जंगबहादुरका मामा माथवरसिंहको महाअष्टमी

A+ A A-

नेपालको राजकाजमा थापा वंशको विशेष प्रभाव छ । थापा कूलमा जन्मिएका अधिकांश पुरुष सदस्य नेपाल एकीकरणपछि तत्कालीन नेपाली सेना र राजकाजमा संलग्न थिए ।

प्रधानमन्त्री जनरल माथवरसिंह थापा (सन् १७९८– १८४५) यही थापा कूलमा जन्मिएर जीवनभरी नेपाली राजकाजमा संलग्न व्यक्ति हुन् ।

उनी चर्चित राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणाका मामा हुन् भने भिमसेन थापाका भतिजा । जंगबहादुरले सत्ता हत्काउनुभन्दा एक वर्षअघिसम्म उनी नेपालको प्रधानमन्त्री थिए ।

उनै प्रधानमन्त्री माथवरसिंह थापाले मनाउने दशैंबारे धेरै किंवदन्ती र भनाइहरू नेपाली जनमानसमा आजसम्म चर्चाको विषय हुने गर्छ । तत्कालीन केही विदेशी कुटनीतिज्ञहरूले समेत माथवरसिंह थापाको वीरताको प्रशंसा गरेको पाइन्छ ।

इतिहासकार ज्ञानमणी नेपालका अनुसार माथवरसिंहले नेपाल खाल्डोमा नै सबैभन्दा तामझाम गरेर दशैं मनाउने व्यक्ति थिए । अजंगको जीउडाल भएका माथवरसिंह प्रत्येक वर्ष दशैंमा भव्य देवीपूजा गर्थे ।

उनी एक हातले बाह्र धार्नीको बोको मार हानेर चटक्कै छिनाउथे भने अर्को हातले मुठीभरी राखेको हाडे–ओखर मरक्कै पार्थे । नेपालले लेखेका छन् । इतिहासकारले उक्त प्रहारको नाम ‘माथवरसिंहको मार’ दिएका छन् ।

तर अपशोच उनी मर्ने १९०१ सालको दशैंमा भने बोको पनि छिनाइएको थिएन र ओखर पनि फुटेको थिएन । भनिन्छ, माथवरसिंहको तरबारको मार कहिले पनि दोहोर्याएर पर्दैनथ्यो । जेलाई प्रहार गर्नुपरे पनि उनी एकै मार मात्र हानेर त्यसको वध गर्थे ।

सामान्यतः दशैं भन्ने बित्तिकै हामी टिकाको दिन र फूलपातिलाई विशेष मान्छौं । तर माथवरसिंह थापा महाअष्टमीको दिनलाई मात्र दशैंको रुपमा मनाउँथे ।

इतिहासकारको कथनअनुसार माथवरसिंह थापा फौजमा जर्नेल हुँदा काठमाडौं पाल्पा र गोरखामा एकैसाथ दशैं मनाउथे ।

देवीलाई प्रशन्न बनाउन उनी बोका, कुखुरा, हाँस, खसी, राँगोलगायत ११ वटा जनावरको बली चढाउँथे । यस विशेष दिनमा उनको पूजाआजा दिनभरी नै चल्ने गथ्र्यो ।

उनी आफू काठमाडौंमा भएपनि उनको फौजले एकै समयमा पाल्पा, गोरखा र काठमाडौंमा तोप पड्काएर बढाईँ गथ्र्यो ।

उपत्यका बाहिरको गोरखाको मनकामना, पर्साको गहवामाई, सप्तरीको छिन्नमस्ता भगवती, धनुषाको राजदेवी, काभ्रेपलाञ्चोकको नाला भगवती र पलाञ्चोक भगवतीमा माथवरसिंहको अधिकारप्राप्त फौजले भव्य पूजाआराधना गथ्र्यो ।

शक्ति र बाहुबलको सधैं सम्मान गर्ने माथवरसिंहले देवीबाट आफुमा अदम्य शक्ति मिलोस् भन्ने कामनाले महाअष्टमीको दिनलाई विशेष बनाउने गर्थे ।

राज्यका तर्फबाट हनुमानढोकाको मूल चोकमा तलेजु भवानीलाई ५४ राँगा र ५४ वटा बोकाको बलि अर्पण गर्ने समारोहमा समेत माथवरसिंह थापाको उपस्थिति रहन्थ्यो ।

सैन्य पोसाकमा ठाँटिएर उनी हनुमानढोका दरबार पुग्थे । पछि प्रधानमन्त्री भएका बखत जुनसुकै समारोहमा पनि नाङ्गो तरबार लिएर जान पाउने अधिकार उनलाई दिइएको थियो ।

को हुन् माथवरसिंह थापा ?

माथवरसिंह थापा छोटाकाजी अमरसिंह थापाका नाती तथा नयनसिंह थापाका कान्छा छोरा हुन् । उनको जन्म वि.सं १८५५ असोज १८ गते भएको थियो ।

वि.सं १८६४ मा काँगडा किल्लाको युद्धमा बडाकाजी अमर सिंह थापाको सहमति बिना नयनसिंह थापाले शत्रुलाई आक्रमण गर्दा वीरगति पाएका थिए ।
यसपछि माथवर सिंह थापा सानैमा टुहुरा भए । वि.सं १८६८ मा उनी दाजु उजिरसिंह र आफ्ना हजुरबा अमरसिंह थापासंग बस्न पाल्पा गए । वि.सं १८७१–७३ को नेपाल–अंग्रेज युद्धमा माथवरसिंह थापा पनि लडे ।

माथवरसिंह थापाको आकर्षक र प्रभावशाली व्यक्तित्व थियो । उनको व्यक्तित्वका सम्बन्धमा विदेशी लेखकले समेत उनलाई कसैले सिंहसँग त कसैले अफगानी नागरिकसँग तुलना गरेको पाइन्छ ।

उनको व्यक्तित्वका सम्बन्धमा उनका त्यसबेलाका लेखक जे.टी. व्हीलरले दरबारमा माथवरसिंह थापा कुकुरहरूको झुण्डमध्ये एक सिंह थिए र उनी एक डरलाग्दो व्यक्ति थिए भनेर लेखेका छन् ।

अर्का विदेशी लेखक मड डाइभरले पनि माथवरसिंहको व्यक्तित्वका सम्बन्धमा भनेका छन्, ‘उनी सिंह जस्तै बहादुर थिए तर उनी कातरहरूद्वारा मारिनु प¥यो ।

यस्तो अपराध एसियामा मात्र कलात्मक तरिकाले गर्न सकिन्छ र त्यो पनि अरु कुनै ठाउँमा भन्दा नेपालमा अझै कलात्मक तरिकाले हुन सक्छ ।’

नेपालको इतिहासमा जनताको छोराले सबैभन्दा बढी अधिकार प्राप्त गर्ने व्यक्ति पनि माथवरसिंह थापा नै थिए ।

उनले राजा राजेन्द्र विक्रम शाहबाट ‘यो कसैलाई नबक्सीयाको श्रीश्रीश्री प्राइम मिनिष्टर यान् कम्याण्डर इनचीफ जनरल माथवर सिंह थापा कलाबहादुर खिताब बक्सी सुनापत्र गरी तक्मा बक्स्यौँ’ भनी उपाधी दिएका थिए ।

भिमसेन थापाको पतनपछि भारत भासिएका माथवरसिंह दरबारको सबै वस्तुस्थिति बुझेपछि १७ अप्रिल १८४३ मा दलबलसहित काठमाडौं प्रवेश गरेका थिए ।

काठमाडौंमा उनको राजा, रानी, युवराज र सर्वसाधारण जनताबाट समेत भव्य स्वागत गरिएको थियो ।

सुरुमा उनले राजाले दिएको मुख्तियार पद सहजै स्वीकार नगरी काका भीमसेन थापा र आफ्नो कुलमा लागेको कलंकको छानविन गर्न माग गरे ।

अन्ततः ३० बैशाख, १९०० मा उनले राजाबाट १० पृष्ठ लामो जितापत्र प्राप्त गर्न सफल भए । माथवरसिंह थापा नेपाल फर्केको करिब आठ महिनापछि २५ डिसेम्बर, १८४३ का दिन औपचारिक रुपमा नेपालको प्रथम प्रधानमन्त्री पदमा नियुक्त भए ।

माथवरसिंह थापाको यो असीम शक्तिबाट डराएर उनको हत्याको योजना बनाइयो । प्रधानमन्त्री रहेकै बखत २ जेठ, १९०२ राति राजनीतिक षडयन्त्रमा उनको गोली हानी हत्या भयो ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, असोज १९, २०७६ ०६:४४