मासिक ५४ लाख घाटा बाेकेर गुडिरहेको छ नेपाली रेल

A+ A A-

नेपाल सरकारले खरिद गरेको रेल २०७८ चैतदेखि नियमित रूपमा सञ्चालन हुँदै आएको छ । सुरुमा जयनगर–कुर्थासम्म मात्र सञ्चालन हुने रेल पछिल्लो ६ महिनाभन्दा बढी समयदेखि महोत्तरीको भंगहासम्म सञ्चालन हुने गरेको छ ।

दैनिक दुईपटक जयनगर–कुर्था र एकपटक कुर्था भंगहासम्म ओहोरदोहोर गर्ने रेल यात्रुले भरिभराउ हुन्छ । सिट नपाएर सयौँ यात्रु उभिएर यात्रा गर्न विवश हुन्छन् । यात्रुको चाप हेर्दा रेलले राम्रो आम्दानी गरिरहेको अनुमान लगाउन सकिन्छ । तर, वास्तविकता भने फरक छ । कारण, जनयनगर– कुर्थाहुँदै भंगहासम्म रेल सेवा सञ्चालनमा मासिक ५४ लाख घाटा हुने गरेको नेपाल रेलवे कम्पनीले जनाएको छ । एक वर्षअघिसम्म नेपाल रेलवे कम्पनीलाई मासिक ६९ लाख घाटा हुँदै आएको थियो । नेपाल रेलवे कम्पनी लिमिटेड र भारतीय रेल कम्पनी कोकोन रेलवे कर्पोरेसनबीच २०२२ डिसेम्बरमा भएको नयाँ सम्झौताअनुसार भारतीय कर्मचारीको संख्यामा कटौती भएपछि नेपाल रेलवेलाई मासिक १५ लाख रुपैयाँ खर्च कम भएको थियो ।

नेपाल रेलवे कम्पनीले जयनगर कुर्थाहुँदै भंगहासम्म रेल सेवा सञ्चालनका लागि १ सय ३ जना नेपाली कर्मचारी दैनिक ज्यालादारीमा राखेको छ । ती कर्मचारीहरूको तलबमा मात्रै नेपाल रेलवे कम्पनीको मासिक १७ लाख खर्च भइरहेको छ । नेपाल रेलवेका अनुसार गेट म्यान, की म्यान, टीटी, पोइन्ट म्यान, टिकट सेलर, कार्यालय सहयोगीसहित १ सय ३ जना कर्मचारीको तलबमा मात्रै महिनाको १७ लाख रुपैयाँ खर्च हुने गरेको छ ।

त्यसैगरी, रेल सञ्चालन गर्न नेपाल रेलवे कम्पनी र भारत सरकारको स्वामित्वको कोकोन रेलवे कर्पोरेसनबीच भएको सम्झौताअनुसार जयनगर कुर्था रेलवे सेवामा २६ जना भारतीय कर्मचारीहरू कार्यरत थिए । चालक, स्टेसन मास्टर, सिग्नल फोकस म्यान, सेफ्टी काउन्सिलर, मेकानिकल इन्जिनियर, जुनियर इन्जिनियर, ट्राफिकसहित २६ जना कर्मचारीको तलबमा मात्रै मासिक ३० लाख भारु अर्थात् ४८ लाख नेपाली रुपैयाँ खर्च हुने गरेको थियो । तर, २०२२ डिसेम्बरमा नेपाल रेलवे र कोकोन रेलवेबीच भएको सम्झौताअनुसार नेपाल रेलवेमा कार्यरत २६ जना भारतीय कर्मचारीको संख्या घटाएर १८ जनामा झारेपछि भारतीय कर्मचारीमा मासिक ३३ लाख रुपैयाँ खर्च हुने गरेको छ ।

यसरी नेपाली र भारतीय कर्मचारीको तलबमा मात्रै मासिक ५० लाख खर्च हुने गरेको छ । त्यसबाहेक रेलको इन्धन, रेलको दैनिक वासिङ, मर्मत सम्भार, प्रशासनिक खर्चलगायतमा रेलवेले मासिक ७९ लाख खर्च गर्दै आएको छ ।

रेल सञ्चालन गर्न मासिक १ करोड २९ लाख रुपैयाँ खर्च हुने गरेको नेपाल रेलवेले जनाएको छ । तर, मासिक औसत ७५ लाख मात्रै आम्दानी भइरहेको छ । आम्दानी र खर्चको हिसाब गर्दा नेपाल रेलवेले मासिक ५४ लाख घाटा व्यहोर्दै आएको छ ।

पछिल्लो २० महिनामा नेपाल रेलवेलाई रेल सञ्चालन गर्दा १० करोड ८० लाख रुपैयाँ घाटा भएको छ । २ असोज २०७७ मा भारतबाट १ अर्बमा किनेका दुईवटा रेल १९ महिनासम्म थन्क्याउँदा झण्डै ३ करोड नोक्सान भएको थियो । यस हिसाबले नेपाल रेलवे अहिलेसम्म १३ करोड ८० लाख घाटामा रहेको देखिन्छ ।

जयनगरदेखि कुर्था-भंगहासम्म यात्रुवाहक रेल मात्रै चलाउँदा कुनै पनि हालतमा फाइदा नहुने नेपाल रेलवेका एक कर्मचारी बताउँछन् । ‘संसारका कुनै पनि यात्रुवाहक रेल फाइदामा हुँदैनन् । हामी त झन् विदेशी कर्मचारीको भरमा रेल चलाइरहेका छौँ । कहाँबाट फाइदा हुन्छ ?,’ ती कर्मचारीले भने ।

'रेलवेमा काम गर्ने एक भारतीय मेकानिकल इन्जिनियरको मासिक तलब ३ लाख २४ हजार ८ सय छ । त्यो रकममा नेपालका १२ जना इन्जिनियरलाई काम गराउन सकिन्छ,’ ती कर्मचारीले भने, ‘एक जना भारतीय रेल चालकको मासिक तलब १ लाख ४० हजार छ । ६ जना भारतीय रेल चालक छन्, स्टेसन मास्टरको तलब १ लाख ४० हजार ८ सय छ, ४ जना स्टेसन मास्टर छन् । भारतीय कर्मचारीहरूको तलब नेपाली कर्मचारीको तुलनामा धेरै छ । त्यस कारण खर्च बढी भइरहेको छ ।’

यात्रु बोकेर मात्रै रेलवे फाइदामा नजाने नेपाल रेलवे कम्पनीका महाप्रबन्धक निरञ्जन झा बताउँछन् । आफ्नो जनशक्ति नभई बाहिरको जनशक्तिले काम गर्दा थप खर्च भइरहेको उनको भनाइ छ । उनले भने, ‘कर्मचारीका लागि भौतिक पूर्वाधार मन्त्रालयसँग कुराकानी भइरहेको छ । एक साताभित्रै मन्त्रालयले रेलवे कर्मचारीको दरबन्दी र संगठन संरचना तयार गर्नेछ ।’

यसरी घटाउन सकिन्छ खर्च

'हाम्रो आफ्नो म्यानपावर भएको भए त्यसको २० प्रतिशत मात्र रकम खर्च गर्दा पनि हुन्थ्यो,' नेपाल रेलवे कम्पनीका पूर्वइन्जिनियर रवीन्द्र साहले भने, ‘तर गर्ने के, उहाँहरूलाई राख्नु अहिले हाम्रो बाध्यता हो । हामीसँग त्यो मेनपावर छैन । उहाँहरूको सहयोग आवश्यक छ ।’

नेपाल सरकारले चाहेको खण्डमा ती जनशक्तिहरू भारत सरकारको सहयोगमा आफैँ तयार गर्न सक्छ,' उनले अगाडि भने । नेपालसँगै जोडिएको विहार राज्यको हाजिरूपमा रेलसम्बन्धी तालिम दिने एक इन्स्टिच्युट रहेको र त्यहाँ तीन महिनाको तालिम गरेपछि स्टेसन मास्टर, रेलचालकसहितको जनशक्ति तयार गर्न सकिने उनको भनाइ छ ।

'तर दुर्भाग्य, नेपाल रेलवे कम्पनीसँग अहिलेसम्म स्थायी कर्मचारी छैनन्, ८ जना मात्रै पुराना कर्मचारी छन्,' उनले भने, ‘दैनिक ज्यालादारी कर्मचारीलाई तालिम दिन पनि सकिन्न । त्यस कारण आठौँ तहका कुनै निजामती कर्मचारीलाई तालिम दिएर तयार गर्न सकिन्छ ।’

उनले भने, ‘नेपाल रेलवे कम्पनीमा कार्यरत रहँदा मैले नेपाल रेल विभागलाई आफ्नो जनशक्ति उत्पादन गर्न लिखित रूपमा आग्रह गरेको थिएँ । त्यसमा कर्मचारीको पद, तालिमको अवधि, स्थान सबै उल्लेख गरेर पठाएको छु । सरकारले त्यसमा पहल गर्न सक्यो भने बाहिरबाट जनशक्ति ल्याउनै पर्दैन ।’

नेपालमै वासिङ तथा मर्मत सम्भारका लागि वर्कसप, इन्धन भण्डारणलगायतका व्यवस्थापन गरेर खर्च कटौती गर्न सकिने उनले बताए ।

‘रेलको इन्धनको भण्डारण नेपालमा छैन, भारतमै गएर इन्धन भर्नुपर्ने बाध्यता छ । यी विषयलाई सुधार गर्न सकियो भने नेपाललाई रेल चलाउन थप खर्चको आवश्यकता पर्दैन,’ उनले भने । सरकारले मालवाहक रेल चलाएको खण्डमा नेपाल रेलवे कम्पनीले राम्रो आम्दानी गर्न सक्ने उनको दाबी छ ।

महाप्रबन्धकहरू स्वार्थमा लाग्दा कम्पनीलाई थप आर्थिक बोझ

२०७७ साल असोजमै नेपाल सरकारले १ अर्ब लगानी गरे दुईवटा रेल खरिद गर्‍यो । तर, रेल नेपाल ल्याएको १९ महिनापछि मात्रै सञ्चालनमा आयो । अर्थात् १९ महिनासम्म त्रिपालले छोपेर राखियो । कम्पनीका तत्कालीन महाप्रबन्धक गुरुप्रसाद भट्टराईले १ सय सात कर्मचारीलाई कोकोन रेलवे कर्पोरेसनका प्रशिक्षकबाट ३० दिनसम्म तालिम दिलाएका थिए ।

तालिममा १ करोड ३९ लाख रुपैयाँ खर्च भएको थियो । तर, केन्द्रमा सरकार फेरिएपछि भट्टराईलाई हटाएर नयाँ महाप्रबन्धकमा सप्तरी निवासी निरञ्जन झालाई नियुक्त गरियो । झा आएपछि भर्ना भई तालिम लिएका सबै कर्मचारीलाई हटाए र पुन: ४९ जना कर्मचारी भर्ना गरे । उनीहरूलाई पुनः तालिम दिँदा झण्डै ३५ लाख रुपैयाँ खर्च भयो । त्यसपछि क्रमश: महाप्रबन्धक झाले गोप्य रूपमा कर्मचारी भर्ना गर्दै गए र अहिले दैनिक ज्यालादारीमा मात्रै ८० जनाभन्दा बढी कर्मचारी रेलवेमा कार्यरत छन् ।

त्यसैगरी, २९ भदौ २०७७ मा नेपाल रेलवे कम्पनीले विभिन्न पदमा १ सय २९ कर्मचारीको माग गर्दै सूचना प्रकाशित गरेको थियो । विभिन्न पदमा ३२ हजार ६ सय ८६ जनाले दरखास्त बुझाउँदा कम्पनीलाई एक करोड ३६ लाख राजस्व उठेको थियो । तर, दरखास्त संकलनपछि लोक सेवा आयोगले उक्त विज्ञापन नै रद्द गर्‍यो ।

नेपालको संविधान, २०७२ को धारा २४३ मा ‘संघीय सरकारी सेवा र संगठित संस्थाको पदमा पदपूर्तिका लागि लिइने लिखित परीक्षा लोक सेवा आयोगले सञ्चालन गर्ने व्यवस्था छ । तर, यसैअनुसार भर्ना प्रक्रिया रोकिए पनि रेलवे कम्पनीले दरखास्तबाट उठेको रकम निवेदकलाई अझै फिर्ता गरेको छैन । उक्त पैसा पनि कम्पनीले अन्यत्र खर्च गरिसकेको बताइन्छ । यो पनि कम्पनीलाई बोझ नै बनेको छ ।

रेल सञ्चालनले जनकपुरधाममा भारतीय पर्यटक बढे

जयनगर–कुर्था रेलवे सेवा सञ्चालन भएपछि जनकपुरधाममा भारतीय पर्यटकको संख्यामा वृद्धि भएको छ । दैनिक दुईपटक जयनगर–कुर्था ओहोदोहोर गर्ने रेलमा एकपटकमा साढे २ सयभन्दा बढी भारतीय पर्यटक जनकपुर आउने गरेका छन् । रेलमा जनकपुरधाम आउने भारतीय नागरिक नेपालसँग सीमा जोडिएको विहार राज्यकै रहेको पाइन्छ । नेपाल रेलवे कम्पनीका अनुसार रेलमा यात्रा गर्ने भारतीय नागरिकभन्दा बढी नेपाली नै हुने गर्छन् ।

विगतभन्दा रेल चलेपछि जनकपुरधाममा भारतीय पर्यटको संख्यामा वृद्धि भएको जनकपुरधाम उद्योग वाणिज्य संघका अध्यक्ष जितेन्द्र महासेठले जानकारी दिए । 'रेल चलेपछि विहार राज्य, त्यसमा पनि जयनगर, वासोपट्टी, आसपासका व्यक्तिहरू बढी आउँछन्,' उनले भने, ‘विहार राज्यको तुलनामा अन्य राज्यका नागरिक कम नै आउँछन् । तर, पहिलाको भन्दा बढी नै आउने गरेेका छन् ।’

पर्यटक आगमनमा वृद्धि भए पनि व्यापारमा भने खासै वृद्धि नभएको महासेठले बताए । उनले भने, ‘विश्वमा अहिले आर्थिक मन्दी चलिरहेको छ, त्यसले हरेक क्षेत्रमा प्रभाव पारेको छ, यसमा कुनै शंका छैन । पर्यटकको वृद्धिले यहाँको होटल व्यवसाय राम्रो चले पनि अन्य क्षेत्रमा खासै आय वृद्धि हुन सकेको छैन ।’

भारतको उत्तर प्रदेश, गुजरात, राजस्थान, उत्तराखण्ड, मध्य प्रदेश, दक्षिण भारतका चेनई मदास, तालिमनाडुसहितका राज्यहरूबाट उल्लेखनीय संख्यामा पर्यटकहरू जानकी मन्दिरको दर्शन गर्न जनकपुर आउने होटल व्यवसायी संघ मधेश प्रदेशका अध्यक्ष विजय झुनझुनवालाले बताए ।

जनकपुरधामस्थित वेलकम होटलका सञ्चालकसमेत रहेका झुनझुनवालाले भने, ‘पछिल्ला केही महिनामा जनकपुरधाममा भारतीय पर्यटकको संख्यामा भारी वृद्धि भएको छ । जयनगर–कुर्था रेल सञ्चालन, जनकपुर–अयोध्याबीचको सम्बन्धको प्रचारप्रसाद, जनकपुर–जटही ६ लेन सडक विस्तार आदि कारणले भारतीय पर्यटकहरूको आगमनमा वृद्धि भएको छ ।’

प्रकाशित मिति: आइतबार, पुस १५, २०८० २०:२३