रमा रहेको बेतना सिमसारको आडमा होटल सञ्चालन गर्ने बिना राई हात्तीहरूले जाँडरक्सी मन पराउने भएकाले आक्रमणकै डरले छिट्टै पसल बन्द गर्न थालेको बताउँछिन् ।

एकातिर स्थानीयहरूलाई आफ्नै बस्तीमा डर छ । हात्तीतिर फर्किएर हेर्ने हो भने हात्तीलाई पनि आफ्नो जंगलमै 'चैन' भने छैन । कतिसम्म भने विश्वविद्यालयको जंगलभित्र हात्ती बसिरहने भन्दै स्थानीय तहले विश्वविद्यालयभित्रको जंगल मास्न आह्वान नै गर्‍यो । विश्वविद्यालयलाई सहमतिमा ल्याएर साना बुट्यान काट्ने बहानामा गाउँलेहरूलाई सार्वजनिक आह्वान नै गरेर पालिकाले साना रुख काट्न लगायो । काटेको घाँसदाउरा लिन पाएपछि खुसी हुँदै विश्वविद्यालयको जंगलमा स्थानीयहरूको ताँती नै लागेको थियो, केही दिनअघि ।

जंगल मास्ने मात्र होइन, जंगलभित्रै रहेको बेला पनि हात्तीलाई सकस छ । हात्ती खेदाउने बहानामा जंगलभित्रै छिरेर मान्छेहरूले आगो बाल्ने, ड्रोनमा साइरन जोडेर तनाव दिनसम्म दिएका पनि छन् । 'जंगलभित्र भएको बेला त आनन्दले बस्न दिनुपर्छ नि !,' हात्तीको आनीबानी नजिकबाट अवलोकन गर्ने कोशी पक्षी समाजका अध्यक्ष चक्र तिम्सिना भन्छन्, 'धेरै तनाव दिएपछि हात्ती उग्र भइहाल्छ नि ।'

तिम्सिनाले भनेजस्तै हात्ती आक्रामक भएको बेला बस्ती र मान्छेहरूलाई थप जोखिम हुने देखिन्छ । विगत तीन महिनाभित्र मात्र झापा, मोरङ र सुनसरीमा चार जनाले हात्तीको आक्रमणमा परेर ज्यान गुमाएका छन् । मान्छे मात्र होइन, यो द्वन्द्वमा हात्तीहरू पनि सुरक्षित भने छैनन् । चारकोसे जंगलस्थित मोरङको सुन्दरहरैँचा- १०, जनजागरण सामुदायिक वनमा १६ पुसमा गोली लागेर मरेको अवस्थामा एक वयष्क भाले हात्ती भेटिएको थियो ।

झुण्डको 'साथी' हात्ती मरेपछि स्थानीय बस्तीमा हात्तीको आक्रमण झन् बढेको स्थानीयको 'नयाँ' अनुभव छ । वन्यजन्तुकर्मीहरूसँगको नियमित सम्पर्कमा रहेको स्थानीय प्रहरीले मरेको हात्ती भेटिएको आसपासको क्षेत्रमा वितण्डा मच्चाउने भन्दै सजक गराएको थियो । स्थानीय हात्ती मरेको भोलिपल्ट अर्थात् १७ पुसमा पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालय र आसपासको क्षेत्रमा वितण्डा मच्चाएको थियो । विश्वविद्यालयसँगै जोडिएका बस्तीका घरहरूमा समेत झुण्डले नै आक्रमण गरेको थियो ।

बच्चाको पिर !

असोजको मध्यतिर नेपाल-भारतको मेची खोलासम्म असामी हात्तीहरू घुम्दै आइपुगेका थिए । मेचीसम्म आएका हात्तीका अधिकांश झुण्डका हात्तीहरू भारततिरै फर्किए । केही झुण्डहरू भने नेपालको पूर्वी सिमाना झापाको बाहुनडाँगी हुँदै नेपाल तिरै छिरेका थिए । २७ मङ्सिर २०८० मा नेपालतिर छिर्ने हात्तीको संख्या झुण्डमा ३७ वटा थियो ।

झापा बाहुनडाँगीका शंखर लुइँटेल जो जंगली हात्तीको आनीबानीमा जानकार छन्, उनले स्थानीय प्रशासनलाई हात्ती पश्चिमतिर लागेको जनाउ दिएका थिए । 'केही दिन बाहुनडाँगीआसपासै थिए हात्तीहरू, त्यहाँबाट पश्चिम लागेपछि मैले प्रशासनलाई पनि बताएको थिएँ,' कोशी प्रदेश सरकारले हात्ती सरोकारवालासँग गरेको छलफल कार्यक्रममा लुइँटेलले गत ११ पुसमा भनेका थिए, 'अहिले मोरङ र सुनसरीको जंगलमा रहेका तिनै हात्तीहरू हुन् ।'

सदियौँदेखि भारतको आसामबाट मेची खोलाहुँदै कोशी नदीसम्म फिरन्ते शैलीमा हात्तीहरू खानाको खोजीमा यात्रा गर्ने गर्दछन् । जसलाई वन्यजन्तुकर्मीहरूले हात्तीको जैविक कोरिडोर पनि भन्ने गर्छन् । त्यही कोरिडोरहुँदै झापा मोरङको चुरे जंगल काटेर धरानसँग जोडिएको जंगल छिचोलेर हात्तीहरू कोशीसम्म पुग्ने गर्दछन् ।

निरन्तर हिँड्ने विशेषता भएका हात्तीका झुण्डहरू योपटक भने मोरङ सुनसरीकै चुरी फेदीका जंगलमा लामो समय बसेका छन् । जुलोजिकल सोसाइटी अफ लन्डन (जेडएसएल), नेपालका वन्यजन्तुविज्ञ दिनेश न्यौपाने जसले हात्तीमाथि विद्यावारिधिसमेत गरेका छन्, उनका अनुसार एकै ठाउँमा जंगली हात्तीहरू लामो समय रहँदैनन् । लामो समय हात्तीका झुण्डहरू एकै ठाउँको बसाइले वन्यजन्तुकर्मीहरूलाई समेत नयाँ अनुसन्धानको क्षेत्र सिर्जना गरिदिएको न्यौपाने बताउँछन् ।

'साधारणता भारतदेखि यात्रा तय गरेर हिँडेका हात्तीहरू एकै ठाउँमा बस्दैनन् । योपटक पूर्वी नेपालमा यिनीहरूको बसाइ निकै लम्बिएको देखिन्छ,' न्यौपानेले शिलापत्रसँग भने, 'यसका धेरै कारण हुन सक्दछन् । जस्तो कि भारतको भन्दा तुलनात्मक रूपमा नेपालको 'ह्याबीट्याड' राम्रो छ । वा झुण्डमा साना बच्चा हात्तीहरू भएकाले हिँड्ने 'रिस्क' तत्काल नलिएको पनि हुन सक्छ ।'

न्यौपानेले भने जस्तो हात्तीहरूका लागि भारतको भन्दा अनुकूल वातावरण नेपालभित्रका जंगलहरूमा बन्दै गएको विभिन्न प्रतिवेदनहरूले देखाएका छन् । वातावरण अनुकूलसँगै न्यौपानेको दोस्रो तर्क बच्चा हात्तीको 'भय'ले समेत लामो समय हात्ती एकै ठाउँमा बसेको अनुभव स्थानीयको छ ।

विश्वविद्यालयछेउ गोठगाउँमा देखिएका झुण्डमा करिब आधा दर्जन हात्तीका बच्चा अर्थात् छावाहरू छन् । छावाहरू लामो बाटो एकैपटक हिँड्न सक्दैनन् । विशेष सुरक्षा घेरा बनाएर मात्र झुण्डले छावाहरूलाई हिँडाउछन् । हात्तीमाथि पारङ्गत रहेका न्यौपानेको भनाइलाई अनुभवको आधारमा गोठगाउँकी लालसरी उराव सहमति जनाउँछिन् ।

विगत दुई हप्तादेखि हात्तीसँग 'लुकामारी' खेल्दै आएको सुन्दरहरैचा नगरपालिकास्थित गोठगाउँकी स्थानीय लालसरी उरावले बच्चाहरूको सुरक्षामा हात्तीहरू विशेष लाग्ने गरेको उनले देखेकी छिन् । 'दिनभर यतै जंगलमा हुन्छ हात्तीहरू । बच्चाहरू पनि छन् ४-५ वटा, साना साना । राति गाउँमा केरा खान निस्किन्छ, कहिले बच्चा लिएर निस्किन्छ कहिले नलिई,' घरमा हात्ती आऊला' कि भन्ने डरले बाटोमा आगो बालेर समूहमा रहेकी उरावले नियमित देख्ने हात्तीको बारेमा भन्न थालिन् । 'बच्चाबिना राति निस्किएको बेलाचाहिँ केराको गुभो लिएर बच्चाहरूका लागि जंगल पस्दी रहिछे,' उनले भनिन् ।

कतिपय स्थानीयहरू भने हात्तीले यतै आएको बेला ब्याएपछि लामो समय बसेको बताउँछन् । 'यतै बच्चा जन्मायो पनि भन्छन्, त्यो त ठ्याक्कै देखेको छैन हामीले तर बच्चाहरू भनी साना-साना छन्,' गोठगाउँका प्रेम माझीले भने । गोठगाउँका गाउँलेहरूलाई बच्चालाई हात्तीको आमाहरूले दिने सुरक्षाको दृश्य पनि कण्ठस्थ छ अहिले । माझीले बेलिबिस्तार लगाउन थाले, 'चारवटा खुट्टाभित्र बच्चालाई राखेर हिँड्छ, बच्चाहरू जताजता गयो त्यतैत्यतै जाने गर्दो रहिछ । बच्चा भएरै होला सायद लामो समय यिनीहरू यतै बसेका ।'

बच्चा लिएर लामो यात्रा तय गर्न 'रिस्क' देखेपछि हात्तीहरू एकै ठाउँ बसेको हुन सक्ने जेडएसएलका वन्यजन्तु विज्ञ डा. न्यौपानेको समेत अनुमान छ । 'बच्चा हात्तीप्रति आमा-हजुरआमाहरू हात्तीहरूको ख्याल हुन्छ, लामो दूरी तय गर्ने समस्या देख्यो भने उनीहरू रोकिन्छन् पनि,' डा न्यौपाने भन्छन् ।

न्यौपानेले भनेजस्तै तत्काल हात्तीका झुण्डहरूले बच्चा लिएर फर्किन सक्ने स्थिति छैन । चुरे फेदीका जंगलहरू खण्डीकृत भएकाले समेत हात्तीहरू मानव बस्ती हुँदै हिँड्नुपर्ने स्थिति छ । मानव बस्ती हुँदै लामो यात्रा गर्नुपर्ने कारणले तत्काल बच्चा लिएर हात्तीहरू फर्किने मुडमा देखिएका छैनन् । 'जंगल जोडिएका छैनन्, जंगल खण्डीकृत भएर बस्ती बनेका छन् । अब मेचीदेखि कोशीको बीचमा हात्तीहरूको जैविक मार्गमा ठूला ८ अवरोधहरू देखिएका छन् । त्यसलाई बच्चा लिएर छिचोल्न गाह्रै हुने स्थिति छ नि,' न्यौपाने भन्छन् ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, पुस २४, २०८० ०७:५१