टपरीमा जन्ते बाख्रो (संस्मरण)

A+ A A-

मंसिरको महिना । मौसम जति चिसो, जोडी बाँध्नेहरूका लागि रहर, सपना र चर्चा त्यति नै तातो हुन्छ । धेरैका जोडीका लागि लगनको महिना । गाउँघरदेखि शहरबजारसम्म बिहेको रौनक छ । कतै पञ्चेबाजाको धुन त कतै ब्यान्डबाजाको धमाकाले बेहुलाबेहुली र जन्तीलाई मात्रै हैन, बिहे गरेका र गर्ने उमेर पुगेकाहरूलाई जुरुक्कै पार्न खोज्छ । अझ प्रविधिको विकासले त बिहे, भोज र जमघटलाई प्रतिस्पर्धी र झन्‌झन् स्मरणीय बनाइरहेको छ । बिहेका परम्परा र शैलीहरू फेरिएका छन् । १५–२० वर्षअघिका कुरा समेत कथाजस्ता भैसकेका छन् । त्यसैमध्येको एक हो जन्ते बाख्रोको प्रचलन ।

नेपाली बृहत् शब्दकोशमा जन्ते बाख्रो भन्नाले बेहुली ल्याउने दिन जन्तीलाई खुवाउने भोज भनिएको छ । जुन प्रचलन आजभोलि लगभग लोप भइसकेको छ । तर, मलाई भने जब कतै बिहेका जन्ती र पञ्चेबाजा घन्केको देख्दा पहिलोपटक जन्ती गएको र टपरीबाट रस चुहाउँदै जन्ते बाख्रो खाएको झझल्को आइहाल्छ ।

स्कुले उमेर । बिहेमा जन्त जाने निम्तो आउँदा पनि स्कुल छाडेर जाने अवसर पाउने कुरै हुन्थेन । तर, आफ्नै काकाका छोरा अर्थात् दाइको बिहे भएकाले मध्य मंसिरको जाडो भए पनि पहिलोपल्ट जन्त जाने मौकाले मन हर्षित थियो, जाडो आफैँ भागेको थियो । त्यसमाथि अहिलेको जस्तो समय कहाँ हो र ? मोटर चल्ने बाटो बनेकै थिएन । गाडी चढ्ने त कुरै भएन । धेरैले बेहुलाका लागि घोडाको व्यवस्था गर्थे । मंसिरको चिसो दिन, बेहुला घरको आँगनमा पञ्चेबाजा बजिरहेकाले उल्लास थियो । जन्त नजानेहरू आँगनको डिल र खेतको आलीमा बसेर रमाइलो हेरिरहेका थिए । त्यो बेला केटीमान्छे जन्ती जाने चलन थिएन ।

घोडामा चढेका दुलाहालाई अघि लाएर लोग्नेमान्छेहरू मात्रै भएको जन्तीको लस्कर पैदलै अघि बढ्यो । सबैभन्दा पहिले दहीको ठेकीसहितको सामान लिएर भतखौरो अघि लाग्यो । अहिलेजस्तो फोन र मोबाइलको सुविधा नहुने भएकाले जन्ती कति आएका छन्, बाहिरै भतेरमा खाने कति छन्, भित्र लगेर खुवाउनुपर्ने पण्डितहरू को–को छन्, त्यो सबै खबर जन्ती नपुग्दै भतखौरो टोलीले बेहुलीको घरमा पुर्‍याउनुपर्थ्यो । गुल्मी हुँगाबाट बिहान १० नबज्दै हिँडेर उल्लीखोला, खैरेनीहुँदै हामी अन्दाजी २० किलोमिटर टाढाको अस्लेवा पुग्दा रातिको आठ बजिसकेको थियो । टाढाको बाटो, दिनभरको उकालो ओरालो हिँडाइले लखतरान । त्यो बेला हुने दु:खकै कारणले होला सायद, टाढाको बिहेमा जानुपर्दा पाइने दु:खलाई सम्झेर ‘जन्त जानुभन्दा अन्त जानु जाति’ भन्ने उखान अझै पनि प्रचलित छ । तर, मेरो भने शरीर थाके पनि मन उमंगले भरिएको थियो ।

त्यो बेला बिहे भनेकै रातिमा हुथ्यो । रातभरमा बिहे सकेर बिहानसम्ममा बेहुली अन्माउनुपर्ने । जन्ती ‘पर्छिने' काम सुरु हुनासाथ कतिबेला खान पाइएला भन्ने सुर्ता थियो हामीलाई । बेहुला जग्गेमा बसेसँगैै बिहे सुरु भयो । गाउँघरको बिहे, अहिलेजस्तो सुविधा कहाँ थियो र ? धेरै जनालाई खुवाउन त भतेर लगाए पुग्थ्यो तर सुताउन भने सास्ती । त्यो बिहेमा पनि अलि गन्नेमान्ने र बुढापाकाहरूलाई छिमेकी घरहरूमा सुत्ने व्यवस्था रहेछ । तर, हामी साना केटाहरू गोठमा परालमाथि काम्लो बिछ्याएको ओछ्यानमा काम्लै ओढेर सुत्नुपर्‍यो । चिसो यस्तो थियो कि राम्ररी निदाउनसमेत सकिएन ।

भोलिपल्ट बिहान ७ बजेतिर जन्तीलाई टीका दक्षिणा दिइयो, सबैलाई बेहुली पक्षले टोपी लगाइदिए । एकातिर बिहानै चिसोमा घरगोठका छानाबाट शीतका थोपा तप्पतप्प चुहिँदै थिए, अर्कोतिर अन्माउँदै गर्दा बेहुली अर्थात् भाउजू निकै भक्कानिएर रोइन् । उनका बा–आमाहरू र दाइभाउजूहरू पनि रोएको देख्दा धेरैलाई नरमाइलो लाग्ने नै भयो ।

आजकाल बिहेमा आधुनिक दारुपानी त अनिर्वायजस्तै भइसक्यो । बार खुलेपछि बल्ल बिहेभोज चल्छ । तर, त्यो बेला एकातिर थाकेर लखतरान, अर्कोतिर भोकले पेट बाउँडिएको बेला खेतको आलीमा बसेर रस चुहाउँदै टपरीमा जन्ते बाख्रो खाएको सम्झँदा अहिले पनि मुख रसाउँछ ।

घामको झुल्कोसँगै रोइरहेकी दुलही डोलीजस्तै उलिनकाठ (बेहुली बोक्ने काठ र कपडाले बनाइएको डाँडी) मा र दुलाहा घोडामा । लोकन्तेसहित जन्तीहरू भने पैदलै । पछिपछि भरियाहरू डोकामा तामाका कारीकोटे गाग्री, ताउला, थाल, कचौरा र खाट, बिस्तारालगायतका दाइजो बोकेर हिँडे । आजजस्तो भए त बेहुलाबेहुली हात हल्लाउँदै कारमा हुइँकिन्थे होला तर, त्यो दिन हामी अलिपर पुग्दासम्म पनि कसैले घरको बार्दलीबाट त कसैले पेटीबाट जन्तीहरूको लर्को हेरिरहेका थिए । बाटोमा जन्तीले पनि जिस्क्याउँथे तर दुलाहा दुलही बोल्ने त के एकअर्कालाई हेर्ने हिम्मतसमेत गरेनन् ।

दुलही लिएर फर्कंदा मध्यबाटोमा पुगेर जन्ते बाख्रो खाने चलन थियो । अर्थात् दिनभरको हिँडाइको थकान मेट्ने र खाना खाने समय । त्यसका लागि खसी–बोकाको व्यवस्थासहित पानी, दाउरासहितको अलि फराकिलो ठाउँको जोहो गर्नुपर्ने । अस्लेवाबाट फर्केर उल्लीखोलानजिकै पुग्दा मध्याह्न भैसकेको थियो । बेहुलाबेहुलीसहित सबै जन्तीको टोली पुगेपछि बाटोनजिकै धान स्याहारेपछिको खाली खेतमा जन्ते बाख्रो खाने तय भयो ।

पकाउने भाँडाकुँडा र दाउराको जोहो गरियो भने अपुग कचौरा र गिलासको जोहो दाइजोकै सामानबाट । दाइहरूले खसी काटे, ठूलठूला कसौँडीमा भात र कराईमा तरकारी तथा डेक्चीमा मासु पाक्यो । जन्ती जाँदाको खुसीसँगै पहिलोपटक मज्जाले जन्ते बाख्रो खाइयो । टपरीमा तात्तातो भात, अनि खसीको पाक्दै गरेको मासु । भात र मासु मुछ्दा पनि पोल्ने, मुखमा हाल्दा पनि तातोले जिब्रै पोल्ने । पिरो भए पनि टपरीबाट झोल चुहाउँदै जन्ते बाख्रो खाएको सम्झना अहिलेसम्म मेटिएको छैन । अचेल जन्ते बाख्रो खाने चलन हराइसकेको छ । बरु गाउँदेखि शहरसम्मै तामझामका साथ बिहे पार्टी वा प्रीति भोज चल्छ अचेल ।

जन्ते बाख्रो खाएर हिँडेपछि सबैका पाइलाहरू अलि छिटो दौडिए । उल्लीखोला कटेर झण्डै डेढ घण्टा टोपी खस्ने ठाडो उकालो चढेपछि बाख्रेच्युरी पुगियो । त्यहाँ चिउरा–कसार माग्ने योजना थियो । पिसेको चामलको पिठो भुटेर त्यसमा मरिच, ल्वाङ, सुकुमेल, दालचिनी, बेसारको धुलो हालेर पकाएको खुदोमा मुछेर डल्ला पारिने कसार सारै मीठो हुन्छ । चिउरा माग्ने कार्यक्रम बिहेको अर्को भुल्न नसकिने परम्परा हो । जहाँ खाजा खाने र दुलाहा दुलहीबीच पहिलोपटक बोलचाल गराउने काम हुन्छ । आफन्तले बिहे छिन्ने र केटाकेटी देखादेखसमेत नहुने त्यो समयमा बेहुलाबेहुलीको बोलचाल हुने भनेकै चिउरा माग्दा हो ।

हाम्रा पनि दाइ अर्थात् बेहुलाले दुलही अर्थात् भाउजूका तर्फबाट ल्याइएको चिउरा, रोटी र कसार मागे । पछ्यौरीले मुख लुकाएकी बेहुलीको छेउमा पोकाभरीको चिउरा–रोटी थियो । चलनअनुसार पहिलोपटक बेहुलाले भने, 'दिनुस् बुढी चिउरा ।' बेहुलीले अधिकांश अनुहार लुकाएरै एक अञ्जुली चिउरा दिइन् । त्यसपछि दाइले फेरि भने, 'देउ बुढी च्युउरा ।' त्यसपछि लोकन्तेले घुम्टो अलि उठाइदिइन् र बेहुलीले दुईपटक दिइन् । तेस्रो अर्थात् अन्तिमपटक बेहुलाले अलि चिच्याएर भने, 'ले बुढी चिउरा ।' बेहुलीले पूरै पोको उचालेर दिइन् । सबैले ताली बजाए । बेहुला–बेहुलीलाई एकअर्कामा बोलचाल गराउने र खाजा पनि खाने यो उत्तम मौका अथवा प्रक्रिया थियो । नजिकै कुवामा रहेको पानीसँग त्यहीँ रोटी, चिउरा र आलुको अचार सबैले खाए ।

बेहुलीसहितको टोली घर आइपुग्दा रातिको ८ बजिसकेको थियो । भोलिपल्ट काकाको घरमा बिहेभोज चल्यो । जन्त जान नसकेका, आफन्त र छिमेकीलाई भोज ख्वाउने दिन । नजिकका मान्यजन, दाजुभाइ दिदीबैनीहरूलाई घरभित्रै कपडा फेरेर खीर ख्वाउने र अरु मासु खानेहरू तथा पाहुनालाई खेत वा बारीमा भोजको व्यवस्था मिलाइएको थियो । अहिलेको आधुनिक बिहेमा जस्तो रिसेप्सन पार्टी भन्ने हुन्थेन ।

समय फेरियो, संस्कार फेरियो । अचेल शहरमा मात्रै हैन, गाउँमै पनि घरघरमा गाडी पुगेका छन् । रातिको बिहे नदेखेकै दुई दशकभन्दा धेरै भइसक्यो । खासगरी माओवादी द्वन्द्व सुरु भएपछि त साँझमा बिहे गर्ने चलन नै बन्द भयो । बेहुली चढ्ने डोली र उलिनकाठ पनि कतै भेटिन्नन् । त्यो बेलाजस्तो मन मिले नमिलेको कसैले नसोध्ने तर चिना भने मिल्नैपर्ने अवस्था छैन । पढालेखा र मन मिले कुलघरान कसैले सोध्दैन । जन्ते बाख्रो खाने कुरा त झन् कथा नै भइसक्यो ।

बरु गच्छेअनुसार पार्टी प्यालेसदेखि स्टार होटलसम्ममा नेपाली मात्र हैन, विदेशी स्टाइलका दर्जनौँ परिकारसहित कक्टेल रिसेप्सन पार्टीहरू चल्छन् । बिहेअघि नै व्याचलर, इन्गेजमेन्ट र स्वयंवर पार्टी हुन्छ । बिहेमा आधुनिक दारुपानी अर्थात् ड्रिक्स अनिर्वायजस्तै भइसक्यो । बार खुलेपछि बल्ल बिहेभोज चल्छ । तर, त्यो बेला एकातिर थाकेर लखतरान, अर्कोतिर भोकले पेट बाउँडिएको बेला खेतको आलीमा बसेर टपरीमा रस चुहाउँदै जन्ते बाख्रो खाएको सम्झँदा अहिले पनि मुख रसाउँछ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, मंसिर २५, २०८० १८:२९