जुन दिन कांग्रेसले राणाविरुद्ध सशस्त्र विद्रोहको आह्वान गर्यो

A+ A A-

प्रजा पञ्चायतको नामले कार्यरत राजनीतिक दलले देशमा संवैधानिक सुधार, नागरिक अधिकारको स्थापना र मान्यता, राजनीतिक स्वतन्त्रता आदि माग राखेर आन्दोलन चलायो । आन्दोलन देशका अन्य भागहरूमा चल्न सक्ने अवस्था त्यतिबेला सिर्जना भइसकेको थिएन ।

तर ‘नेपाल’ भनिने राजधानीमा त्यसको अभिव्यक्ति राणा शासकहरूलाई थर्काइदिनका लागि पर्याप्त थियो । त्योभन्दा अघि संस्कृत पढ्ने छात्रहरूले ‘जयतु संस्कृतम्’ नामले आधुनिक शिक्षा एवं नागरिक हकका लागि हडताल गरेर, जुलुस निकालेर राणा शासकहरूलाई स्तम्भित पारिदिएका थिए ।

‘जयतु संस्कृतम्’ दुर्ई शब्दले संस्कृत पढ्ने विद्यार्थीहरूको संगठन र तिनका मागरूपी नारा दुर्ईटै कुरा बुझाउँदछ । संघर्षले २००४ सालको असार १ गतेका दिनदेखि अभिव्यक्ति लियो भने संगठन त पहिलेबाट बनिसकेको थियो ।

नेपालको इतिहासमा पहिलोपटक यी विद्यार्थीहरूले ‘धर्ना दिने’ र ‘सत्याग्रह गर्ने’ तरिका अख्तियार गरेर संघर्षमा एउटा विलक्षणता प्रस्तुत गरे । दुर्ई सयजति विद्यार्थीहरू बस्ने छात्रावासको ‘तीनधारा पाठशाला’ भन्ने नाम थियो । त्यत्रो ठूलो समूहलाई यथार्थतः राणा शासनविरोधी संघर्षमा संलग्न गर्न सक्नु त्यो छात्रावासका पूर्वविद्यार्थीहरू तथा वर्र्तमान पुस्ताको पुरुषार्थ थियो ।

आफ्ना मागहरूका सम्बन्धमा आफ्ना भनाइ राखिने पर्चा एक जना विद्यार्थीलाई ५ थान लेख्न दिँदा ती सहजै १ हजार थान हुन पुग्दथ्यो । अनि ठाउँठाउँमा टाँसिने र छरिने ती पर्चाहरूले गर्दा उसै त नयाँनयाँ राजनीतिक समस्याहरूले थिचिएको राणा शासन झन् चेपुवामा पर्न थालेको थियो ।

यो विलक्षण आन्दोलनका उल्लेखनीय नेताहरूमा पूर्णप्रसाद ‘ब्राह्मण’, श्रीभद्र शर्मा, काशिनाथ गौतम, राजेश्वर देवकोटा, गोकर्णराज शास्त्री, पद्मशङ्कर अधिकारी, कमलराज रेग्मी, वासुदेव त्रिपाठी आदि थिए भने कर्मठ कार्यकर्तामा अच्युतराज रेग्मी, श्रीप्रसाद गौतम, भैरव रिसाल, रंग पाठक, सत्यदेव आचार्य, विजयराज आचार्य, भुवनेश्वर गौतम, ऋषिराम ढकाल आदि थिए ।

प्रजा पञ्चायत वास्तवमा एउटा छाता राजनीतिक संगठन थियो । जसमुनि प्रजा परिषद्का कार्यकर्ताहरू, पछिका कांग्रेसी र कम्युनिस्ट नेताहरूले सक्रियतापूर्वक भाग लिएका थिए । मुख्यतः प्रजा परिषद्को आन्दोलनको भाव र जोशमा यो संगठन चलेको थियो । यसको नेतृत्व आफैंले लिन विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला निक्कै सक्रिय देखिए, जसमा उनलाई गणेशमान सिंहको पनि समर्थन थियो ।

धर्म र सामाजिक व्यवहारमा चरम रुढीवादी भए पनि मोहन शमशेर निकै चलाख ठानिन्थे । अब परिवारको रूपमा राणाहरूको शासन धेरै समय टिक्न सक्ने छैन भन्ने बुझेर नै भन्नुप¥यो उनले राणा आडम्वरअनुरूप राणा प्रधानमन्त्री ‘श्री ३ महाराज’को सिन्दुरे जात्रा र राज्याभिषेक समारोह रच्न र रचाउन २००५ सालको जेठमा कुनै कसर बाँकी राखेनन् ।

विरोधाभाषपूर्ण

२००५ सालकै असारमा सामन्ती राणाकालीन नेपालले नव–स्वाधीन प्रजातान्त्रिक भारतको पक्षमा फौज पठायो । अंग्रेज शासनकै पुट पाएर घोर सामन्ती निजाम खलकले हैदरावादलाई ‘स्वतन्त्र राज्य’को रूपमा प्रस्तुत गरी भारतको राष्ट्रिय प्रभुसत्ता र क्षेत्रीय अक्षुणतालाई चुनौती दिइरहेको थियो ।

कुनै सामन्ती शासनले प्रजातन्त्रवादी छिमेकीलाई अर्को सामन्ती शासनका विरुद्ध लड्न यस्तो मद्दत गरेको काम र कुरा दुवै नै बडो विरोधाभाषपूर्ण लाग्दछ । तर, त्यो राणाशासनका विरुद्ध उठ्न थालिरहेका नेपाली जनतालाई प्रजातान्त्रिक छिमेकी भारतको स्वाभाविक सहानुभूति र समर्थनबाट अन्ततः वञ्चित गर्न सकिएला कि भन्ने चालबाजीले राणा शासनद्वारा सारिएको पाइला थियो वा भारत सरकारको राजनीतिक दबाब थियो, त्यो इतिहासकारहरूले नै खुलाउन सक्ने कुरा हो ।

त्यस दिन टँुडिखेलको विशाल चौरमा भेला भई त्यहाँस्थित ऐतिहासिक खरीको बोटमा अरू रोलवाला राणाहरूको बीचमा उभिएका ‘श्री ३ महाराज’लाई सलामी दिई त्रिपुरेश्वर–कालीमाटीको बाटो गरी थानकोट हुँदै नेपाली पल्टन हैदरावाद एक्सनमा सघाउ पुर्याउन हिँडेको थियो ।

चन्द्रधर उप्रेती र नृपेन्द्रनाथ रिमाल सँगसँगै यो लेखक पनि त्यस घटनाको एउटा प्रत्यक्षदर्शी थियो । पल्टनयात्राको त्यो दृश्य भावुकतापूर्ण त थियो नै, साथै रोमाञ्चकारी पनि थियो ।

त्यस दिनको साँझ टुँडिखेलबाट फर्केर लप्टनको होटलमा आई हामीले उही ५ पैसाको एक फूल गिलास चिया खाँदै नेपालको भावी राजनीतिक दिशाको चर्चा गरेको आज पनि टड्कारै जस्तो सम्झना हुन्छ । यता लप्टन साहेब सधैंको जस्तो प्रसन्न मुद्रामा उही रवाफिलो ढंगले आफ्नो होटल व्यवसाय चलाउँदै गइरहेका थिए ।

२००५ सालतिर हाम्रो मण्डलीमा एक जना थपिए, मधुसुदन शर्मा । पहिले धेरैजसो तराईमा बसेकाले डिल्लीबजारे भईकन पनि उनीसँग हाम्रो हिमचिम थिएन । हाम्रो रैथाने स्वभाव, चालढाल, रुचिवेरुचिभन्दा केही बेग्लै काँटका थिए मधु ।

दोस्तीयारीमा यसले केही बाधा पारेन र हाम्रो मित्रता बढ्दै गयो । तर, मधु राजनीतिका छुपेरुस्तम भइसकेका रहेछन् । रामहरि शर्माकी श्रीमती सीता भाउजूलाई मधुले दिएकै क्यामेराबाट भद्रगोल जेलमा टंकप्रसाद आचार्य, रामहरि शर्मा, चूडाप्रसाद शर्मा तथा गोविन्दप्रसाद उपाध्यायको ऐतिहासिक फोटो खिचिएको थियो । त्यस फोटोमा उनीहरू नेल–हथकडीले बेरिएका देखिन्छन् ।

आँटिलो र रहस्यमय ढंगले क्यामेरा जेलमा पठाइएको थियो, त्यत्तिकै आँटिलो र रहस्यमय ढंगले फोटो खिचीकन बाहिर पठाइएको थियो । उता क्यामेरा फिलिम नबिग्रीकन जस्ताको त्यस्तै सीता भाउजूकै हातपरेको थियो । अत्यन्त गोप्य तरिकाले उक्त फिलिम भारतमै पठाई डेभलप गरी प्रिन्ट गरियो ।

यसरी निस्केको फोटोलाई देवेन्द्रराज उपाध्याय र डी.एन. प्रधानको कलकत्ता ठेगानामा पठाइयो । अनि उपाध्याय तथा प्रधानमार्फत भारतको प्रख्यात अंग्रेजी साप्ताहिक ‘ब्लिट्ज’मा पठाइएको थियो । त्यस पत्रिकाको सन् १९४९ को फ्रेबुअरी १९ तारिखको अंकमा ‘वाच नेपाल नाउ’ भन्ने ठूलो शीर्षकमा छापिएको थियो । यो फोटो छापिएपछि राणाशासनको होसै उडेको थियो । यसबारे विस्तृत चर्चा जेम्स फिसरको (ज्यूँदा शहीदहरू) शीर्षक पुस्तकमा भएको छ ।

२००५ सालमै यो लेखक कविराजी पढ्न कलकत्ता गयो तर पढ्न पुग्यो कम्युनिज्म । पढाउने प्रधान आचार्य थिए पुष्पलाल श्रेष्ठ, जो नेपालको आधुनिक इतिहासमा एक जाज्वल्यमय नायकका रूपमा स्थापित भए ।

दिन बित्दै गए, नेपाल अर्कै हुन थाल्यो । राणाहरूको बाहिरी धाक, रवाफ र शासनको तथाकथित् ‘ढिक्कोपन’ कायमै रहेको देखिए पनि त्यो भित्रभित्रै मक्किइसकेको थियो ।

२००७ सालको कात्तिकमा दसैंतिहारको चाडबाड मनाउन लेखक कलकत्ताबाट छुट्टीमा घर आएको थियो । एक दिन साँझपख चिताउनै नसक्ने गरी काठमाडौंको आकाशबाट त्यो मक्किएको शासनरूपी भाँडो फुटाइदिने जोडदार आवाज सुनियो ।

असाधारण महत्त्वको घटना

२००७ सालको कात्तिकमा पञ्चकको पाँचदिने जुवा फुकेको एक दिन कात्तिक २५ गते साँझपख एक्कासि हवाई जहाज उडेको आवाज सुनियो र त्यसको लगत्तै मुट्ठाका मुट्ठा पर्चाहरू माथि आकाशबाट टोलटोलमा छरिए ।

त्यो राणाशासनविरुद्ध सशस्त्र संघर्ष गर्न नेपाली कांग्रेसबाट देशवासीहरूलाई अपिल गरिएको पर्चा थियो । त्यसको भोलिपल्टै नेपाली कांग्रेसको मुक्ति सेनाले वीरगञ्ज कब्जा ग¥यो । त्यो नेपालमा राणाशासनको अन्त्यको संकेत थियो ।

त्यो संकेतलाई ठोस रूप दिएको जस्तै गरी कात्तिक २१ गते राजा त्रिभुवनले प्रायः पूरै राजपरिवारसहित भारतीय दूतावासमा राजनीतिक शरण लिए । त्यस्तो हुनु त असाधारण महत्त्वकै घटना थियो । यसरी देश एक्कासि अन्तर्राष्ट्रिय रंगमंचमा प्रकट भयो ।

शाही राष्ट्राध्यक्षले आफ्नै देशमा शासन चलाउने सामन्ती अभिजात–वर्गीय शासनतन्त्रबाट मुक्तिका लागि माग गर्दै विदेशी दूतावासमा राजनीतिक शरण लिनुपरेकोे घटना विश्व इतिहासमा विरलै छ । राणा शासनले आफ्नो १ सय ४ वर्षको शासनकालभरि जति कूटनीतिक गतिविधि गरेको थियो, त्यति र त्योभन्दा बढी नै त्यसले त्यसपछिका २–३ दिनभित्र गर्नुपुर्यो होला ।

विश्व जनमतको दबाबमा परेर राणा शासन त्रिभुवनलाई राजपरिवारका प्रायः आफ्नो दलका सबै सदस्यहरूसहित विशेष वायुयानद्वारा कात्तिक २६ गतेका दिन नयाँ दिल्ली प्रस्थान गर्न दिन बाध्य भयो । राजा त्रिभुवनबाट गरिएको उक्त राजनीतिक अभिव्यक्तिलाई आफ्नो मुक्तिको आकांक्षाअनुरुप ठानेर प्रायः सम्पूर्ण राजधानी गौचर हवाई अड्डातिर ओइरियो ।

चन्द्रधर उप्रेती र म पनि भीडले ठेलिंदै गौचर लाग्यौं । त्यहाँ धूमधाम लाठीचार्ज भयो, कैयौं घाइते भए तर जिन्दावाद र मूर्दावादको नारा लाग्न छुटेन । त्यस दिनको त्यहाँको अभिव्यक्ति कुनै दबेको चीज फुटेर बाहिर निस्केको जस्तो लाग्थ्यो ।

हवाई अड्डाको विशाल जनअभिव्यक्तिका महिला सहभागीहरूमा साधना प्रधान, सहाना प्रधान, शान्ता श्रेष्ठ तथा पुष्पलता श्रेष्ठलगायतमाथि निर्मम प्रहार हुँदा पनि उनी फ्रान्सेली ऐतिहासिक वीराङ्गना जोन अफ आर्कजस्तै जाज्वल्यमान देखिन्थिन् ।

राजा त्रिभुवनसँग ऐक्यबद्धता र प्रजातन्त्र प्राप्तिको आकांक्षामा त्यस दिनको मेरो पारिवारिक संलग्नताको हकमा चाहिँ काका शैलेन्द्रनाथ रिमाल र साहिँला दाजु तेजेन्द्रनाथ रिमाल जुलुसबाट नै समातिका थिए ।

राणाविरोधी आन्दोलनको व्यापकताबाट र भावी नयाँ नेपाल नयाँ भारतसँग नगिचिने भयबाट तर्सिएर अंग्रेज–अमेरिकी सरकारले ‘वास्तविकता’ बुझ्न भनी अंग्रेज कूटनीतिज्ञ सर एल्सर डेनिङको नेतृत्वमा एउटा आयोग काठमाडाैं पठाए ।

राजधानीका नागरिकहरूले ठूलो बहादुरी र आँट प्रदर्शन गरेर अपूर्व जुलुस झिके । उक्त आयोग नेपाली जनताले व्यक्त गरेका राणाविरोधी प्रदर्शनबाट प्रभावित नभइरहन सकेन । दृढ राणाविरोधी प्रो. शंकरदेव पन्तले उक्त जुलुसको नेतृत्व गरेका थिए ।

प्रो. पन्त लप्टनको होटलप्रति आकर्षित थिएनन् । तर आफ्नो सौम्य चालढालले डिल्लीबजारको बाटोमा हिंड्दा उनले लप्टनको होटलतिर अभिरुचिपूर्वक हेर्ने गरेको मैले देखेको थिएँ ।

राजा त्रिभुवन भारतीय दूतावासमा शरण लिन गएबाट राणा शासनका मुखिया मोहन शमशेर त्यतिविघ्न भयभीत भएका थिएनन् भनिन्छ । तर, उनी पञ्चकको उपर्युक्त साँझ काठमाडौंभरि छरिएका पर्चाबाट त्राहीत्राही भएका थिए ।

राणा शासनको विरुद्ध अब देशव्यापीरूपमा सशस्त्र संघर्ष सुरु भएको घोषणा ती पर्चाहरूबाट गरिएको थियो । अब उनले र उनका भाइ–भारदारहरूले राणा पारिवारिक शासनको अन्त्यको आभाष गर्न थाले ।

यसबाट प्रत्यक्ष लाभ नख्खु जेलमा थुनुवामा परेका गणेशमान सिंह, सुन्दरराज चालिसे र उहाँहरूसँगै ठोरीबाट पक्रेर ल्याइएका एवं फाँसीको सजाय तोकिएका हरिबहादुर श्रेष्ठ, टेकबहादुर आदिलाई भयो ।

गणेशमान सिंहमाथि पनि आइपर्न सक्ने फाँसीको खतरा अब टर्यो भने हरिबहादुर श्रेष्ठ तथा टेकबहादुरमाथि पनि तोकिएको फाँसीको सजाय लागू गर्न मोहन शमशेरको शासन हच्क्यो । अनि सुन्दरराज चालिसे पनि राणा शासनले उनलाई दिन खोजेको कुनै प्रकारको क्रूर दण्ड सजायबाट बचे ।

राणाविरोधी संघर्षको पर्चा काठमाडौंमा हवाई जहाजद्वारा छरिएपछि नेपाल खाल्डोको सामाजिक मनस्थितिले कोल्टे फे¥यो । तर, विडम्बना कस्तो भने अनिश्चितताले भरिएको परिवर्तनको आशंकाले पनि धेरैलाई छोप्यो । प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमै सक्रिय रहेकामध्ये धेरैजसो भोलिको दृश्यावलीबारे स्पष्ट थिएनन् भने साधारण मानिसहरूले त आफ्नो सामु छाएको वास्तविकतालाई कताकता दुःस्वप्नसरह ठान्नु पनि अस्वाभाविक थिएन ।

आखिर, राणाशासन धेरैका लागि पारिवारिक निरंकुशतन्त्रको पर्यायवाची मात्र नभएर एउटा स्थापित समाज, मूल्य, मान्यता र अनुशासनको व्यवस्था पनि थियो । राणा शासकहरू प्रजाहरूप्रति ‘समदर्शक’ तथा ‘न्यायकर्ता’का रूपमा चर्चित थिए ।

तिनको निजी जीवनका विलासितापूर्ण वा भनौं निर्मम पक्ष जनसाधारणमाझ कहिल्यै चर्चा र शंकाको विषय भएको थिएन । राणा शासनलाई समाजले आत्मसात् त गरेन, तर त्यसको पूरै विरोधी पनि त्यो भएको थिएन ।

बरु, राणाविरोधी आन्दोलनका सहभागीहरूमा स्थानीय मानिसहरू भएको हुँदाहुँदै पनि काठमाडाैंको सामान्य समाजमा ‘कांग्रेस’ भन्ने शब्द अलि ‘विजातीय’ नै प्रतिध्वनित भएको कुरालाई मान्नैपर्दछ । यो भावना आजसम्म पनि नेपाली जनमानसको ठूलै हिस्सामा प्रवल नै रहेको छ ।

(२००७ सालको राजनीतिक परिवर्तन र त्यसबेलाको काठमाडौंलाई केन्द्रमा राखेर अरविन्द रिमालले लेखेको ‘डिल्लीबजारको लप्टनको होटल’ पुस्तकअंश शिलापत्रमा श्रृखंलाबद्ध प्रकाशित हुनेछ ।)

याे पनि पढ्नुहाेस्

विश्वेश्वरदेखि देवकोटासम्मको चिया जक्सन

सात दशकअघिको काठमाडौं

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज ११, २०७६ ०७:५४