साँघुरिँदै गएको चाडपर्व सौन्दर्य र फेरिएको गाउँ संस्कृति

A+ A A-

नेपाली संस्कृतिका प्रमुख दुई आवधिक पर्व बडादसैँ र यमपञ्चक अर्थात् तिहार भरखरै सकिएका छन् । हरेक वर्ष चाडबाडको संँघारसँगै सामाजिक सामना र पारिवारिक जमघट हुनु समस्त नेपालीहरूको क्रमागत-सांस्कृतिक नियमितता हो, जुन सदियौँदेखि निरन्तर चलिरहेको छ ।

आर्थिक सहजताका लागि स्वदेशी भूमि छोडेर पराई भूमि गएकाहरू चाडबाडकै सञ्जोग पारेर गाउँ फर्किन्छन् । आफ्नो शैक्षिक अत्यावश्यकतालाई पूर्णता दिन शहर छिरेका विद्यार्थीहरू चाडबाडको रौनक सुरु भएसँगै गाउँ फर्किने गर्छन् । गाउँदेखि टाढा बसेर विभिन्न पेसाकर्ममा लागेकाहरू पनि चाडबाड (मुख्य गरी दसैँ) गाउँमै मनाउने हेतुले गाउँ फर्किन्छन् । साधारणतया, तिहार शहरमै रमाइलो भए पनि बडादसैँ मनाउन पहाड (गाउँ) नै निर्विकल्प थलो हो भन्ने आममान्यता छ ।

शहर र गाउँको सन्निकटता गाँसिदै गर्दा गाउँ जोडिएको संसार र शहरको कोलाहल परिवेशबीच ठूलै पृथकता छ भन्ने मेरो निरन्तरको आत्मानुभूति हो । औसत कोसिसपछि फेला पर्ने सपाट भूमि, मनोहर वातावरण, निश्चल प्रकृति, वातावरणीय सन्तुलन, स्वच्छ र निर्मल पाखा-पखेरा हाम्रो गाउँका स्थायी भौगोलिक विशेषताहरू हुन् । म यस्ता प्राकृतिक परिवेशसँग सर्वाधिक सम्मोहित हुन्छु बखतैपिच्छे ।

जब गाउँको परिदृश्यसँग टाँसिन पुगिन्छ, तब हृदयका भावना ध्वनित हुँदै वहन थाल्छन् । प्राकृतिक गुञ्जायसले टिमिक्क भरिन्छ तन, आत्मविभोर हुन्छ मन । कहिलेकाहीँ मनको वहले तर्खरिँदै भन्न खोज्छ: गाउँ-भूमि नै त हो, आफूलाई अँगालो मार्ने । गाउँका आममान्छेहरूले प्रयोग गर्ने निख्खर भाषिक लवज जस्तै; 'आउ को', 'कहिलेकाँई ता हाम्राँ खाए पिनी हुन्त्यो कर भन्चु', 'ए विष्णु ह्याँ आ झट्टै, त्याण उत्तिखेरै गै हाल्लास् को, छिटो आ तो', 'आज गैराबारीआट एग भारी घाँस लेर आउनी भा आइज, नत्र अन्न मिल्दैन, जे स्वाल्लाओ त्यै गर्,' 'त्यत्नै आट आउन पिनी केन यतिका बेर लायु हए बाए', 'बिनस्वादै यस्तै ता होच कर,' 'जाद्रै नगर् को, कोती ओखे खेल्चस् ?' यस्तै अनेक शुद्ध रैथाने लवजहरूले मलाई अविच्छिन्न रुचिकर अनुभूति दिइरहन्छन् । यी सरल र मनप्रिय स्थानीय लवजहरूसँग मन्त्रमुग्ध हुन्छु ।

पर्तिर साइँला 'बा' को घाँस काट्ने, बोक्ने अनि साँझबिहान गाईभैँसी दुहुने दैनिकी छैन । छोराहरूले कमाएर शहरमा गगनचुम्बी भवन बनाइसक्दा पनि ती बुढाबुढीलाई आफ्नो प्राणप्रिय गाउँ नै प्यारो छ । यहीँको मुलायम धुलो स्नेहिलो छ, टेक्नलाई ।

फेरिएको थिएन पर्तिर साइँला 'बा' को घाँस काट्ने, बोक्ने अनि साँझबिहान गाईभैँसी दुहुने दैनिकी । उनका जेठा छोरा-बुहारी राजधानीमा बसेर व्यवसायसँगै बच्चालाई शिक्षा-दीक्षा पनि दिइरहेका छन् । त्यसैगरी, कान्छो छोरा आर्थिक प्रगतिका लागि दक्षिण-कोरिया र कान्छी बुहारी तराईतिर । छोराहरूले कमाएर शहरमा गगनचुम्बी भवन बनाइसक्दा पनि ती बुढाबुढीलाई आफ्नो प्राणप्रिय गाउँ नै प्यारो छ । यहीँको मुलायम धुलो स्नेहिलो छ, टेक्नलाई । आफूले नै पालनपोषण गरेको भैँसीले दिएको दूधको चिया उनीहरूलाई सर्वोत्तम श्रेयस्कर लाग्छ । उनीहरूले आफ्नो शरीर बिसञ्चो हुँदाबाहेक गाउँ छोड्न मान्दैनन् । गाउँमै उनीहरूले सर्वोपरिताको उच्चतम अनुभूति गर्छन् । उनीहरूको एकै चाहना छ, 'हाम्रो शारीरिक अवसान आफू हुर्के-बढेकै माटोमा होस्, स्वनामधन्य जन्मथलोबाटै आफूले स्वर्गको यात्रारम्भ गर्न पाइयोस् । बस् ।'

एकातर्फ देशमा न्यूनतम अवसर र लघु सम्भावना पनि देख्न भुसुक्कै बिर्सिएको युवावर्गले स्वभूमिमा भन्दा परभूमि (खाडी र युरोप-अस्ट्रेलियन देशहरू) मा आफ्नो स्वर्णिम गन्तव्य देखिराख्दा आजको मुलुकको चर्कंदो राजनीतिक व्यवस्थापनलाई प्रतिविम्बित गरिरहेको छ भने युवापुस्ताहरूमाझ विदेशमोह चरम विन्दुमा उक्लनुले नै देशको तत्क्षणिक 'बबुरो हाल' सतहीकरण भएको छ ।

गाउँ बिस्तारै युवापुस्ता-शून्यताको परिधितर्फ उन्मुख हुँदै छ । म/हामी र हाम्रा 'बा' पुस्ताका बहुसंख्यक मान्छे चाडको मौका पर्खिएरै गाउँ फर्किने गर्छन् । गाउँमा यस्तै चाडबाडको संयोगबिना मान्छेहरू सायदै भेटिन्छन् । गाउँ-संस्कृतिको निरन्तरता झन्‌झन् चुनौतीपूर्ण बन्दै गइरहेको छ । क्रमशः गाउँ निख्रिँदै र शहर भरिँदैँ छ भने विदेश नेपालीहरूको गुलजार भूमि बन्दै गइरहेको छ ।

गाउँमा बस्ने उमेर खाएका बुढा 'बा'हरूको मुखारविन्दबाट 'अब केही सालपछि गाउँमा मान्छेको मृत्युपश्चात् दिवंगत शरीरलाई काँध थाप्नका लागि अपवादबाहेक एका-नाताको मान्छे भेटिने छैनन्, भौतिक अवसानपछि गर्नुपर्ने धार्मिक विधिहरू पूरा गर्न पनि 'पैसेमान्छे' खोज्नुपर्ने अवस्था नआऊला भन्न सकिन्न' जस्ता साझा स्वरहरू सुनिन्छ ।

गाउँमा आफू पुस्ताका दौँतरी, सहगामी भेट्न अजंगको मिहिनेत पोख्नुपर्ने अवस्था छ । सँगै हिँडडुल गर्नेहरू औसतभन्दा बढी विदेशिएका छन्, धेरै विदेशिने प्रक्रियामा छन् । केही पासपोर्ट बनाउने मेलोमा लागिरहेका छन् । देशभित्रका हरेकको सपना, इच्छा र जीवनका सर्वाङ्गीण असजिला पक्षहरूको निर्विकल्प निरुपण नै विदेशी भूमि बनिरहेको छ ।

कतै पढेको थिएँ, 'विदेश गइरहेको देश' भनेर । केही समयको अन्तरालमै उक्त शब्दावलीले सिङ्गो नेपाललाई जबर्जस्त प्रतिनिधित्व गर्दै छ ।

आफैँले हुर्काएका सन्तान पाहुनामा परिणत हुँदै गएका छन् । अब बिस्तारै दसैँ त 'डिजिटल दसैँ' पो बन्लाजस्तो छ । गाउँका घरहरू पनि कमेरो, रातो माटोले पोतिनुपर्नेमा इनामेलले सिँगारिन थालेका छन् । आदिमकालदेखि नै चलिआएको दसैँ-सुन्दरताको प्रतीक मानिने सराय नाचको भने उत्साहप्रद निरन्तरता यथावत् छ हाम्रो गाउँतिर (गुल्मी, अर्घाखाँची, प्युठान) । तर, अघिल्ला वर्षहरूको दाँजोमा यसपटक आमसहभागितामा सरदर फेरबदल देखिन्थ्यो । यसले कताकता सांस्कृतिक ह्रास पनि लतपतिएको जस्तो लाग्थ्यो । सांस्कृतिक महत्त्व 'विगत' बन्ने हो कि भन्ने प्रश्न टड्कारो बन्दै छ । सांस्कृतिक प्रवाह ओझेल पर्छ कि भन्ने भय पनि हाम्रै अघिल्तिर फिरिरहेको छ । पर्वहरूको मौलिकता सङ्कुचनप्रेरित छ, यसो हुनुहुँदैन । चाडपर्वको समयमा हराभरा गाउँ चाडपर्वले विश्राम लिएलगत्तै विराट शून्यतातर्फ धकेलिन्छ । गाउँ आएका सबै आ-आफ्नो स्वकीय सन्दर्भ र काम/कर्म विशेषले फर्किन्छन् ।

पर्वहरूको मौलिकता सङ्कुचनप्रेरित छ, यसो हुनुहुँदैन । चाडपर्वको समयमा हराभरा गाउँ चाडपर्वले विश्राम लिएलगत्तै विराट शून्यतातर्फ धकेलिन्छ । गाउँ आएका सबै आ-आफ्नो स्वकीय सन्दर्भ र काम/कर्म विशेषले फर्किन्छन् ।

गाउँमा त दसैँमा टीका-जमरा थाप्दै गर्दा शुभेच्छा पनि छिट्टै युरोप, अमेरिका, अस्ट्रेलिया पुगेस् भन्ने सुनिन थालेछन् । यस्तो आशीर्वाद प्रवृत्तिले 'देशमै गरेर खानुपर्छ, गर्न सक्यो भने मुलुकभित्रै मनग्य अवसर छन्, मिहिनेत गरेर नेपालमै सरकारी जागिर खानुपर्छ'जस्ता माटोप्रेमी आशीर्वादहरूलाई प्रतिस्थापन गरेको अवस्था छ । यो तितो यथार्थ हो । भरखरै हामीबाट ओझेलिएको दसैँ-तिहारले पूर्ववर्ती दसैँ-तिहारका केही अंश, रौनकता र निरन्तरता त अवश्य नै पायो । यद्यपि, चाडपर्वको औचित्य औपचारिकता र संस्कृतिको जगेर्नामै सीमित हुनु हुँदैन ।

आममानिस अहिले भौतिक सामाजिकीकरण हुनुभन्दा अभौतिक रूपमै सञ्जालीकरणतर्फ अतिरिक्त जागृत हुने होड सहजै उकालो लागिरहेको छ । व्यक्ति सामाजिक हुन असहज मान्छ । तर, सञ्जालका अल्गोरिदमले टुक्र्याइदिएका अनावश्यक रिल स्क्रोल गर्नु उसको अनिवार्य नियति बनेको छ । व्यक्ति, परिवार र समाजको मनोविज्ञान अटेर नगरी पूर्णतया प्रविधि प्रवृत्त हुनु र यसैलाई सर्वोपरि ठान्नुले कालान्तरमा अस्वाभाविक मानवीय असहजता पैदा हुने देखिन्छ ।

गतिशील समाजले प्रविधिलाई नियन्त्रण नगरेर प्रविधिले व्यक्तिसँगै समाजलाई नै नियन्त्रण गर्ने निश्चितप्रायः छ भन्दा अत्युक्ति नहोला । अतिशय सञ्जाल लगावले मान्छेलाई डिजिटलाइजेसनको दमनचक्रमा बाँध्नु अतिशयोक्तिपूर्ण बिनसित्ती हो । स्थानीयस्तरको संवाद संस्कृति त अपवादबाहेक पूरै पखालिएको भान हुन्छ । प्रविधिले ठाउँ ओगटिसकेकाले संवाद संस्कृतिको पुनरावृत्ति सहजै हुने देखिँदैन । समाजको सांस्कृतिक पक्ष क्षयीकरणको दोसाँधमा नअल्झियोस् । यसरी समाजका कुनै मूल्य मान्यता दीर्घायु हुन सक्दैनन्, संस्कृति र संस्कारको पवित्र प्रवाहलाई संरक्षणसहितको निरन्तरता हामी सबैको सामूहिक कर्तव्य र दायित्व दुवै हो । संस्कृति, परम्परा र चाडपर्व सामाजिक रूपान्तरणको प्रधान सेतु बन्नुपर्छ ।

सामाजिक संरचनागत विकासमा संस्कृति, चाडपर्व र परम्पराको भूमिका महत्त्वपूर्ण रहेको यथार्थलाई नकार्न सकिँदैन । प्रकारान्तरले सामाजिक-संस्कृतिको निरन्तर सान्दर्भिकता आजसँगै आज-उप्रान्त पनि रहनुपर्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, मंसिर ८, २०८० ०८:००