दुर्गम बस्तीमा चहर्‍याइरहेका घाउ

A+ A A-

जाजरकोटको बारेकोट गाउँपालिका–१, लामीडाँडालाई केन्द्रबिन्दु बनाएर २०८० कात्तिक १७ गते राति ११ः४७ मा अचानक भूकम्प गयो । राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्रले उक्त भूकम्प ६.४ रेक्टर स्केलको मापन गरेको थियो । भूकम्पले जाजरकोट र रुकुम पश्चिम जिल्लामा ठूलो मानवीय क्षति गरायो ।

भूकम्पले अधिकांश बस्ती खण्डहर भएका छन् । ठाउँठाउँमा पहिरो गएका छन् । जमिनमा धाँजा फाटेको छ । स्कुल, स्वास्थ्य चौकी भत्किएका छन् ।

भूकम्प जाँदा मानिसहरू गहिरो निदमा थिए । अचानक जमिन हल्लिँदा कतिपय अत्तालिँदै ब्युँझिए । आफ्ना छोराछोरीलाई उठाउन खोजे । त्यतिञ्जेल ढिला भइसकेको थियो । ढोकाको छेस्किनी खोल्नसमेत कतिले भ्याएनन् । मानिसहरू आफैँले बनाएको संरचनाले किचिएर मृत्युवरण गर्न विवश भए । कतिले त के भएको हो भनेर अनुमानै गर्न सकेनन् ।

२०८० कात्तिक २० गते दिउँसो ४ः३१ मा रामीडाँडाआसपास केन्द्रबिन्दु बनाएर फेरि परकम्प गयो । परकम्पको धक्का ५.८ रेक्टर स्केलको थियो । भूकम्पले चर्काएका घरहरू परकम्पले भत्किन पुगे । थप मानिसहरू घाइते भएका छन् । त्यहाँ परकम्प जाने क्रम अझै रोकिएको छैन । १७ गतेको भूकम्पपछि त्यहाँ ४ रेक्टरभन्दा माथिका सात परकम्पहरू गइसकेका छन् ।

मानवीय र भौतिक क्षति

भनिन्छ, यतिबेला जाजरकोटमा एउटै घर सद्दे भेट्न मुस्किल छ । जाजरकोटमा गएको भूकम्पले १३ हजार ३ सय ३९ घरमा क्षति पुगेको छ । जाजरकोटमा मात्रै ९ सय ५ वटा घर पूर्ण रूपमा क्षति भएका छन् । जाजरकोटमा १ सय १ र रुकुम पश्चिममा ५२ गरी १ सय ५३ जनाको मृत्यु भएको छ । सयौँ मानिस घाइते बनेका छन् । उनीहरूको विभिन्न अस्पतालमा उपचार भइरहेको छ । भूकम्पबाट मृत्यु भएकामध्ये आधा संख्या त बालबालिकाको मात्रै छ । चाडपर्व मनाउन गाउँ फर्किएका धेरै बालबालिका भूकम्पको सिकार बनेका छन् ।

जिल्लामा परम्परागत प्रायः घर ढुंगामाटोले बनेका थिए । भूकम्पको धक्काले घरहरू बेस्सरी हल्लिए र गर्ल्यामगुर्लुम ढले । हिजोसम्म सही सलामत गाउँबस्तीहरू हेर्दाहेर्दै खण्डहरमा परिणत भएका छन् । मानवीय र भौतिक क्षतिको प्रारम्भिक आकलन गरिएको छ । भूकम्पमा परी थुप्रै पशुचौपायाको पनि मृत्यु भएको छ, जुन स्थानीयका पशुधन थिए ।

मानिसका वर्षभरि खाने अनाज माटोमा पुरिएका छन् । त्यो क्षेत्रका मानिस एकैपटक सडकमा आउन विवश भएका छन् । यो त भयो मानवीय र भौतिक क्षति तर जीवित मानिसहरूमा गिरेको मनोबल, मानसिक पीडा र आत्मिक दुरावस्था वा विक्षिप्त अवस्थाको कसरी लेखाजोखा गर्ने ? त्यसैले पनि यो अपूरणीय क्षति हो, जसको कुनै भर्पाइ हुन सक्दैन । यो क्षति कतैबाट पनि पूर्ण रूपमा पूर्ति हुन सक्दैन । राज्यले उद्धार, उपचार, राहत र पुनर्स्थापनाको उचित व्यवस्था गरेर पीडितहरूका मनका लागेका घाउहरूमा मल्हम लगाउने मात्र हो ।

भूकम्प प्रभावित ठाउँहरूको अवस्था

वर्तमानमा भूकम्प प्रभावित स्थानहरूको अवस्था भयावह छ । मानिसहरू खुला चौरमा त्रिपाल टाँगेर सामूहिक रूपमा बसिरहेका छन् । उनीहरूलाई न खानका लागि पर्याप्त अन्न छ, न लुगाफाटोको प्रबन्ध हुन सकेको छ । दिन प्रतिदिन बढ्दो चिसोमा उनीहरू कठ्याङ्ग्रिएर बसिरहेका छन् । हुन त सरकारी र गैरसरकारी क्षेत्रबाट राहत सामग्री वितरण भइरहेको छ । तर त्यो पर्याप्त छैन । पीडितहरूले आवश्यक खाद्यान्न र लुगाफाटो पाउन सकेका छैनन् ।

सुत्केरी महिला, बालबालिका र ज्येष्ठ नागरिक अझ बढी प्रभावित भएका छन् । स्कुलहरू भत्किएका छन् । तत्काल विद्यार्थी कहाँ राखेर पढाउने भन्ने चिन्ता थपिएको छ । स्वास्थ्य चौकी सद्दे हालतमा छैनन् । मानिसहरूले खुल्ला आकाशमुनि शीतले भिज्दै रात गुजार्न बाध्य छन् ।

जाजरकोटमा गएको सामान्य भूकम्पले पनि ठूलो क्षति गरायो । उक्त भूकम्पबाट ११ जिल्ला प्रभावित भए । जोखिम भने दुई जिल्लामा बढी छ । कमजोर संरचनाले भूकम्पको झट्‌का थेग्न नसक्दा बढी जोखिम भएको हो ।

अनाज, लत्ताकपडा घरका भग्नावशेषले पुरिएका छन् । पालमा रात गुजार्नुपरेको छ । ढुंगा माटोले बनेका घरहरू चिराचिरा परेका छन् । वर्षौं बिताएको आफ्नै घरभित्र छिरेर ढुक्कको निदाउने कल्पनासम्म गर्न सकेका छैनन् सर्वसाधारणहरूले । मानिसहरू आफ्ना सन्तानको शव बोकेर अस्पताल आएका दृश्य कारुणिक छन् ।

प्रत्येक सदरमुकामको इतिहास राज्यसँग जोडिएको छ । पहाडी राज्यहरूको लामो इतिहास छ । पहाडका कैयौँ घरहरूले लामो इतिहास बोकेका हुन्छन् । तीन/चार पुस्ता देखेका कैयौँ घर हुन्छन् । ती घर हेर्दा सुन्दर थिए तर भूकम्पको झट्का झेल्न सकेनन् । भनिन्छ, घर एकपटक बनाइन्छ । हिजो बाजेका पालामा बनेका घर थिए ती ।

मानिस भारी बोकेर हिँड्दाका बिसौनीहरू नै कालान्तरमा बस्ती बनेका हुन् । स्थानीय साधन, स्रोत र सीप प्रयोग गरेर बनेका ती घरहरू बस्नयोग्य छँदै थिएनन् । काम चलिरहेकै थियो । भइपरी दुर्घटना नभएकाले तिनले गर्जाे टारेकाले महत्त्वपूर्ण थिए । पहाडका अधिकांश संरचना यसैगरी बनेका हुन् ।

भूकम्पले मरेर जानेहरू त गए, बाँच्नेहरूका मनमा भने गहिरो घाउ छोडिदिएको छ । हिजो सँगै सुतेका आफ्ना प्रियजनको सम्झनाले बाँच्नेहरूलाई अझ बढी पीडा थपिदिएको छ । भेरी नदीमा आफन्तहरूको अन्तिम संस्कार गरेर फर्किएकाहरू अब आफूहरूको अनिश्चित भविष्यको कल्पना गरेर त्रसित होलान् ।

नयाँ घरहरू आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरेर बनाइएकाले कम क्षति पुगेको छ । तर, परम्परागत पुराना घरहरूमा बढी क्षति भएको छ । नेपालमा पछिल्लोपटक आठ वर्षअघि गोरखाको बारपाक केन्द्रबिन्दु बनाएर ७.९ रेक्टर स्केलको सबभन्दा ठूलो विनाशकारी भूकम्प गएको थियो । त्यस भूकम्पमा जनधनको ठूलो क्षति भएको थियो ।

भूकम्पपछि अबका संरचना कस्ता निर्माण हुने भन्ने सवालमा देशव्यापी चिन्ता र बहस चलेको थियो । स्थानीय निकायहरूले भूकम्प प्रतिरोधात्मक घर बनाउन मापदण्ड नै बनाएका थिए । सरोकारवालाले अबका दिनमा भूकम्प प्रतिरोधात्मक घर बनाउनुपर्ने कुरा जोडतोडले उठाएका थिए । कतिपय संरचना भूकम्पप्रतिरोधी पनि बनेका छन् । अब जाजरकोट र रुकुममा पनि यस्तै संरचना निर्माणको विकल्प छैन ।

पश्चिम नेपाल र भूकम्पीय चुनौती

भूकम्पीय जोखिममा विश्वमा ११औँ नम्बरमा नेपाल पर्छ । पूर्वी नेपालमा पटकपटक भूकम्प गए पनि पश्चिम नेपालमा ५ सय १८ वर्ष भएको थियो ठूलो भूकम्प नआएको ।

भूकम्पको शक्ति पश्चिम क्षेत्रमा सञ्चित भइरहेको र जाजरकोटको भूकम्पले अझै ठूलो भूकम्पका लागि अलार्म बजाएको विज्ञहरूको बुझाइ छ ।

भूकम्पविद्हरूले यसलाई ट्रेलरको रूपमा अर्थ्याएका छन् । २०७९ कात्तिक २२ गते बझाङमा ६ः६ रेक्टरको भूकम्प गएको थियो । यो भूकम्पबाट बझाङ र बाजुरामा थुप्रै घर भत्किएका थिए । एक जनाको मृत्यु हुनुका साथै थुप्रै पशुचौपाया मरेका थिए । त्यस्तै, २०८० असोज १६ गते डोटीमा ६ः३ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको थियो । यसमा परी ६ जनाले ज्यान गुमाएका थिए । स–साना भूकम्पहरूको त कुनै गणना छैन । पश्चिम नेपालमा ५ सय वर्षपछि गएको सबैभन्दा ठूलो भूकम्प यही जाजरकोटको भूकम्पलाई मानिएको छ ।

१५०५ सालमा मुस्ताङआसपास केन्द्रबिन्दु बनाएर ८.५ देखि ८.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको थियो भनिन्छ । त्यसपछि यति ठूलो भूकम्प पश्चिम क्षेत्रमा गएको इतिहास छैन ।

५ करोड वर्षपहिले इन्डियन प्लेट र एसियन प्लेट ठोक्किँदा हामीहरू बसेको भूगोल उकासिएर हिमालय पर्वत बनेको हो भनिन्छ । ती दुई प्लेटको टकराव अहिले पनि छ भनिन्छ । यिनै प्लेटहरूको टकरावले उत्पन्न भूगर्भमा सञ्चित शक्तिले निकास नपाउँदा भूकम्प जाने खतरा रहँदो रहेछ । जमिनमुनि जति धेरै शक्ति सञ्चय हुन्छ, त्यति नै तीव्र गतिको भूकम्प आउने खतरा रहँदो रहेछ ।

सामान्य भूकम्प आउँदा त यति धेरै क्षति भयो भने ठूलो भूकम्प आयो भने अवस्था के होला ? कल्पना मात्र गर्न सकिन्छ । प्रकृतिको संकेतलाई हामीले समयमै बुझेर सोहीअनुसारको तयारी गर्नु जरुरी छ । भनिन्छ नि विपत्ति बाजा बजाएर आउँदैन ।

उद्धार, राहत, पुनर्स्थापना तथा पुनर्निर्माण

अहिले उद्धारको काम करिबकरिब सकिएको छ । अब भूकम्पपीडितहरूको उपचार, राहत, पुनर्स्थापना तथा पुनर्निर्माणको काम गर्नु छ । जसमा सरकारी संयन्त्र तथा विभिन्न संघसंस्था केन्द्रित छन् । राहत सामग्री संकलन तथा वितरणका काम भइरहेका छन् । देश विदेशबाट प्रभावित क्षेत्रमा राहत पठाउने काम भइरहेको छ । हाम्रा छिमेकी भारत र चीनले समेत राहत सामग्री पठाएका छन् ।

राजनीतिक दल, वित्तीय संस्था तथा सर्वसाधारणले स्वस्फुर्त सहयोग गरेका छन् । राहत सामग्री पीडितसम्म पुर्‍याउने प्रयास भइरहेको छ । तर यहीबीचमा प्रभावितहरूका गुनासा पनि आइरहेका छन् । राहत सामग्र्री प्राप्त गर्न नसकेको पीडितहरूले बताउने गरेका छन् । राहत संकलन कतिपयका लागि पेसाजस्तो बन्ने गरेको विगत हेर्दा पनि थाहा हुन्छ । कतिपय व्यक्ति पीडितका नाममा मनपरी ढंगले राहत संकलन कार्यमा जुटेको पाइएका समाचार पनि आइरहेका छन् । त्यसैले राहत वितरणमा सरोकारवाला निकायले ध्यान पुर्‍याउनु आवश्यक छ । राहत सामग्रीको दुरुपयोग नहोस् भन्नका लागि सचेत हुनुपर्छ ।

अन्त्यमा, भूकम्पले मरेर जानेहरू त गए, बाँच्नेहरूका मनमा भने गहिरो घाउ छोडिदिएको छ । हिजो सँगै सुतेका आफ्ना प्रियजनको सम्झनाले बाँच्नेहरूलाई अझ बढी पीडा थपिदिएको छ । भेरी नदीमा आफन्तहरूको अन्तिम संस्कार गरेर फर्किएकाहरू अब आफूहरूको अनिश्चित भविष्यको कल्पना गरेर त्रसित होलान् । उनीहरूको धेरै कुरा गुमेको छ । आफन्त गुमेका छन्, बास गुमेको छ र सम्पत्ति पनि गुमेको छ ।

जाजरकोट आफैँमा भौगोलिक विकटताले सदियौँदेखि कुँजिएको छ । कहिले महामारीले मानिस मरेका छन् । कहिले बाढीपहिरो त कहिले सडक दुर्घटनामा ज्यान गुमाउन बाध्य छन् । विकट ठाउँ भएकाले उनीहरूले समयमै उद्धार र राहत पनि पाउन सकेका छैनन् । अब उनीहरूको पुनर्स्थापना र पुनर्निर्माण कसरी होला, यो चिन्ताको विषय बनेको छ ।

भूकम्पले जाजरकोट र रुकुमका दुर्गम बस्तीहरूका नेपालीका मन यतिबेला फाटेका छन् । मनमा चहर्‍याउने घाउ लागेको छ । आँखा ओभाउन पाएका छैनन् । प्रकृतिले उनीहरूलाई पीडा उपहार दिएर गएको छ । त्यसैले अब उनीहरूको उचित पुनर्स्थापना र पुनर्निर्माण गरेर फाटेको मन टाल्ने, घाउमा मल्हम लगाउने र आँसु पुछ्ने काम राज्य र हरेक नेपाली नागरिकको कर्तव्य बनेको छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक २३, २०८० ०६:२९