लाेग्नेले छाेडे, नागरिकता नबनाउँदै छोराे बित्याे, बुहारी अन्तै हिँडिन्, चार नातिनातिनाको जन्मदर्ता बनेन

लाेग्नेले छाेडे, नागरिकता नबनाउँदै छोराे बित्याे, बुहारी अन्तै हिँडिन्, चार नातिनातिनाको जन्मदर्ता बनेन

A+ A A-

महोत्तरीको सम्सी चोकबाट थोरै अगाडि दक्षिणतर्फ सशस्त्र प्रहरीको बीओपीनजिकै एउटा सानो झुपडी छ । बाँसले बनाइएको झुपडीको पर्खालमा माटोको लेप लगाइएको छ । झुपडी सानो भए पनि सफा र चिटिक्क छ । केही दिनअघि रिपोर्टिङका लागि पुग्दा ६५ वर्षीया जुमनी खातुन हतास र निराश थिइन् । ढल्दै गएको उमेर र नातिनातिनीकाे जन्मदर्ता बनाउन भइरहेको झेलले खातुनको चिन्ता बढाइदिएको छ ।

सम्सी गाउँपालिका– ६ की जुमनी ३ नातिनी र १ नातिको जन्मदर्ता नहुँदा यतिबेला चिन्तामा छिन् । काखकी नातिनी दुई वर्षकी हुँदै भारतको मुम्बईमा कमाउन गएको बेला खातुनका एक्ला छोरा सागिर शेषको मृत्यु भयो । सागिरको मृत्यु भएको केही महिनामै बच्चाहरूलाई छोडेर बुहारीले अर्को बिहे गरिन् । बुढेसकालमा पनि बच्चाहरूको पालनपालन जुमनीले नै गर्नुपर्‍यो ।

उनी भन्छिन्,‘ एउटा सन्तान जन्मिँदा नै मेरो श्रीमान्‌ले मलाई छोडेर अर्को बिहे गरे । म एक्लैले आफ्नो छोराको पालनपोषण गरेँ । छोराको मृत्यु भएपछि नातिनातिनाहरूलाई पालनपोषण गरिरहेकी छु । गाउँसमाजले समयसमयमा सहयोग गरिदिँदा तनाव हुँदैन । तर, नातिनातिनीको जन्मदर्ता नहुँदा भने निकै तनाव भएको छ ।’

जुमनीका ३ नातिनी र १ नाति गरी ४ नातिनातिना छन् । जेठी नातिनी १७ वर्ष, माइली १३ वर्ष, नाति ११ वर्ष र कान्छी नातिनी ९ वर्षकी छिन् । यी चारै जनाको जन्मदर्ता छैन । जुमनीले भनिन्, 'छोरा सागिरको नागरिकता नबनाउँदै मृत्यु भयो । अब छोराकाे नागरिकता नहुँदा नातिनातिनीको जन्मदर्ता भइरहेको छैन ।’

'नातिनातिनाको जन्मदर्ता बनाउन कतिपटक वडा कार्यालयमा गएँ,' उनले भनिन्, ‘तर, छोराको जन्मदर्ता मात्रै भएकाले सचिवले जन्मदर्ता बनाउन मानिरहेका छैनन् ।’ आफ्नो नेपाली नागरिकता, मतदाता परिचयपत्र र जमिनको लालपुर्जा देखाउँदै जुमनीले भनिन्, ‘मेरो जन्म नेपालमै भयो । मेरो श्रीमान् पनि नेपालकै हुन् । तर पनि छोराको समयमै नागरिकता बनाउन नसक्दा आज नातिनातिनीनाको जन्मदर्ता बनाउन सकस भइरहेको छ ।’

नातिनातिनाको जन्मदर्ता नहुँदा सरकारका विभिन्न सेवा सुविधाबाट वञ्चित हुन पुगेको जुमनीले दु:खेसो पोखिन् । नातिनातिनालाई केही वर्ष विद्यालयमा पढ्नसमेत पठाएको उल्लेख गर्दै उनले भनिन्, 'नातिनातिनालाई केही वर्ष विद्यालयमा समेत पठाएँ, तर जन्मदर्ता नभएर भर्ना नलिएपछि मदरसामा पढ्न पठाएँ ।’ जेठी नातिनी १७ वर्ष पुग्दै गरेको उल्लेख गर्दै जुमनीले भनिन्, 'नातिनीको जन्मदर्ता पनि छैन, भविष्यमा बिहेबारी गर्दा पनि समस्या हुन्छ । जन्मदर्ता नभएपछि मेरा बच्चाहरूको भविष्य के हुन्छ भनेर चिन्ताले सताइरहेको छ ।’

आफ्ना समस्याबारे सम्सी गाउँपालिका– ६ का वडा अध्यक्ष उमैर शेषसहित विभिन्न पार्टीका नेताहरूलाई हारगुहार गरेको बताउँदै जुमनीले भनिन्, ‘हुन्छ भनेर सबैले आश्वासन दिइरहेका छन् । तर, अहिलेसम्म कुनै प्रक्रिया अगाडि बढ्न सकेको छैन ।’

‘दुःखपीडा बिहेदेखि भोग्दैझेल्दै आएकी छु,' जुमनीले भनिन्, ‘तर, अहिले नातिनातिनाको जन्मदर्ता नहुँदा मेरा लागि पीडाको पहाडजस्तै लाग्छ । बुढेसकालमा पटक–पटक बिरामी भइरहन्छु । जीवनको कुनै ठेगान छैन । कुन बेला के हुने हो, थाहा छैन । नातिनातिनाको मबाहेक कोही छैन सहारा । त्यस कारण म चाहन्छु, आफू जिउँदो रहँदै उनीहरूको जन्मदर्ता बनाइदिऊँ ।’

'श्रीमान्‌ले छोडेर जाँदा पनि यतिको तनाव लिइनँ मैले,' जुमनीले गहभरि आँसु झार्दै भनिन्, ‘आज नातिनातिनाको जन्मदर्ता नहुँदा दुःखको पहाडजस्तो भान हुन्छ मलाई ।’ शिलापत्रको एक जिज्ञासामा जुमनीले भनिन्, ‘म पढेलेखेकी छुइनँ । छोरा सानै हुँदा श्रीमान् छोडेर गएपछि सबै जिम्मेवारी मेरै काँधमा आयो । जन्मदर्ता, नागरिकताको त्यति महत्त्व बुझेको थिएन । त्यसैले आज पश्चात्ताप भइरहेको छ ।’

विगतका पीडाहरू सहन सहजै भएको, तर अहिले नातिनातिनीको समस्याले निद्रा नै हराएको उनले सुनाइन् । भनिन्, ‘मलाई केही भयो भने उनीहरूको भविष्य के होला भनेर चिन्ता लागिरहेको छ ।’

‘एउटा छोरा मात्रै जन्मिँदा श्रीमान्‌ले मलाई छोडेर अर्को बिहे गरे । उतै बसे । कहिल्यै घर फर्केनन् । हामी कसरी बाँच्दै छौँ भनेर कुनै खोजखबर पनि गरेनन् । दुई वर्षको छोरालाई म एक्लैले मजदुरी गरेर हुर्काएँ, नातिनातिना सबैलाई मैले नै हुर्काएँ,' जुमनीले भनिन्, ‘तर, जन्मदर्ता गाउँ समाजले बनाइदिने होइन, यो त सरकारका कर्मचारीले बनाइदिने हो । त्यसैले अब मेरा बच्चाहरूको कसरी जन्मदर्ता बन्छ, त्यसमा तपाईंहरू सहयोग गरिदिनुस् ।’

यता, वडाध्यक्ष शेष जुमनीका नातिनातिनाको जन्मदर्ताको विषयमा गाउँपालिका प्रमुखसहित प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत र प्रमुख जिल्ला अधिकारीसँग छलफल गरी यसको निकास निकाल्ने बताए । उनले भने, ‘उनीहरूले जन्मदर्ता पाउनुपर्ने हो । तर, केही कागजातको अभावमा समस्या भइरहेको छ । त्यही विषयमा विभिन्न सरोकारवालासँग छलफल गरी कुनै निकास निकाल्छौँ ।’

नेपालको संविधान २०७२ मा रहेको मौलिक हक र कर्तव्यको धारा ३९ मा बालबालिकाको हकअन्तर्गत प्रत्येक बालबालिकालाई आफ्नो पहिचानसहित नामकरण र जन्मदर्ताको हक हुनेछ भनेर व्यवस्था गरिएको छ भने संविधानको धारा ३१ मा शिक्षासम्बन्धी हकको व्यवस्थामा प्रत्येक नागरिकलाई आधारभूत शिक्षामा पहुँचको हक हुनेछ भनेर उल्लेख गरिएको छ । त्यसैगरी, राज्यबाट आधारभूत तहसम्मको शिक्षा अनिवार्य र निःशुल्क पाउने हक हुनेछ भनेर व्यवस्था गरिएको छ ।

यससम्बन्धमा अधिवक्ता अजिज आलम भन्छन्, 'बालबालिकाका बुवाआमा नभएको अवस्थामा पनि नेपालको कानुनले त्यस्ता बच्चालाई जन्मदर्ता दिन रोक्ने प्रावधान छैन । यसका लागि स्थानीय तहले समन्वय गर्नुपर्छ । बच्चा कहाँको हो ? कसको हो ? त्यो कुरा स्थानीय जनप्रतिनिधिहरूलाई थाहा हुन्छ । त्यस कारण जन्मदर्ता बनाउने अधिकार स्थानीय तहलाई दिइएको हो ।'

त्यस्तै, अधिवक्ता रेखा झाले भनिन्, ‘नेपालको कानुनमा नेपालमा जन्मेको कुनै पनि बच्चालाई जन्मदर्ताबाट वञ्चित गर्ने कानुनी प्रावधान छैन । आमाबुबा नभए पनि हजुरआमा जिउँदै भएकाले हजुरआमालाई नै रोहबरमा राखेर बच्चाहरूलाई जन्मदर्ता दिनुपर्छ ।’

जन्मदर्ताको अभावमा बालबालिकाले उच्च शिक्षा अध्ययन गर्न नपाउने हो ? के यस्तो सरकारी नियम छ त भन्ने प्रश्नमा अधिवक्ता आलमले भने, ‘जन्मदर्ता नभएकै कारण बालबालिका अध्ययनबाट वञ्चित हुनुपर्ने त्यस्तो कानुनी व्यवस्था छैन । स्कुल भर्ना गर्दा जन्मदर्ता अवश्य चाहिन्छ । विद्यार्थीको नामकरणको समयमा जन्मदर्ता छैन भने पनि हुन्छ वा स्थानीय तहमा समन्वय गरेर जन्मदर्ता बनाउन पनि सकिन्छ ।’

प्रकाशित मिति: सोमबार, मंसिर २५, २०८० ०७:१५