हामीले गरेको जलवायु परिवर्तन कम्तीमा ५० हजार वर्षका लागि हो

जलवायु परिवर्तनको असर नेपालजस्ता देशले झन् धेरै बेहोरिरहेका छन् । तस्वीरमा देखिएको अपर डोल्पा हो । फोटोः चुङ्बा शेर्पा ।

A+ A A-

सन् २००० फेब्रुअरी, पल क्रुटजेन मेक्सिकोमा आयोजित ‘इन्टरनेसनल जिओस्फेयर-बायेस्फेयर’ कार्यक्रममा बोल्न उभिए । जब बोल्न थाले, उनले धेरैको ध्यान आफूतिर ताने ।

त्यो बेला क्रुटजेन संसारका चर्चित वैज्ञानिकभित्र पर्थे । उनीसहित मारियो मोलिना र फ्रान्क शेरवुड रोल्यान्डलाई वायुमण्डलीय रसायनशास्त्रमा काम गरेको र विशेष गरी वायुमण्डलीय ओजोनको गठन र विघटन अध्ययन गर्ने प्रयासका लागि सन् १९९५ मा रसायनशास्त्रतर्फ नोबेल पुरस्कार प्रदान गरिएको थियो ।

कार्यक्रममा सहभागीहरूको ध्यान तान्ने एउटा परिष्कृत शब्द क्रुटजेनले बोलेका थिए, 'एन्थोप्रोसिन, एउटा प्रस्तावित नयाँ भूवैज्ञानिक युग, जुन शब्दले मानवीय उद्योगको प्रभावले बिगारेको पृथ्वीको वर्तमान अवस्था जनाउँछ ।'

हालै मात्र जलवायु शिखर सम्मेलन, सीओपी२८ मा विभिन्न रणनीतिमाथि छलफल गरियो । यस सन्दर्भमा नयाँ र मानवनिर्मित भूवैज्ञानिक युगको अवधारणा एउटा गम्भीर परिदृश्य हो । यो र यस्तै अन्य सम्मेलनहरूले गरेका निर्णयको प्रभाव हाम्रो जीवन र हाम्रा सन्ततिभन्दा पर, सम्भवतः मानव समाजको जीवनभन्दा पर पनि महसुस गरिनेछ ।

एन्थ्रोपोसिन शब्दको प्रयोग अहिले व्यापक रूपमा गरिन्छ । तर, क्रुटजेनले पहिलोपल्ट कुरा गर्दा यो विल्कुल नयाँ शब्द वा सुझाव थियो । आफ्नो नयाँ विचारको समर्थनमा क्रुटजेनले विभिन्न चुनौतीहरूको चर्चा गरेका थिए- अत्यधिक वन फँडानी, संसारका ठूला नदीमा तीव्र रूपमा बाँध बनाइनु, अत्यधिक माछा मारिनु, उर्वरकको उपयोगबाट ग्रहको नाइट्रोजन चक्र प्रभावित हुनु, ग्रीनहाउस ग्यासमा तीव्र वृद्धि हुनु आदि ।

जहाँसम्म जलवायु परिवर्तनको कुरा छ, पक्कै पनि चेतावनीको घण्टी बजिरहेको थियो । बीसौँ शताब्दीको मध्यदेखि विश्वको औसत तापक्रम लगभग आधा डिग्रीले बढेको थियो । तर, यो अझै पनि हिमयुगको अन्तरहिमनदीय चरणको मानकभित्र थियो । चुलिँदा विभिन्न समस्यामध्ये जलवायुको भविष्य एउटा समस्या लाग्थ्यो ।

दुई दशकभन्दा केही ज्यादा समयपछि, भविष्यको यो समस्या हाम्रैअगाडि आइपुगेको छ । सन् २०२२ सम्म विश्वको तापमान आधा डिग्री अझै उकालियो । रेकर्ड सुरु भएदेखि पछिल्ला नौ वर्ष सबैभन्दा गर्मीयुक्त रहे । र, सन् २०२३ मा जलवायुसम्बन्धी रकेर्ड टुटेको मात्र छैन, ध्वस्त नै भएको छ ।

वैश्विक औसत तापमान १.५ डिग्री सेल्सियस पूर्व औद्योगिक तापमानभन्दा धेरै हुँदा सेप्टेम्बरसम्म यस्तो ३८ दिन पहिल्यै भइसकेको थियो । पेरिस सम्झौताअनुसार, जलवायु परिवर्तनमा संयुक्त राष्ट्र संघ कन्भेन्सन (यूएनएफसीसीसी) द्वारा निर्धारित तापमानको सुरक्षित सीमा थियो यो । बितेका वर्षहरूमा यो दुर्लभ थियो । र, सन् २००० भन्दा पहिला यस्तो रेकर्ड थिएन ।

तापमानमा यो उछालसँगै किर्तिमानी गर्मी, डढेलो र बाढीजस्तो समस्या आए, जुन स्थानीय अन्य मानवीय गतिविधिका कारण अझै बढ्यो । ‘एन्थ्रोपोसिन पृथ्वी’मा अब जलवायु केन्द्रीय विषय बनेको छ ।

तापमान यसरी किन बढिरहेको छ ? केही हदसम्म त यसको कारण ग्रिनहाउस ग्यासको कठिन वृद्धि हो । किनकि जीवाश्म इन्धन मानव ऊर्जा उपयोगमा हाबी रहन्छ । क्रुटजेनले मेक्सिकोमा चर्चा गरेका बेला वायुमण्डलीय कार्बन डाइअक्साइडको स्तर लगभग ३ सय ७० पार्ट्स पर मिलियन दश लाख (पीपीएम) थियो, जुन पहिल्यैदेखि औद्योगिकीरकरणअघि नै २ सय ८० पीपीएमभन्दा माथि थियो । यो अहिले करिब ४ सय २० पीपीएम छ र प्रति वर्ष करिब २ पीपीएम बढिरहेको छ ।

पछिल्ला केही वर्षमा जमिन र समुन्द्र दुवैतिर आकाश सफा छ । त्यसैले तापमान बढेको छ । यसको श्रेय पुराना बिजुली स्टेसन र फोहोर सल्फरयुक्त इन्धनलाई चरणबद्ध तरिकाले हटाउने नयाँ नियमलाई जान्छ । जति औद्योगिक धुवाँ सफा हुन्छ, सूर्यको धेरै ऊर्जा वायुमण्डलको माध्यमबाट जमिनमा आउँछ । र, ग्लोबल वार्मिङ पूर्ण तागतका साथ सुरु हुन्छ ।

केही हदसम्म हाम्रो ग्रहको ताप-प्रतिबिम्बित दर्पणहरू संकुचित हुँदै छन् । किनकि समुद्री बरफ पग्लिरहेको छ । सुरुमा आर्कटिकमा र आगामी दुई वर्षमा तीव्र रूपमा अन्टार्कटिकाको आसपास पनि । र, जलवायुसम्बन्धी प्रतिक्रियाले पनि प्रभाव पारेको देखिन्छ । वायुमण्डलीय मिथेनमा तीव्र वृद्धि, कार्बन डाइअक्साइडको तुलनामा धेरै शक्तिशाली ग्रीनहाउस ग्यास- यस्तो लाग्छ, सन् २००६ देखि तात्दो संसारमा धेरै गर्मी हुने सिमसारतिर बोटबिरुवा कुहिने क्रममा वृद्धि भएको छ ।

तापमानको यो नवीनतम कदमले पृथ्वीलाई पहिलाभन्दा करिब १ लाख २० वर्षदेखि अनुभव नगरेको जलवायु गर्मीको स्तरमा पुर्‍याइदिएको छ । यो अन्तिम इन्टरग्लेसियल चरणमा छ, वर्तमानको तुलनामा थोरै ज्यादा तातो । आउँदा शताब्दीहरूमा पाइपलाइनमा अझै धेरै गर्माहट आउनेछ, किनकि विभिन्न प्रतिक्रिया प्रभावकारी हुनेछन् । अन्टार्कटिकाको बरफमा यो वार्मिङको प्रभावबारे हालैको एक अध्ययनले सुझाएको छ कि नीति निर्माता आगामी शताब्दीमा समुद्रको स्तरमा कैयौँ मिटरको वृद्धिका लागि तयार रहनुपर्छ । किनकि गर्मीको लहर विशाल ध्रुवीय बरफको सिट्सलाई कमजोर गर्दै महासागरहरूसम्म फैलिनेछ ।

सबैभन्दा आशावादी परिदृश्यमा पनि यही स्थिति रहन्छ, जहाँ कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जन तीव्रताले कम हुन्छ । तर, जलवायुको प्रभावलाई गहिरो बनाउन उत्सर्जनमा तीव्र वृद्धि जारी छ ।

नियन्त्रणहरूलाई समाप्त गरियो

भूगर्भीय टाइम स्केलमा यो कसरी चल्न सक्छ भन्ने कुरा जान्नका लागि हामीले एन्थ्रोप्रोसिनको लेन्सबाट हेर्नुपर्ने हुन्छ । पृथ्वीको परिक्रममा र कक्षमा नियमित, बहुसहस्राब्दी भिन्नताको एउटा नाजुक सन्तुलित ग्रह मेसिनरीले लाखौँ वर्षदेखि गर्मी र जाडो प्याटर्नलाई कसेर नियन्त्रित गरेको छ ।

अब, एक्कासि, यो नियन्त्रण मेसिनरीलाई एक शताब्दीभन्दा पनि कम समयमा वायुमण्डलमा इन्जेक्ट गरिएको १ खर्ब टन कार्बन डाइअक्साइडद्वारा नियन्त्रण गरिएको छ ।

पृथ्वी प्रणालीको माध्यमबाट यी पल्सका प्रभावहरूलाई मोडलिङले देखाउँछ, यो नयाँ, एक्कासि अवरुद्ध जलवायु प्याटर्न यहाँ कम्तीमा ५० हजार वर्षका लागि र शायद योभन्दा धेरै समयका लागि हो । यो हाम्रो ग्रह मौलिक रूपबाट अझै अपरिवर्तनीय रूपमा बदलिरहेको तरिकाको ठूलो भाग हो, जसलाई गहिरो पृथ्वीको इतिहासमा भएका केही विशाल जलवायु परिवर्तनका घटनाहरूसँग तुलना गर्न सकिन्छ ।

त्यसो भए, जीवाश्म इन्धनको हितलाई यति दृढताले प्रतिनिधित्व गरिएको यो विशेष सीओपी बैठकले केही फरक पार्ला ? मुख्य कुरा के हो भने, कार्बन उत्सर्जनलाई ‘पूर्ण शून्य’ मा झार्नु र स्थिर गर्नु नै पहिलो महत्त्वपूर्ण कदम हो ।

मानवताका लागि अनुकूल जलवायुलाई फेरि फर्काउन, समग्र जीवनलाई जोगाइराख्नका लागि, वातावरण र महासागर प्रणालीबाट कार्बनलाई बाहिर निकाल्न र यसलाई फर्काएर भूमिगत गर्नका लागि नकारात्मक उत्सर्जनको आवश्यक हुन्छ । भावी पिँढीका लागि निकै कुराहरू दाउमा छन् ।

(लिसेस्टर विश्वविद्यालयका प्राध्यापकहरू जन जालासिभिज, कोलिन वाटर्स, जेन्स जिन्के र मार्क विलियम्सको बाइलाइनमा द कन्भर्सेसनमा प्रकाशित लेखको भावानुवादः नवराज कुँवर)

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर २३, २०८० १३:००