‘पुतली बाजे’: जसले बेलायत छोडेर नेपालमा पुतली खोज्न जीवन बिताए

A+ A A-

‘पुतली बाजे भन्दा कस्तो लाग्छ ?’

यो प्रश्न सुन्दा कोलिन फिलिप स्मिथ मन्द मुस्काउँथे अनि भन्थे- ठीक छ, ठीक छ ।

जीवनको ऊर्जाशील समय नेपालमा पुतलीको खोज र अनुसन्धानमा बिताएका बेलायतका कोलिन अब न मुस्कुराएका भेटिनेछन्, न पोखराका चोकमा रंगीबिरंगी पुतलीको फोटो बाँड्दै गरेको ।

८७ वर्षको उमेरमा कोलिनको पोखरा हरियोखर्कस्थित अस्पतालमा शनिबार बिहान ३ बजे निधन भएको छ । उनी पेटसम्बन्धी ट्युमरबाट पीडित थिए । बेलायतबाट २०२२ सालमा युनाइटेड मिसन टु नेपालमार्फत पढाउनलाई पोखरा आएका कोलिन पुतली विशेषज्ञ हुन् । नेपाल आउनेबित्तिकै उनले पोखरा लामाचौरस्थित नेपाल आदर्श विद्यालय (हालको गण्डकी बोर्डिङ) मा पढाए ।

उनले पहिलोपटक नेपाल आउँदा गण्डकी बोर्डिङमा २ वर्ष गणित र विज्ञान पढाएका थिए । त्यसपछि बेलायत फर्किए । पछि गोरखाको अमरज्योति माध्यमिक विद्यालयमा पढाउन आए । यो त्यही विद्यालय हो, जहाँबाट पूर्वप्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराई र वरिष्ठ न्यूरो सर्जन स्व. डा. उपेन्द्र देवकोटाले माध्यमिक तहको पढाइ पूरा गरेका थिए । दुवैलाई कोलिनले ९ कक्षामा गणित र विज्ञान पढाएका थिए । गोरखाबाट काठमाडौंको आनन्दकुटी स्कुलमा पढाउन गए । त्यसपछि कोलिनले पोखराको पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा पढाए ।

मिसनमार्फत पढाउन आउँदा नै उनी पुतली संकलनमा जुटिसकेका थिए । उनी लन्डनमा हुँदा नै पुतली संकलन गर्थे । नेपालमा आएपछि उनको आँखा यहाँका पुतलीमा पर्‍यो । त्यसपछि उनी यतै बस्ने निधोमा पुगेका थिए । कोलिनले नेपालमा जीवनको ऊर्जाशील ५६ वर्ष बिताए । बेलायत नफर्किएकै ३८ वर्ष भइसकेको थियो ।

कोलिन कसरी बने ‘पुतली बाजे’ ?

एउटा बेलायती नागरिकको पछाडि नेपाली शब्द ‘पुतली बाजे’ कसरी झुण्डियो । यसको सम्बन्ध पुतली र बालबालिकासँग जोडिन्छ । उनी फुर्सद हुँदा आफ्नो डेराछेउका बालबालिकालाई लिएर घुम्न निस्कन्थे । डाँडाकाँडा उक्लिँदा पनि उनी पुतली संकलन गर्थे । त्यो देखेपछि बालबालिकाले नै उनलाई ‘पुतली बाजे’ भनेर बोलाउन थाले । अन्ततः उनी नेपालमा कोलिनभन्दा पनि ‘पुतली बाजे’ भनेर चिनिए ।

कोलिनले साढे ५ दशक गरेको अनुसन्धानले नेपालमा ६ सय ६० प्रजातिका पुतली रहेको देखाएको छ । यो अनुसन्धान नेपालका ४० वटा जिल्लामा गरेका थिए । उनले ५ सय ५० प्रजातिका २५ हजारभन्दा बढी पुतली संकलन गरेका छन् । उनले संकलन गरेका पुतलीहरू पोखराको पृथ्वीनारायण क्याम्पसस्थित अन्नपूर्ण संग्रहालय, त्रिभुवन विश्वविद्यालयको प्राकृतिक विज्ञान संग्रहालय र पोखराको अन्तर्राष्ट्रिय पर्वतीय संग्रहालयमा भेटिन्छन् । उनले वन विज्ञान अध्ययन संस्थान पोखरा र लि-बर्डमा पनि काम गरेका थिए ।

पुतलीसम्बन्धी कोलिनका ११ वटा पुस्तक प्रकाशित छन् । पुतली कस्तो वातावरण रुचाउँछन्, कसरी र कहाँ बस्छन् भन्ने अध्ययन गरेर ती पुस्तकमा सबै कुरा संग्रह गरेका छन् ।

त्यो सपना...

कोलिनको एउटा सपना थियो- नेपाली नागरिक भएर मर्ने । नेपाल सरकारले २०७६ सालमा उनलाई पुतलीको खोज र अनुसन्धानमा गरेको योगदानबापत सम्मानार्थ नेपाली नागरिकता दिएको थियो । निरन्तर २५ वर्षको प्रयासपछि कोलिनले २०७६ साल मंसिर १६ गते उनले ‘सम्मानार्थ नेपाली नागरिकता’ पाएका थिए । नेपाल सरकारको त्यही वर्ष कात्तिक १६ गते बसेको मन्त्रिपरिषद् बैठकले कोलिनलाई नागरिकता दिने निर्णय गरेको थियो ।

putali-baje nagarikta pauda1699171280.jpg

कोलिन सम्मानार्थ नेपाली नागरिकता पाउने तेस्रो विदेशी हुन् । उनीभन्दा अगाडि सगरमाथा आरोही एड्मन्ड हिलारी र विश्वप्रसिद्ध भूगर्भविद् टोनी हेगनले सम्मानार्थ नेपाली नागरिकता पाएका थिए । कोलिनसँगै दक्षिण कोरियाका पर्वतारोही उम होङ गिलले पनि नेपाली नागरिकता पाएका थिए ।

नेपाली नागरिक बन्ने सपना पूरा भए पनि अन्तिम समयमा सरकारको उपस्थिति नदेखेकोमा कोलिननिकटहरू दुःखी छन् । तस्वीर संकलक सुनिल उलक कोलिनलाई नेपाली नागरिकता दिलाउन जिल्ला प्रशासन, मन्त्रालय, स्थानीय सरकार सँगसँगै धाए । सुनिल दुःखेसो गर्छन्, ‘सम्मान गर्दा सम्मानार्थ नागरिकता दिने तर, अन्तिम अवस्थामा सहयोग त परको कुरा आधिकारिक व्यक्तित्व पनि कोही भएन । पोखराका मेयर सा'ब अन्तिम समयतिर जानुभएको थियो ।’

सुनिल कोलिनलाई भेट्न २ हप्ताअघि हरियोखर्क अस्पताल पुगेका थिए । त्यतिबेला उनको अवस्था निकै नाजुक थियो । उनी बोल्न नसक्ने भइसकेका थिए । ‘दुई हप्ताअघि भेटेको थिएँ । चुपचाप बस्ने, हातले इशारा गर्ने गर्नुहुन्थ्यो,’ सुनिलले सुनाए, ‘छिट्टै फर्किनुपर्छ होइन, छिटो मरोस् भने हुन्छ भनेर मन दुखाउनुभा'थ्यो । अस्पताल धाउँदा–धाउँदा त्यस्तो भयो होला ।’

कोलिनले पोखरा- १८ को लामागाउँमा एक जना नेपालीको नाममा जग्गा किनेर टहरो बनाएका थिए । बेलायतबाट आउने मासिक २४ हजार रुपैयाँ पेन्सनले उनले नेपालमा जीवन धानिरहेका थिए । नेपाली नागरिकता पाएदेखि उनले मासिक ४ हजार रुपैयाँ भत्ता पनि पाइरहेका थिए । कोलिन अविवाहित थिए । उनले नेपालमा जीवन बिताउँदा अध्यापन र पुतलीमाथि खोज मात्र गरेका छैनन्, नेपालको विकासक्रम, राजनीतिक घटनाक्रमको अनुभव पनि सँगालेर कोलिन संसारबाट बिदा भएका छन् ।

कोलिन क्रिस्चियन धर्म मान्थे । तर, सेती किनारमा हिन्दुहरूलाई जसरी नै जलाइयोस् भन्ने उनको इच्छा थियो । कोलिनले एउटा अन्तर्वार्तामा भनेका थिए, ‘सेतीमा लैजाने, बाल्ने अनि त्यहीँ फाल्ने । त्यहाँ लगेर मलाई नेपाली जसरी जलाउने, क्रिस्चियनको गीत पनि गाउने...।’ कोलिनको उपचारको सम्पूर्ण खर्च क्रिस्चियन समुदायले व्यहोरेको थियो । अन्त्येष्टि पनि त्यही समुदायले गर्दै छ । सेती किनारमा गाइघाटमा उनको क्रिस्चियन परम्पराअनुसार सोमबार अन्त्येष्टि हुँदै छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक १९, २०८० १३:५०