म्याक्सिम गोर्कीको ‘आमा’ले साहित्यिक चेत बढायो

A+ A A-

ऊ बेलाको समय र म हुर्केको ठाउँका कारण गतिलो पुस्तकको संगतबिनै बाल्यकाल वित्यो । पाठ्यपुस्तकमा छापिने कथा कविता धित नमरुन्जेल दोहो¥याउनुको विकल्प थिएन । आफ्नो पाठ्यपुस्तकका कथा तुरेपछि माथिल्लो कक्षाको नेपाली किताब मागेर म पहिले कथाचाँहि पढ्न भ्याउँथें ।

नजिकै पुस्तकालय थिएन । नियमित प्रकाशन हुने बालपत्रिका थिएनन् । त्यसैले जेजति सकिन्छ, त्यसैको जोहो गर्नु र त्यसको समेत फारो गरेर पढ्नुको विकल्प थिएन । पछि तराईतिर बसाइँ सरेपछि भारतीय कमिक्स र बालपत्रिका नियमित हात पर्न थाल्यो ।

थोरै भए पनि यसले मेरो पढ्ने बानीलाई मलजल गर्यो । मेरो कल्पनाशिलतालाई पखेटा हालिदियो । किशोरवयमा पाइला टेक्दासम्म पनि मैले त्यस्तो उल्लेख गर्न लायक केही पढिनँ । फाट्टफुट्ट हात परेका जुनसुकै गुणस्तरका र आकारका किताबचाहिँ छाडिनँ ।

एसएलसी पास गरेकै साल मेरो हातमा त्यसबेलाको मूल्याकंन प्रकाशनको नवयुवा म्यागेजिन हात पर्यो । अनि बल्ल आरम्भ भयो मेरो चेतनालाई आरनमा हालेर आकार दिने काम । माक्र्सवादी विश्वदृष्टिको ससानो झिल्को यही पत्रिकाले जगाइदियो । मेरो गञ्जागोल मस्तिष्कलाई के सही के गलत छुट्याउन सक्ने बनाउन थाल्यो ।

यसरी मैले संसार नियाल्ने चश्मा मिलाएँ र त्यसअनुरुपका पुस्तकहरू छान्न थालें । कस्तो सूचना लिने, के पढ्ने भन्ने विस्तारै बुझ्दै गएँ । आफूले पढ्ने कृति र लेखक ‘सर्ट आउट’ गर्न सजिलो भयो ।

मेरो यही नवयुवाको प्रारम्भिककालमा राहुल साँकृत्यानको ‘भागो नहि दुनियाँको बदलो’ र याङ मोको ‘युवाहरुको गीत’ले मलाई निकै प्रभावित बनायो । माक्र्सवादको कखरा मलाई राहुलको किताबले सिकायो । स्कुलको लाइब्रेरीमा कतै फालिएको प्रदीप नेपालको ‘देउमाईको किनारमा’ ले क्रान्तिको रुमानी सपना देखाइदियो । क. रत्नकुमार वान्तवा मेरो किशोर मनका आइकन झैं भए ।

स्नातक पढ्न काठमाडौं आएपछि मेरा लागि पुस्तक पहुँचको नयाँ क्षितिज खुल्यो । मानौं, म कुवाबाट महासागरमा पुगें । पर्याप्त पुस्तकालय, पुस्तक पसल र फुर्सदिलो समयको मैले भरपूर उपयोग गरे । मलाई भोकले रन्थनिएको बेला चौरासी व्यञ्जन अगाडि राखिदिएझैं भयो ।

भारतीय पुस्तकालय, रुसी पुस्तकालय तथा त्यसबेला पुल्चोकमा रहेको एवन लाइब्रेरी मेरो तीर्थझैं बने । मैले भ्याएसम्मका विविध विधाका किताब मैले यो कालमा पढें । ठीक यस समयमा म थप माक्र्सवादी साहित्यको नजिक भएँ । म्याक्सिम गोर्कीको ‘आमा’ र मिखाइल सोलोखोभको ‘एण्ड क्वायट फ्लोज द डन’ र अन्य रुसी साहित्यले मेरो साहित्य सौन्दर्यचेत तिखा¥यो ।

विस्तारै मेरो उमेर, पुस्तक छनोट, बुझाइ र पारखमा अलि परिपक्वता आयो । युवाकालमा आख्यानमा मज्जाले लहसिँए । यो समयमा विश्व साहित्य र नेपालीमा आएका मानक कृतिहरू मैले भ्याएसम्म पढें ।

तर मार्खेजको ‘वान हन्ड्रेड इयर्स अफ सोलिच्युड’, मिलान कुन्देराको ‘लाइफ इज इल्सह्वेर’ र ‘जोक’, चिमामान्दाको ‘हाफ अफ अ एल्लो सन’, ओह्रान पामुकको ‘माई नेम इज ब्ल्याक’ र ‘स्नो, निकोस कजान्जाकीको ‘जोर्बा दि ग्रीक’, जोसे सारामागोको ‘गोस्पेल एकर्डिङको जिसस क्राइस्ट’, इजाबेला एलेण्डेको ‘हाउस अफ स्पिरिट’ तथा जेडी सालिङ्गरको ‘क्याचर इन द राई’ केही प्रतिनिधि उपन्यास हुन् जसले मेरो आख्यान अनुभवलाई भव्य बनाइदिएका छन् ।

मलाई लाग्छ, मैले आख्यान सौन्दर्यको उपल्लो स्वाद लिइसकेको छु । नेपालीमा पारिजात, बीपी कोइराला, ध्रुवचन्द्र गौतम, नारायण ढकाल, नयनराज पाण्डे र राजव मैले पढेका र मलाई निकै प्रभावित पारेका आख्यान–लेखक हुन् ।

विज्ञानका पछिल्ला उपलब्धि, आविष्कार तथा सिद्धान्तबारे नवयुवाले निरन्तर रोचक जानकारी दिन्थ्यो । पपुलर साइन्सका किताबप्रति मेरो अत्यधिक रुचिको जग यही हो । त्यस समयमा मलाई सबैभन्दा प्रभाव पारेको किताब हो कार्ल सागनको ‘कसमस’ र ‘पेल ब्लु डट’ हो ।

पछि आएर स्टेफेन हकिङको ‘अ ब्रिफ हिस्ट्री अफ टाइम’, ‘युनिभर्स इन अ नटशेल’ तथा ‘ग्राण्ड डिजाइन’ले मेरो ब्रह्माण्डसम्बन्धी बुझाइलाई फराकिलो बनाइदियो । मैले लामो स्कुले जीवनका पाठ्यपुस्तकले दिन वा बुझाउन नसकेका ज्ञान र जानकारी यी किताबहरूबाट पाएँ । विज्ञानको जटिल अवधारणा यतिसम्म रोचक र सरल हुन सक्छ भन्ने मैले थाहा पाएँ । यी आफ्नो विधाका कालजयी किताब हुन् ।

पछिल्लो समयमा मैले आख्यान लगभग पढ्न छाडिदिएँ । केही पेजभन्दा अगाडि बढ्नै सक्दिन । अहिले म इभोलुसनरी एन्थ्रोपोलोजी, इभोलुसनरी बायोलोजी तथा वैदिक आर्यहरूको प्राग ऐतिहासिक बसाइसराइसम्बन्धी केही किताबहरू एकसाथ पढिरेहेको छु । यी विषयहरूमा रिचार्ड डकिन्सको ‘द गड डिल्युजन,’ ‘द सेल्फिस जिन’ तथा ‘द ब्लाइण्ड वाचमेकर’ले मलाई ठूलै झट्का दिएको छ ।

डार्बिनको विकासवादी सिद्धान्तको आँखाबाट संसार र यसका जैविक विविधताको बेजोड व्याख्याले दुनियाँ हेर्ने मेरो दृष्टि नै बदलिएको छ । इयान टाटरसेलको ‘मास्टर्स अफ द प्लानेट’, साङ हि लीको ‘क्लोज इन्काउन्टर्स विथ ह्युमनकाइण्ड’, क्रिस स्ट्रिङ्गरको ‘ओरिजिन अफ आवर स्पेसिस’ मानव उदविकासको सम्बन्धमा मलाई प्रभाव पारेका पुस्तकहरू हुन् । यी किताबहरूले यो ब्रह्माण्डमा मेरो आफ्नो र मेरो प्रजातिको अस्तित्वको स्थान र महत्त्व बुझ्न सघाएका छन् ।

यो संसारमा आफ्नै अस्तित्व र यसको स्थानबारे प्रश्न गर्ने पहिलो प्रजाति मान्छे नै हो । ढुंगेयुगमा कोरिएको ओढारको प्राग ऐतिहासिक भित्ते चित्र, मूर्ति, प्रतीक, प्रतिमा, लोककथा, मिथकदेखि आधुनिक भौतिकशास्त्र, जीव विज्ञान, खगोल विज्ञान आदि ज्ञानका विस्तारित क्षेत्र सबै यही प्रश्नको उत्तर खोज्ने अतृप्त भोकको उपज हो ।

शायद मभित्र पनि यही आदिम भोकको स्तर केही असामान्य छ । यही भोक सन्तुष्टिका लागि म पढ्छु ।

(विकास बस्नेत विगत दुई दशकदेखि लेखन, अनुवाद र अनुसन्धानात्मक लेखनमा सक्रिय छन् । फोटोग्राफीमा समेत विशेष दख्खल राख्ने बस्नेत विदेशी लेखकका विश्वप्रसिद्ध कृति पढ्ने स्रष्टामध्येमा पर्छन् ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज १८, २०७६ ०६:५८