१ जून, २०१३ मा भारतीय जनता पार्टीका पूर्वअध्यक्ष लालकृष्ण आडवाणीले सार्वजनिक भाषणमा भने, ‘नरेन्द्र भाइ मोदीलाई म भन्न चाहन्छु कि गुजरात त पहिलेदेखि नै स्वस्थ थियो । तपाईंले झनै उत्कृष्ट बनाइदिनुभयो । त्यसका लागि तपाईंलाई अभिनन्दन । तर, मध्य प्रदेश र छत्तीसगढ बिमारी प्रदेश हुन् । तिनीहरूलाई स्वस्थ बनाउनु र स्वस्थ मात्रै नभई भारतसहित विश्वमा नै गिन्ती हुने अवस्था बनाएकोमा म शिवराजजी (शिवराज सिंह चौहान) लाई धेरैधेरै अभिनन्दन गर्न चाहन्छु ।’
लालकृष्ण आडवाणीको यो भनाइ यस्तो समयमा आएको थियो, जतिबेला पूरै भारतीय जनता पार्टीमा मोदीको जयजयकारको सुरुवात हुँदै थियो । आडवाणीले शिवराज मोदीभन्दा राम्रो व्यक्ति भएको सार्वजनिक भाषण गरेर चर्चा र आलोचना दुवै कमाए । अटल बिहारी बाजपेयी सरकारमा प्रभावशाली भूमिकासहित उपप्रधानमन्त्री र गृहमन्त्री बनेका आडवाणी मोदीकालको भाजपा राजनीतिमा गुमनाम छन् । त्यसो त २०१४ को लोकसभा निर्वाचनमा मोदीलाई प्रधानमन्त्रीको उम्मेदवारका रूपमा प्रस्तुत गरिरहँदा प्रधानमन्त्रीका लागि प्रबल दाबेदार आडवाणी नै थिए ।
जति बेला मोदी र शिवराजको चर्चा भयो, त्यति बेला यी दुवै नेताबीच तुलना गर्ने अवस्था थिएन । भलै मोदी गुजरातको र शिवराज मध्य प्रदेशका मुख्यमन्त्री थिए । त्यसबेला मोदीलाई मन नपराउने पंक्तिले जबर्जस्ती रूपमा यो प्रतिस्पर्धा निर्माण गरेका थिए । आडवाणीको भाषणको १२ दिनपछि १३ जून, २०१३ मा शिवराजले स्पष्टीकरण दिए, ‘मोदी मभन्दा सिनियर हुन्, सक्षम र योग्य छन् ।’
त्यसो त राजनीतिको खेलमा कोही सिनियर र जुनियर हुँदैन भन्ने कुरा शिवराज पनि राम्रोसँग जान्दथे । शिवराजले त्यसबेला भनेको र उनको मनमा भएको कुरा फरक रहेको त्यसैबेला पर्दाफास भयो । जब मध्य प्रदेशमा जनआशीर्वाद यात्रा सुरु भयो, तब शिवराज पूरै तयारीका साथ मैदानमा उत्रिए । सिङ्गो प्रदेश पोस्टरले रंगियो । जुन पोस्टरको माथिल्लो भागमा अटलबिहारी बाजपेयी, लालकृष्ण आडवाणी र राजनाथ सिंहको फोटो थियो । शिवराजलाई ‘हाइलाइट’ गरिएको पोस्टरको कुनै भागमा पनि मोदी अटाएनन् ।
यति बेला ९६ वर्षीय आडवाणी भाजपाको नेतृत्वमा छैनन् । मोदीले २०१४ को निर्वाचनपछि प्रधानमन्त्री बन्दा आडवाणीको पाउ छोएका थिए । भाजपालाई एक सिटदेखि देशको प्रमुख राजनीतिक शक्तिका रूपमा उभ्याउन बाजपेयी र आडवाणीले धेरै पसिना बगाएका छन् । यतिबेला उनी भाजपामा भूमिकाविहीन भए पनि उनले प्रशंसा गरेका शिवराज सिंह चौहान मध्यप्रदेशमा पार्टीको विशाल जितको हिस्सेदार हुन् । यतिबेला मध्य प्रदेशको जित मोदीको कि शिवराजको भन्ने बहस सुरु भएको छ ।
भाजपाको दोस्रो मास लिडर थिए ज्योतिरादित्य सिन्धिया । तर, उनको प्रभाव ग्लालियर र चम्बलको इलाकामा सीमित थियो । अन्तिममा मध्य प्रदेशको चुनावी अभियानको रथको शिवराज नै चालक बने र राज्यमा तुफानी प्रचार अघि बढाए ।
मध्य प्रदेशको निर्वाचनको ठीक तीन महिनाअघि गत अगस्टमा भारतीय जनता पार्टीले उम्मेदवारको पहिलो सूची जारी गर्यो । जुन सूचीमा अहिलेका मुख्यमन्त्री शिवराज सिंह चौहानको नाम थिएन । त्यसपछि जारी भएका दुईवटा सूचीमा पनि उनी अटाएनन् । अन्तिममा पार्टीको चौथो सूचीमा उनको नाम आयो र उनी आफ्नो चुनाव क्षेत्र बुधनीबाट फेरि एकपटक प्रत्यासी बन्ने निश्चित भयो ।
मध्य प्रदेशको राजनीतिमा चासो राख्नेहरू यहाँको जितमा मोदीसँगै शिवराज फ्याक्टर बलियो भएको दाबी गर्छन् । सन् २००५ मा पहिलोपटक मध्य प्रदेशको मुख्यमन्त्री बनेका शिवराजले त्यसपछिका हरेक चुनाव आफ्नो बलमा जित्दै आएका छन् । नरेन्द्र मोदी भाजपाको राजनीतिमा टिकट वितरणदेखि केन्द्रीय सत्ताको जोडघटाउसम्म मुख्य भूमिकामा छन् । तर, मोदीको तुलनामा शिवराजले सधैँ ‘लो प्रोफाइल’ मा बसेर काम गरे । उनलाई बाजपेयी र आडवाणीले समेत पत्याएका थिए । शिवराजलाई मोदीभन्दा सक्षम भएको दाबी गर्ने आडवाणीलाई सम्मानित संस्थापक नेता हुनुका बाबजुद मोदीले आफू शक्तिमा आएपछि कुनै भूमिका दिएनन् ।
भाजपाको मोदीराजमा फरक आवाजको परिकल्पना गर्न निकै कठिन छ । तर, मध्यप्रदेशको राजनीतिमा जुन घटनाक्रम चुनावअघि देखियो, त्यसलाई लिएर सत्ता राजनीतिमा मोदीसत्ताविरोधी लहर आउन नदिने नाममा शिवराजलाई किनारा लगाउने सोचमा थिए भन्ने अड्कल लगाउन मुस्किल छैन । मध्य प्रदेशमा २९ र गुजरातमा २६ लोकसभा सिट छन् । यदि मोदीभन्दा बढी लोकसभा सिट शिवराजको क्षेत्रबाट आएमा उनले पनि प्रधानमन्त्रीमा दाबी गर्ने आधार बन्न सक्छ, जुन मोदीका लागि चिन्ताको विषय बन्न सक्छ ।
मध्य प्रदेशमा पार्टीलाई जिताउने र त्यो जितको सम्पूर्ण श्रेय मोदी आफूमा केन्द्रित गर्न चाहन्थे । तर, लामो समय सत्तामा रहनुका बाबजुद शिवराज मध्य प्रदेशमा जबर्जस्त लोकप्रिय छन् । उनी छोरी जन्मिँदा १ लाखको चेक दिनेदेखि कुनै घरमा कसैको मृत्यु भएमा ५ हजार दिनेजस्ता कैयौँ जनता केन्द्रित कार्यक्रमले जनताको घरदैलोमा जोडिएका छन् । मोदीले जसरी ग्रामीण र आदिवासी इलाकामा चुनाव प्रचार गरे, यसबाट भाजपा मोदीकै नामबाट चुनाव लड्दै थियो भन्ने देखिन्छ । भाजपाले मध्य प्रदेशमा जुन चुनाव जित्यो, यो जित निकै कठिन देखिन्थ्यो ।
मध्य प्रदेशको जितको कारक मोदी नै भएको मानिए पनि शिवराज पनि मध्य प्रदेशको राजनीतिमा निकै भारी देखिन्छन्, जसले मोदीको राजनीतिक लाइनभन्दा फरक खेमाको प्रतिनिधित्व गर्छन् । भाजपाले मध्यप्रदेशमा शानदार जित हासिल गर्दा शिवराज सिंह चौहानले १ लाखभन्दा बढी मतान्तरले चुनाव जिते ।
कसरी जित सम्भव भयो मध्य प्रदेशमा ?
सन् २०१८ को विधानसभा निर्वाचनमा कंग्रेसले मध्य प्रदेशमा कुल २३० मध्ये ११४ सिट जितेर सबैभन्दा ठूलो पार्टी बनेर सरकार बनाएको थियो । भाजपाले त्यसबेला १०९ सिट जितेको थियो । कमलनाथ नेतृत्वको कंग्रेस सरकार २० महिनामै ढल्यो र फेरि शिवराज सिंह चौहान नेतृत्वमा सरकार बन्यो । यसपटक कंग्रेसले भाजपालाई कडा टक्कर दिने र चुनाव जितेर सरकार बनाउन सक्ने अनुमान गरिएको थियो । यसको उल्टो भाजपाले एकल बहुमत ल्यायो ।
शिवराज सिंह चौहानविरुद्ध सत्ताविरोधी लहर हाबी हुने अनुमान थियो । त्यसैले पनि मध्य प्रदेशमा भाजपाको जितलाई अप्रत्याशित मानिएको छ । कतिपयले भाजपाले कंग्रेसभित्रै विद्रोह गराएर कमलनाथको सरकार ढालेकाले जनतामा आक्रोश रहेको र पर्दापछिबाट सरकार ढाल्दा कमलनाथप्रति सहानुभूतिको भोट रहेको भारतीय विश्लेशकहरूको दाबी थियो । शिवराज लामो समयदेखि मध्य प्रदेशको सत्तामा रहेका कारण पनि सत्ताविरोधी लहरको चपेटामा उनी पर्ने अनुमान गरिएको थियो । अर्कोतिर कंग्रेसका ज्योतिरादित्य सिन्धिया भाजपामा गएपछि पार्टीकै केही नेता असन्तुष्ट भएको र पार्टीमा गुटबन्दी सुरु भएको थियो । यस्ता अनेकौँ आशंकालाई चिर्दै भाजपाले चुनावी युद्धमा सानदार जित निकाल्यो ।
चुनावी अभियानका क्रममा भाजपाका पूर्वअध्यक्ष तथा मोदी सरकारका वरिष्ठ मन्त्री अमित शाहलाई मुख्यमन्त्रीको उम्मेदवार को हो भनेर पत्रकारले गरेको प्रश्नको जवाफमा उनले भनेका थिए, ‘यदि पार्टीले चुनाव जित्यो भने पार्टीको नेतृत्वले यसको निर्णय गर्छ ।’
शिवराजविरोधी लहरको त्रास बताउँदै भाजपाले आफ्नो पूरा चुनावी अभियान नै ‘एमपीको मनमा मोदी र मोदीको मनमा एमपी’ नारा दिएर चलाएको थियो । यसबाट मध्य प्रदेशका स्थानीय मुद्दासमेत ओझेलमा परेका थिए । तर, जब चुनावी सरगर्मी तीव्र रूपमा बढ्यो, तब भाजपाले शिवराजको ‘लाडली बहाना और लाडली लक्ष्मी’ जस्ता योजनाप्रति प्रदेशका महिलामा अथाह उत्साह पायो ।
मध्य प्रदेशमा शिवराजको प्रभाव चुनाव जित्ने गतिलो अस्त्र बने पनि शिवराजले पार्टीमा बलियो भूमिका खोजेको अवस्थामा मोदीका लागि खतराको घन्टी बन्न सक्ने भारतका वरिष्ठ राजनीतिक विश्लेषकहरू दाबी गर्छन् ।
मोदीले नै महिला, युवा, किसानलक्षित गरेर चलाइरहेको चुनावी अभियानमा महिला अग्र पंक्तिमा देखिए । यसै कारण चुनावअघि भाजपाले यो योजना ‘गेम चेन्जर’ हुने निर्क्योलसहित फिल्डमा उत्रियो । भाजपाको शीर्ष नेतृत्वले यसपछि मात्रै शिवराज यति लामो समयसम्म मुख्यमन्त्री हुनुका बाबजुद उनी ‘मास लिडर’ भएको निष्कर्ष निकाल्यो ।
भाजपाको दोस्रो मास लिडर थिए ज्योतिरादित्य सिन्धिया । तर, उनको प्रभाव ग्लालियर र चम्बलको इलाकामा सीमित थियो । अन्तिममा मध्य प्रदेशको चुनावी अभियानको रथको शिवराज नै चालक बने र राज्यमा तुफानी प्रचार अघि बढाए ।
मध्य प्रदेशको चुनावी जितको नायक को हो ? भाजपाभित्रको असली बहस यहाँ केन्द्रित छ । भाजपाका मतदातालाई मोदी र भाजपाको नामले आकर्षित गर्यो । शिवराज सिंह चौहानलाई चुनाव प्रचारको अनुहार बनाइएन । तर, उनको ‘लाडली’ योजनाले महिला मतदातामा नयाँ ऊर्जा पैदा गर्यो । महिलाको भोट भाजपाको जितको प्रमुख ‘फ्याक्टर’ मानिएको छ । मोदीले आफ्नो चुनावी प्रचार शहरमा भन्दा कंग्रेसको पारम्परिक गढका रूपमा रहेका ग्रामीण र आदिवासी इलाकालाई केन्द्रित गरे ।
अब एकपटक फेरि शिवराज मुख्यमन्त्रीको प्रतिस्पर्धामा सबैभन्दा अघि छन् । उनको विकल्पमा ज्योतिरादित्य सिन्धिया र प्रह्लाद पटेललाई अघि सार्ने सम्भावनालाई पनि नकार्न सकिँदैन । सन् २०२४ को लोकसभा निर्वाचनलाई केन्द्रित गर्दै भाजपाको रणनीति एक ओबीसी (अन्य आदिवासी वर्ग) अनुहार ल्याउने हुन सक्छ, जसका लागि प्रह्लाद पटेल सबैभन्दा माथि हुन सक्छन् । मध्य प्रदेशमा कंग्रेसको पराजयको प्रमुख कारणमध्ये एक ‘अति आत्मविश्वास’ लाई पनि मानिएको छ ।
भाजपाले यसको फाइदा विधानसभा निर्वाचनमा उठायो । तर, मध्य प्रदेशमा मोदीको नाम र शिवराजको काम भाजपाको जितको प्रमुख कारण बन्यो । कुनै पनि निर्वाचनमा विपक्षीको प्रचारलाई चिर्न सक्ने बलियो नेता र जनताको घरदैलोसम्म भिजेको चुनावी कमान्डर चाहिन्छ । व्यक्तित्वको प्रभाव चुनावमा परिणाम उल्ट्याउने धेरै फ्याक्टरमध्ये एक हो ।
मध्य प्रदेशमा मोदी र चौहानले बलियो नेता र मैदानी कमान्डरको भूमिका खेले । मध्य प्रदेशमा शिवराजको प्रभाव चुनाव जित्ने गतिलो अस्त्र बने पनि शिवराजले पार्टीमा बलियो भूमिका खोजेको अवस्थामा मोदीका लागि खतराको घन्टी बन्न सक्ने भारतका वरिष्ठ राजनीतिक विश्लेषकहरू दाबी गर्छन् ।
प्रकाशित मिति: मंगलबार, मंसिर १९, २०८० २०:४१
