‘दन्किँदो भूटान’ पुस्तकको कभरमा बन्दुक तेर्स्याएर राजाले ‘मोस्ट वाण्टेड’ भनेका थिए'

मध्यमवर्गको ब्राह्मण परिवारमा मेरो जन्मभएको थियो । भूटानमा मेरो घर चिराङको लप्सिबोटेमा छ । म सानै छँदा सन् १९५२ मा महासुर क्षत्रीको हत्या भयो । त्यो घटनालाई मैले नजिकैबाट नियाल्न पाएँ । महासुरको क्रूर हत्याको घटनाले सारा दक्षिण भूटानीहरू त्रसित थिए । उनी निर्दोष भएको सबै गोरखाभाषीलाई थाहा थियो । मेरो कलिलो दिमागमा पनि महासुरको हत्याको बदला एक दिन अवश्य लिनुपर्छ भन्ने विचार उत्पन्न भयो । मैले माटो समातेर भोटेका विरुद्ध लड्ने अठोट गरेँ ।

मैले यस्तो शक्ति पाऊँ, जसले अपराधको विरोध गर्न सकौँ भनेर धर्तीमातालाई पुकारेँ । त्यो बेलाको अवस्था यस्तो थियो कि भोटेहरूले जनतामाथि जे मन लाग्यो, त्यही गर्ने गर्दथे । त्यो बेला अत्याचार र अन्याय सहनुको कुनै विकल्प पनि थिएन । अपराधीलाई औंल्याउन सक्ने कसैको हिम्मत थिएन, जो मैले पछि भारतमा बसेर ‘दन्किँदो भूटान’ मार्फत औंल्याउन सकेँ ।

चिराङमा तत्कालीन डिष्ट्रिक्ट कमिश्नरले एक जना निर्दोष भोटे केटोलाई अत्याचार गरेर मारेको पनि मेरै आँखाले देख्नुपर्‍यो । पछि, एउटा नाबालक दमाईं केटो खेल्दा खेल्दै हाम्रो घरमा छिर्‍यो । उसको परिवारलाई जबरजस्ती १२ रुपैयाँ तिराएको देखेँ । त्यस घटनाले अझ मेरो मन भताभुङ्ग भएर आयो । यस्ता तमाम कारणले गर्दा म भूटान छाडेर भारततिर लाग्न बाध्य भएँ ।

घरबाट भागेपछि

घरबाट भागेर हिँडेको मेरो घरमा थाहा थिएन । पछि मात्रै थाहा भएछ । म भने सरभाङ्गको एउटा होटलमा भाँडा माझ्ने काम गर्दै थिएँ । मेरा दाजु शिवप्रसाद मलाई समात्न र घर फर्काउन भनेर आएछन् । मलाई मैले काम गरिरहेको होटलमै फेला पारेर केही चप्रासीका साथमा न्याउलीबाबु भएको ठाउँमा लगे । त्यहाँ मलाई चप्रासीले कडा निगरानीमा राखे । दाजु सौदाबाजी गर्न शायद बजारतिर लागेछन् क्यार । त्यही मौका छोपेर मलाई पखालाले च्याप्यो भन्ने बहाना गरेर झुक्याएर त्यहाँबाट सुइँकुच्चा ठोकेँ । कसैले मलाई समात्न सकेनन् ।

त्यसपछि म भारतको आसाम पुगेर दाउरा काट्ने र खाना पकाउने काममा लागेँ । म आसामको सबैभन्दा ठूलो शहर गुवाहाटीमा रहेको छु भन्ने कुरा घरमा थाहा पाएछन् । जेठा दाजु शिवप्रसाद फेरि मलाई लिन आए । मैले केही समयपछि बिदा मिलाएर आउँछु भनेर दाजुलाई घर फिर्ता पठाएँ । अनि, म भने साधु बन्न अयोध्यातिर लागेँ । मैले अयोध्यामै पढाइ पनि सुरु गरेँ । आसाममा छँदा धेरै कुरा सिकिसकेकाले अयोध्या पुग्न मलाई त्यति धेरै गाह्रो भएन । पछि मैले बम्बैबाट संस्कृत साहित्यमा शास्त्रीसम्मको अध्ययन पूरा गरेँ ।

त्यसपछि वृन्दावन पुगेँ । त्यहाँ मैले नेपालका धेरै प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका योद्धाहरूसँग सङ्गत गर्ने मौका पनि पाएँ । वृन्दावनबाट एउटा ‘सगरमाथा’ नामको नेपाली पत्रिका निस्कने गरेको थियो । त्यसमा नेपालका राजाको गुणगान गाएको देख्दा म छक्क पर्दथेँ । मेरो विचारमा त्यहाँ पाँच–छ सय नेपाली विद्यार्थी थिए । भूटानी गोरखे विद्यार्थी भने चार–पाँचजना मात्र थियौँ । मलाई त्यहाँ मेरा नेपाली मित्र मीनप्रसाद खतिवडाले परशुनारायण चौधरीलगायतका नेपाली कांग्रेसका नेताहरूसँग भेट गराइदिए ।

रेलमा त्यसपछि सुशीला पनि छिरिछन् । उनका स्वकीय सचिवले रेलको सीट खोज्दै आए । सीट भेटिएन । केही बेर त्यहाँ होहल्ला पनि मच्चियो । मैले एमएलए (मेम्बर अफ लेजिस्लेटिभ एसेम्ब्ली) आएको थाहा पाउनेबित्तिकै माला राखेको सीट खाली गरिदिएँ ।

त्यसपछि नेपाल र भूटानमा प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि नेपाली कांग्रेसको सहयोग लिने सरसल्लाह पनि भयो । पछि हामीले वृन्दावनमा सक्रिय राजावादी विद्यार्थी संगठनलाई विघटन गरेर लोकतान्त्रिक छात्र संघको गठन गरेर काम गर्‍यौँ । म त्यसको सभापति बनेँ । पुरुषोत्तम सापकोटा महासचिव थिए । त्यसताका नेपाली कांग्रेसले प्रशस्त पैसा खर्चेको थियो । तर, बिस्तारै मैले बुझेँ– भारतीय सरकारले नेपाली कांग्रेसलाई खुला रूपमै सहयोग गरेको हुँदा लाखौँ नक्कली भारतीय नोट छाप्ने अनुमति पनि दिएको रहेछ । शायद नेपालमा भारतीय नक्कली नोटको कारोबार सोही बेलादेखि भित्रिएको हुन सक्छ ।

वृन्दावनपछि वनारसमा पनि लामो समयसम्म बसेँ । त्यसपछि हरिद्वारमा निरन्तर बसिरहेको छु । विद्यार्थी छँदा मैले चीनका स्वतन्त्रता सेनानी डा. सन यात सेनका बारेमा धेरै अध्ययन गरेकाले उनी नै मेरा प्रेरणाका स्रोत हुन पुगे । पाँच दशकसम्म चीनमा प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि लगातार डटेका उनको राजनैतिक जीवनी उदाहरणीय र प्रेरणादायी छ ।

भारतीय कांग्रेससँगको सम्बन्ध

महाराष्ट्र विधान सभाकी सदस्य सुशीला बलाजसँग एक दिन रेलमा सँगै यात्रा गर्ने मौका मिल्यो । त्यो बेला मेरो ‘मर्डर अफ डिमोक्रेसी इन हिमालयन किङ्गडम’ को पाण्डुलिपि तयार भएर बम्बैमा टाइप भइसकेको थियो । मलाई एउटा प्रवचनका लागि बम्बैबाट महाराष्ट्रमा बोलाइएको थियो । हिँड्ने समयमा मलाई साधुहरूले एउटा गतिलो फूलमाला लगाइदिए । माला अति नै ठूलो र लामो पनि भएकाले मैले त्यो माला गलाबाट झिकेर नजिकैको रेलको सीटमा राखिदिएँ । रेलमा त्यसपछि सुशीला पनि छिरिछन् । उनका स्वकीय सचिवले रेलको सीट खोज्दै आए । सीट भेटिएन । केही बेर त्यहाँ होहल्ला पनि मच्चियो । मैले एमएलए (मेम्बर अफ लेजिस्लेटिभ एसेम्ब्ली) आएको थाहा पाउनेबित्तिकै माला राखेको सीट खाली गरिदिएँ ।

कांग्रेसी विचारले परिपोषित सुशीलाका लागि मेरो गतिविधि अलिक कौतूहलको विषय बनेछ । उनले मेरा बारेमा जान्ने इच्छा व्यक्त गरिन् । मैले मेरो र भूटानको निरङ्कुश शासन व्यवस्थाका बारेमा उनलाई जानकारी गराएँ । करिब दुई घण्टा लामो यात्रामा मैले प्रकाशोन्मुख पुस्तकको पाण्डुलिपि सुशीलालाई पढ्न पनि दिएँ । यात्राको अवधिभर उनले त्यो पाण्डुलिपि पढिन् र संसद्मा भूटानको कुरा व्यापकरूपमा उठाउने आश्वासन पनि दिइन् । मेरो पुस्तक छपाउनका लागि सुशीलाले मलाई भारतीय रुपैयाँ २२ लाख दिने प्रस्ताव पनि राखिन् । उनले त्यो प्रस्ताव राख्नुको पनि कारण थियो । भूटानी जनताको पीडा भारतीय कांग्रेसीहरूले राम्ररी बुझेका थिए । उनीहरू त्यो पुस्तकको माध्यमबाट भूटानी जनताका बीचमा राजनैतिक माहोल सृजना गर्न चाहन्थे ।

साधुको जीवनधारण गरेको मानिसका लागि त्यो प्रस्ताव आफैँमा नराम्रो थिएन होला तर पनि म पैसामा बिक्न चाहिनँ । उनीहरूले मलाई बिस्तारै बिस्तारै बहसमा ल्याउन चाहेको पनि हुन सक्थ्यो । मैले उनको प्रस्तावलाई स्वीकारिनँ । त्यस बेला भारतमा इन्दिरा गान्धीको सरकार थियो । बरू मैले सुशीलालाई भूटानको विषय प्रधानमन्त्री गान्धीसँग पनि उठाइदिन आग्रह बिसाएँ । पछि मात्रै मैले थाहा पाएँ, त्यो पैसा गान्धीको सरकारले जलढका जलविद्युत् परियोजनाका लागि भूटान सरकारलाई दिएछ । हुन त मलाई इन्दिरा गान्धीले धेरै नै सहयोग गरेको कतिपयको अनुमान छ तर मैले गान्धीलाई भेट्ने मौका कहिल्यै पाइनँ ।

आखिर, मैले भूटानका विरुद्ध गरेका काम भारतीय जनतालाई पनि मन परेको होला । नत्र, मलाई चाहिँ के बाँकी राख्ने थिए र ! रिजालजीले पनि देश छाड्नु हुँदैनथ्यो । उहाँ (भूटान) बाहिर निस्केर ठूलो भूल गर्नुभयो ।

भूटानको विषयमा भारतीय संसद्मा कुरा उठाइदिन्छु भनेर अर्का सांसद चन्द्रिकाप्रसाद यादवले पनि मलाई भनेका थिए । उनी पनि भारतीय कांग्रेस पार्टीका सक्रिय सदस्य थिए । उनी उत्तर प्रदेशबाट चुनाव जितेर संसदमा पुगेका थिए । तर, जति बेला यादवले मलाई त्यसो भने, त्यो बेला भूटानमा संघर्षको कुनै पनि तयारी थिएन । मेरो अङ्ग्रेजी पुस्तक पनि निस्कनै लागेकाले मैले संसद्मै कुरा उठ्नु राम्रो ठानिनँ । देशमा जनता चुपचाप बस्न बाध्य थिए । बरू, केही हदसम्म उनीहरूमा ‘दन्किँदो भूटान’ ले राजनैतिक चेतना सृजना गर्दै थियो ।

शरणार्थीप्रति भारतको भूमिका

भारतले भूटानी जनताको पीडा खासै बुझेको छैन । वास्तवमा भन्नु पर्दा भारत भूटानी जनतासँग भन्दा भोटे राजा र उसका भरौटेहरूसँग बढी नजिक छ । मेरो विचारमा भारतमा राम्रो माहोल सृजना गर्नका लागि प्रशस्त प्रेस म्याटर उत्पादन गर्नुपर्ने हुन्छ, जसरी मैले लगातार गरिरहेको छु । भारतका लागि भूटान उसको एउटा सानो प्रान्तजस्तै हो । भारतले चासो देखायो भने भूटानलाई तुरुन्त ठीक पार्न सक्छ । तर, विडम्बना ! भारत भोटे राजालाई त्यसो गर्न चाहँदैन । तर, अब भारतको सरकारले हैन, भूटानका लागि भारतीय गोरखाहरूले काम गर्नेछन् । भारतमा नेपालीभाषी गोरखाहरूको छुट्टै राज्य गोरखाल्यान्ड हुने सम्भावनासँगै भोटे राजाका रौँ काँप्न थालेका छन् । गोरखाल्यान्डका केही भू–भाग भूटानसँग सिमाना जोडिएकाले भूटानीहरूको प्रजातान्त्रिक लडाइँले नयाँ मोड लिने सम्भावना पनि बिस्तारै बढेको देखिन्छ ।

भारतले भोटे राजालाई पम्पिङ गरेको कुरा सिङ्गो संसारले बुझेको छ । नेपालको राजालाई पनि भारतले यसरी नै पम्पिङ गरेको थियो । तर, जनताले त्यहाँको राजसंस्थालाई निमोठेर फाल्दा भारत नेपाली जनताका सामु मूकदर्शक भएर बस्न बाध्य भयो । भारतले भूटानको भोटे राजालाई उकासेर जनतामाथि थिचोमिचो गर्न उक्साइरहेको छ, त्यो तत्काल रोक्नुपर्ने हुन्छ । तर, भोटेहरूले पनि भारतको सहयोगबाट मख्ख हुने काम छैन । सिक्किमको चोग्याल राजालाई माथि उचालेर पछि तल पछारेको जीवन्त इतिहासबाट पनि भूटानले पाठ सिक्न जरुरी देखिन्छ ।

‘रअ’ को समर्थन !

मलाई धेरैले भारतमा ‘रअ’ ले संरक्षण गरेको आरोप लगाउने गरेका छन् । तर, त्यसमा कुनै सत्यता छैन । भूटानमा सशक्त क्रान्तिका लागि दशकौँदेखि लागेको मलाई भारतीय गुप्तचरहरूको कुनै सहयोगको आवश्यकता छैन । ‘दन्किँदो भूटान’ र ‘मर्डर अफ डिमोक्रेसी इन हिमालयन किङडम’ हातमा हुँदाहुँदै म के घोगो गर्न ‘रअ’ को समर्थनमा जानु !

मैले प्रकाशनको माध्यमबाट भूटानमा जति काम गरेको छु, त्यति काम कसैले गर्ने आँट अहिलेसम्म गरेको छैन । त्यही भएर पनि टेकनाथ रिजाललाई समातेर भूटान सुपुर्दगी गर्दा भूटानसँग सिमाना जोडिएको भारतबाट मलाई समातेर भूटानमा बुझाउन कसैले आँट गरेन । आखिर, मैले भूटानका विरुद्ध गरेका काम भारतीय जनतालाई पनि मन परेको होला । नत्र, मलाई चाहिँ के बाँकी राख्ने थिए र ! रिजालजीले पनि देश छाड्नु हुँदैनथ्यो । उहाँ (भूटान) बाहिर निस्केर ठूलो भूल गर्नुभयो । आखिर त्यत्रो ठूलो काउन्सिलर भइसकेको रिजालजीलाई भोटेले मार्ने नै त थिएन नि !

‘दन्किँदो भूटान’ भूटानभित्र पुग्दा, भोटे राजा ज्यादै आक्रोशित भएको थियो । भोटेहरू मेरो पुस्तक भूटानभित्र कसैले नपढून् भन्ने चाहन्थे । पुस्तक पढेको भेट्नेलाई उनीहरू जे पनि गर्न सक्थे । मेरो पुस्तकको कभरमा बन्दुक तेर्स्याएर ‘मस्ट वाण्टेड’ भनेर राजाले सबैतिर फोटाहरू राखेको थियो । तर, उसलाई पत्तै भएन कि त्यसो गर्दा लामीटारेको किताब जनताले झन्झन् खोजेर पढ्छन् भनेर । आखिर, भोटे डाल्डाल् त लामीटारे पातपात ।

‘दन्किँदो भूटान’ प्रधानमन्त्रीको हातमा

मेरो पुस्तक निस्केको समयमा भूटानका तत्कालीन प्रधानमन्त्री लेन्डुप दोर्जी देशबाट भागेर नेपालमा शरण लिन पुगेको मैले सुनेको थिएँ । देशबाटै बाहिरिएको उसको हातमा मैले ‘दन्किँदो भूटान’ को एक प्रति पुर्‍याउने सोच बनाएँ । तर, उनी बसेको नेपालको ठेगाना मलाई थाहा थिएन । त्यो बेला म बम्बैको बल्लभनगरमा बस्थेँ ।

मैले नेपालको पहिलो राष्ट्रिय दैनिक ‘गोरखापत्र’ का सम्पादकलाई दोर्जीको ठेगाना पठाइदिन आग्रह गरेर हुलाकमार्फत् एउटा पत्र काठमाडौं पठाएँ । सम्पादकसँग कुनै प्रकारको सम्बन्ध नभए पनि उनले मलाई दोर्जी सोल्टी होटलमा रहेको कुरा थाहा दिए । त्यो ठेगाना पाउनेबित्तिकै मैले दोर्जीलाई उनी बसेकै होटलको ठेगानामा ‘दन्किँदो भूटान’ पठाएँ । पछि सञ्चारमाध्यममा दोर्जीले भूटानमा पनि भारतको जस्तो संविधानको आवश्यकता रहेको कुरा उठाएको पढ्न पाएँ । त्यसबाट मलाई लाग्यो– दोर्जीले पनि मेरो पुस्तक पक्कै पढेछ ।

नेपालप्रतिको धारणा

भूटानी जनताको तर्फबाट म नेपाललाई धेरै धन्यवाद दिन चाहन्छु । भूटानी जनताका पक्षमा नेपाल सरकार र त्यहाँको संसद्ले लामो समयदेखि कुरा उठाइराखेको छ । भोलि पनि त्यो जारी नै हुन्छ होला भन्ने विश्वास छ । तर, नेपालमा पनि भारतीय प्रभाव भूटानमा जस्तै व्यापक रहेकाले अहिलेसम्म भूटानको अवस्था सुधारमा खासै उपलब्धि हुन सकेको छैन । नेपाल–भारतबीचका पुराना सन्धि–सम्झौताहरू नयाँ ढङ्गले परिमार्जन गर्नुपर्ने हुन्छ ।

भोटे राजाको हैसियत भने उसको व्यवहारमा निर्भर रहनेछ । जापान र बेलायतमा राजसंस्था रहेर पनि प्रजातन्त्रमा कुनै अप्ठ्यारो परेको छैन । उनीहरूको अधिकार यतिसम्म खोसिएको छ कि आफ्नो भाँडा माझ्ने मान्छे राख्नका लागि पनि सरकारलाई गुहार्नुपर्दछ ।

मलाई के कुरामा अचम्म लाग्छ भने नेपालले भूटानी शरणार्थी समस्यालाई द्विपक्षीय वार्तामा मात्र किन सीमित राखेको होला ! किन अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्न नसकेको होला ! नेपालले भूटानलाई अन्तर्राष्ट्रिय अदालत हेगमा उभ्याउन किन नसकेको होला ! यस्ता कुरा मैले राम्ररी बुझ्न सकेको छैन । नेपालले भूटानी जनताका लागि थप केही गर्नुछ भने उनीहरूको मुद्दालाई अन्तर्राष्ट्रिय मानवअधिकार उल्लङ्घनको विषय बनाउनतिर लाग्नुपर्ने हुन्छ । त्यसपछि नेपालका शरणार्थी शिविरमा बिचल्ली परेका जनताको छिनोफानो हुनेछ । आखिर उनीहरू कुन देशका नागरिक हुन्, त्यो अन्तर्राष्ट्रले छानविन गर्नेछ । नेपालले त्यो कुरामा डटेर लाग्नुपर्ने हुन्छ । जब शरणार्थी मुद्दा हेगमा पुग्दछ, त्यसपछि भूटान र भारत दुवै ठण्डा हुनेछन् । विश्व जगत्ले दबाब दिन थालेपछि कसैको केही लाग्दैन ।

यसो भन्दैमा नेपालले समस्या सुल्झाइदिन्छ भनेर भूटानी शरणार्थीहरू चुपचाप बस्नु भने हुँदैन । उनीहरू पीडाबाट माथि उठेर भोटे राज–शासनका विरुद्ध प्रशस्त आवाज उठाउनका लागि एकजुट हुनुपर्छ । पछिल्लो समयमा आएर भूटानभित्र पनि परिवर्तनका केही छनकहरू देखा पर्न थालेका छन् । देशभित्र रहेका जनताले पनि विस्तारै बिस्तारै उनीहरूको आवाज बुलन्द गर्दै जानेछन् । नेपाली जनताले प्रजातन्त्रका लागि दशकौँ लडेका छन्, अझै लड्न तयार छन् । त्यस्तै भूटानीहरूमा चेतनाको लहर भर्खर देखिन थालेको हुँदा उनीहरूको लडाइँ पनि लामो समयसम्म चल्नेछ । प्रजातान्त्रिक लडाइँ तपाईं–हामीले चाहेजस्तो त्यति सहज र शीघ्र हुँदैन । भूटानभित्र र निर्वासनमा खडा गरिएका सबै राजनैतिक दलहरूले भूटानी जनतासँगको सम्बन्ध–सुधारलाई गम्भीररूपमा लिनुपर्छ । भूटानी शरणार्थी मुद्दाको किनारा नलागुन्जेलसम्म भूटानमा प्रजातन्त्रले सही दिशा लिन सक्दैन ।

यो कुरा देशभित्रका पार्टीले पनि बुझेका छन् । उनीहरूले विस्तारै थाहा पाउँदै छन्– त्यहाँको प्रजातन्त्र त केवल भोटे राजाको दाइजो मात्र हो भनेर । विभिन्न सम्पन्न मुलुकमा पुगेका भूटानीहरूले देशभित्रका जनता र पार्टीलाई वैचारिक र आर्थिक सहयोग गर्नुपर्छ । यो काममा उनीहरू कहिल्यै पनि पछि सर्नुहुन्न । सम्पन्न मुलुकमा उनीहरूको पहुँच पनि बढी हुने भएकाले भूटानसँग जोडिएका सम्पूर्ण सामग्री व्यापक रूपमा विदेशीहरूमाझ फैलाउनुपर्दछ ।

भावी भूटान

भौगोलिक दृष्टिकोणले भूटानमा प्रजातान्त्रिक समाजवाद सुहाउँदो व्यवस्था हुन्छ । नेपालमा बीपी कोइरालाले पनि प्रजातान्त्रिक समाजवादको परिभाषा दिएका थिए । तर, मैले भनेको समाजवाद नेपाली कांग्रेसको जस्तो समाजवाद होइन । मेरो र नेपालका कांग्रेसीहरूको फरक के छ भने उनीहरू कुरा गर्नमा खप्पिस छन् तर काम गर्दैनन् । म भने त्यस्तो होइन, एक्लै भए पनि डटिरहनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्दछु ।

भूटान खुला समाज भएको राष्ट्रको रूपमा रहनुपर्ने हुन्छ । सबै जनताले समान अधिकार पाउनुपर्दछ । यहाँ भाषा, संस्कृतिआदिको समानता हुनुपर्दछ । अझ म त भूटानी र भारतीय जनताबीच वालिग मताधिकारबाहेक सबै अधिकार समान भए राम्रो भनेर ठान्दछु । दुवै देशका जनताले रोजगारीमा पनि समान अधिकार पाए राम्रो ।

भोटे राजाको हैसियत भने उसको व्यवहारमा निर्भर रहनेछ । जापान र बेलायतमा राजसंस्था रहेर पनि प्रजातन्त्रमा कुनै अप्ठ्यारो परेको छैन । उनीहरूको अधिकार यतिसम्म खोसिएको छ कि आफ्नो भाँडा माझ्ने मान्छे राख्नका लागि पनि सरकारलाई गुहार्नुपर्दछ । तर, भोटे राजाले नेपाल वा सिक्किममा जस्तो घमण्ड देखायो भने उसको बिचल्ली हुनेछ; देशमा आन्तरिक द्वन्द्व मच्चिनेछ अनि जनताले भोटे राजालाई मास्नेछन् । आफ्ना बाबुले गरेका विगतका गल्तीलाई सुधार्ने हिम्मत अहिलेको राजाले गर्‍यो भने भोटे राजा संवैधानिक राजाका रूपमा रहन पनि सक्छ । त्यसमा मेरो खासै आपत्ति हुन्न । आफू संवैधानिक राजा रहेर अरू सबै अधिकार जनतामा सुम्पिने घोषणा नै गर्‍यो भने पनि भोटे राजालाई सहजै विश्वास गर्न सकिन्न । सबै शरणार्थीलाई भूटान फर्काएर क्षतिपूर्ति दिनका लागि तयार हुनुपर्दछ । नत्र फेरि भूटान डामाडोल हुन सक्छ ।

यदि जनताले चाहेको प्रजातन्त्र आयो भने र मेरो पार्टी (भूटान स्टेट कांग्रेस) सत्तामा गयो भने म अमेरिकामा पुगेका ६० हजार जनतालाई दोहोरो नागरिकता दिलाएर देश फर्कन आग्रह गर्नेछु । त्यो अवस्थामा उनीहरू सबै आउनेछन् । आखिर जुन ठाउँमा मानिसले जन्म लिन्छ, उसले त्यही ठाउँको हावापानीमा मर्न रूचाउँछ । राम्रो ठाउँमा बसेर मीठो–मीठो खाए पनि उनीहरूको दिमागमा भूटानका खेतबारीको झझल्को सधैँ आइरहन्छ । दुःखमा आफ्नो देशलाई बिर्सन पनि सकिन्छ तर जब मानिस सुखी हुन्छ, तब ऊमाथि राष्ट्रप्रतिको भावना अझ बढेर आउँछ । यो पहिचानको कुरा हो । त्यसैले यो कुरा सबै भूटानी जनतामा लागू हुनेछ । त्यसैले उनीहरू अवश्य पनि आफ्नो देश फर्कनेछन् ।

चाहे कोदोको ढिँडो वा सिस्नोको खोले खानु किन परोस्, म पनि आफ्नै देशमा मर्न चाहन्छु । मजस्तो सन्त भएर बसेको व्यक्तिलाई भूटान नै फर्कने हो भने सायद भोटे राजाले अहिले पनि केही नगर्ला । तर, म त्यसरी जान चाहन्न । म चाहन्छु, पहिला सबै शरणार्थी स्वदेश फर्किऊन्, त्यसपछि मात्रै म जान्छु । अन्यथा, म भारतीय भूमिमै मर्न तयार छु ।

धर्मप्रतिको आस्था

मैले एक साधुको जीवन पद्धति अँगालेको हुँदा अधिकांशले म हिन्दु धर्मको कट्टर अनुयायी हो भन्ने ठान्छन् । मलाई देखेका आधारमा उनीहरूले त्यस्तो ठान्नु स्वाभाविक र जायज भए पनि वास्तवमा त्यसमा कुनै सत्यता छैन । म धर्मनिरपेक्ष मानिस हुँ ।

बौद्धधर्मी भोटे राजाको कट्टर विरोधी भने म पक्कै हुँ । भूटानका भोटेहरूले बुद्ध धर्मको नाममा नानाथरी काम गरिरहेका छन् । त्यसको विरोध सबैले गर्नैपर्छ । भूटानमा बुद्ध धर्मका नाममा धेरै दबाब छ, जसको विरोध हुनु अस्वाभाविक होइन । यथार्थ केलाउने हो भने हिन्दुहरूको इतिहाससँग बुद्ध धर्म हिजोअस्तिको नानी हो । हिन्दुहरूसँग हजारौँ वर्षको इतिहास बोकेको ऋगवेद छ । बुद्ध धर्मको इतिहास त केवल २५ सय वर्ष पुरानो हो ।

‘दन्किँदो भूटान’ को जन्म

पुस्तक नै लेख्छु भन्ने मैले कुनै योजना बनाएको थिइनँ । मैले भोटे राजा र राजसंस्थाका विरुद्ध सयौँ पत्रहरू लेखेँ । दर्जनौँ पर्चा निकालेँ । जब यो क्रमले विस्तारै राम्रो रूप लियो र भूटानभित्र पनि ती पत्रहरूका बारेमा कुरा उठ्न थाल्यो । मैले त्यसपछि एउटा गतिलो किताबको आवश्यकता महसुस गरेँ । भूटानभित्रका साथीहरूमा त्यस्तो क्रान्तिकारी किताब लेख्ने आँट थिएन । त्यसैले म आफैँले कम्मर कसेँ । ‘दन्किँदो भूटान’ को पाण्डुलिपि बेङ्गलोरबाट लेख्न सुरु गरिएको थियो । हिन्दी भाषामा तयार पारिएको ‘जलता हुवा भूटान’ को गोरखाली भाषामा पछि अनुवाद गरिएको हो ।

अनवरतरूपमा डटेर लेख्न सुरु गरेकाले मलाई पुरै पाण्डुलिपि तयार गर्न तीन महिनाभन्दा बढी समय लागेन । त्यो बेलामा म विभिन्न ठाउँमा प्रवचन दिएर हिँड्ने गर्दथेँ । धेरै नेपाली र भारतीय गोरखासँग सङ्गत पनि भयो । मेरो राजनैतिक गतिविधि र पुस्तकप्रति उनीहरूको ठूलो सहयोग र सद्भाव थियो । त्यो लहर देहरादुनको ‘अखिल भारतीय गोरखा एक्स–सर्भिसमेन वेलफेयर एसोसिएशन’ सम्म पुग्यो । केहीले मेरो पुस्तकमा भूमिकासमेत लेखिदिएर ज्यादै ठूलो गुन लगाएका छन् । ‘दन्किँदो भूटान’ ले भोटे राजाले बुद्ध धर्मका नाममा गोरखेहरूमाथि गरेको ज्यादतिको राम्रो चिरफार गरेको छ । भूटानसँग सिमाना जोडिएको भारतीयभूमिमा बसेर तानाशाही भोटे राजाका विरुद्ध लेख्न मैले ठूलै आँट गरेको थिएँ; आखिरीमा त्यो सफल भयो ।

त्यसपछि ममा भूटानी गोरखेको समस्यालाई विश्वव्यापी बनाउने रूचि पनि जाग्यो र ‘मर्डर अफ डेमोक्रेसी इन हिमालयन किङ्डम’ बाहिर आयो । त्यो पुस्तकले पनि राम्रै प्रभाव पार्‍यो । मैले सुनेको छु, संसारका विभिन्न पुस्तकालयहरूमा यसको प्रति सङ्कलित छ भनेर । मेरो अङ्गे्रजी पुस्तकको मैले केही पनि रोयल्टी पाइनँ ।

अहिलेको राजाले त झन् अक्सफोर्डमा पढेको छ । तर, के गर्नु ! जहाँ पढे पनि उसको सामन्ती सोचाइ कहिल्यै पनि हट्दैन । त्यही भएर नेपालको राजसंस्थाको पनि उठीबास भएको हो ।

नयाँदिल्लीको प्रकाशक अमरको बुक एजेन्सीसँग सम्झौता त भएको थियो तर पछि आएर उसले मसँग बेइमानी देखायो । मैले पनि ‘तैँ गरी खा’ भनेर छाेडिदिएँ, कुनै झन्झट व्यहोर्नतिर नै लागिनँ । मलाई लाग्छ, त्यो प्रकाशकले मेरो पुस्तक बेचेर लाखौँ रुपैयाँ कमायो होला । धैरै किताब विदेशी दूतावास र विदेशमा बिकेको मैले थाहा पाएको छु । मेरा यी दुवै पुस्तकहरू अहिले बजारमा पाइँदैनन् । जे–जस्तो भए पनि यी पुस्तकहरूले भूटानको जीवन्त इतिहास बोकेका छन् जस्तो मलाई लाग्छ ।

समुदायप्रति आक्रोश

शरणार्थी समुदाय र नेतृत्व पंक्तिका मानिसहरूले जुन रूपमा भोटेको अत्याचारका विरुद्ध बोल्नुपर्ने थियो, त्यसो भइरहेको छैन । पीडा भोग्नेहरू नै चुपचाप बसेका छन् । उनीहरू चुपचाप बसिदिनाले भोटेले देशभित्रका जनतामाथिको ज्यादति रोकिएको छैन । जति शरणार्थीको आवाज चर्को बन्दै जान्छ, उति नै भोटे डराउने र अन्तर्राष्ट्रले सुन्ने हो । विगतका आन्दोलनमा पनि धेरै कमीकमजोरी भए । त्यसैले सबै आन्दोलन सफल हुन सकेनन् । शरणार्थीका नेताहरूले सन् १९९० को आन्दोलनको तयारी राम्ररी नगरेकैले आज हजारौँ जनताको यो दशा भएको हो ।

नेताहरू बोल्न डराउँछन् । उनीहरूमा वैचारिक क्षमता र लेखपढको खाँचो छ । अहिले धेरै नेताहरू तेस्रो देश पुनर्वासमा गए भन्ने सुनेको छु । अब भूटानको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन नेतृत्वविहीन हुने डर धेरै शरणार्थीमा होला । तर, त्यस्तो हुँदैन । यसमा निरन्तर लागिपर्नु मात्र पर्छ, भोलि नयाँ नेतृत्वको जन्म हुन्छ । नेपालमा कांग्रेसीहरूले दशकौँ लडे, उनीहरूको लडाइँ निरन्तर चलिरह्यो । महासुर क्षत्रीको हत्यापछि धेरै वर्षसम्म भूटानी गोरखेहरू चुपचाप बसे । पछि उनीहरू ताते । अहिले फेरि सेलाउँदै छन् । भोलि फेरि उठ्नेछन् । आन्दोलन भनेको यस्तै हुन्छ ।

यसरी हेर्दा हाम्रो हकमा आन्दोलनको निरन्तरताको खाँचो छ । भूटानीको प्रजातान्त्रिक लडाइँलाईं सशक्त बनाउन सबैले निडर भएर मुख खोल्नुपर्ने हुन्छ, जुन हुन सकेन । अहिलेसम्मको अवस्थालाई हेर्दा शान्तिपूर्ण ढङ्गले भूटानमा परिवर्तन ल्याउन सम्भव छ । नेपालमा जस्तो सशस्त्र क्रान्तिको आवश्यकता पर्दैन । समय लागोस् तर हतियार उठाउने काम राम्रो हैन ।

संसारका तानाशाहहरू निकै शिक्षित हुन्छन् । उनीहरूले महँगा र राम्रा विश्वविद्यालयमा पढेका पनि हुन्छन् । तर उनीहरू पुस्तौँदेखि आफूमा निहित सामन्ती मानसिकताबाट मुक्त हुनै सक्दैनन् । नेपालको राजाले बेलायतमा पढेको थियो । भूटानको जिग्मे राजा पनि नपढेको होइन । अहिलेको राजाले त झन् अक्सफोर्डमा पढेको छ । तर, के गर्नु ! जहाँ पढे पनि उसको सामन्ती सोचाइ कहिल्यै पनि हट्दैन । त्यही भएर नेपालको राजसंस्थाको पनि उठीबास भएको हो । नेपालमा जस्तै भूटानी जनताले पनि विस्तारै बुझ्दै छन् कि सामन्ती राजाबाट निर्धारित प्रजातन्त्र लामो समयसम्म टिक्दैन भनेर । बरू जनताबाट निर्देशित राजा चल्न सक्दछ ।

लामीटारे एक, नाम अनेक

मेरा नाम अनेक छन् । अनेकले अनेक नामले चिन्छदन् । यसमा ठाउँअनुसार, ग्रुपअनुसार, धन्धाअनुसार फरक–फरक परिचय छन् । जस्तै : भारतीय कम्युनिस्टहरूले मलाई ‘रेड स्वामी’को नामले चिन्दछन् । उदाहरणका लागि मेरा केही नाम यस्ता छन्– देवीभक्त लामीटारे अधिकारी उपाध्याय, डी.बी. लामीटारे, डी.बी. मेटाडोर, रेड स्वामी, देवानन्द शर्मा, बाबा कालिदास तेह्र भाइ त्यागी, ब्रद्मचारी देवानन्दआर्यसम, मिस्टर पल्टुदास, ब्रद्मचारी कैलाश चैतन्य, बीके चैतन्य, मित्रबाबा, भूटानी बाबा, नेपालीबाबा, स्वामीश्री मृत्युञ्जयजी महाराज, महामानव वैज्ञानिक सन्तस्वामी मृत्युञ्जयजी ।

(शरणार्थी भूटानी पत्रकारहरूको संस्था भूटान मिडिया सोसाइटीले प्रकाशन गरेको पुस्तक ‘दन्किँदो भूटान’ को अंश । देवीभक्त लामीटारेले सन् १९७० मा लेखेको र पत्रकार विनोद ढुङ्गेलले अद्यावधिक तथा सम्पादन गरेको यो पुस्तक आज काठमाडौंमा पत्रकारहरूमार्फत पाठकसमक्ष हस्तान्तरण गरिँदैछ ।)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, पुस ५, २०८० ०९:१४