नयाँ धरतीमा उपनिवेशीकरणको स्पेनी धूर्तता र क्रूरताको त्यो कथा

तस्वीर साैजन्यः विकिपिडिया ।

A+ A A-

क्रिस्टोफर कोलम्बस !

विश्व इतिहासको एउटा चर्चित तर विवादित पात्र ।

अमेरिकी महादेशको इतिहास अध्ययन–अध्यापन गर्ने–गराउनेहरूले ‘कोलम्बस पूर्व’ र ‘कोलम्बस पाश्चात्’ भन्ने पदावलीको सीमारेखा वारपार गरेर खोज, अनुसन्धान तथा शिक्षण कार्य गर्नु गराउनुपर्ने हुन्छ । अनि ‘कोलम्बियन एक्सचेन्ज’ जस्तो पारिभाषिक शब्दसँग पनि परिचय गाँस्नुपर्ने हुन्छ । उनी तत्कालीन युरोपको महाशक्ति राष्ट्र स्पेनको समुद्री किनारबाट सो राष्ट्रको व्यापार विस्तार र त्यसमा एकाधिकार कायम गर्ने आकांक्षाको प्रतिनिधित्व गर्दै विशाल एट्लान्टिक महासागरको छातीमा जलमार्ग पत्ता लगाउँदै पूर्वी द्वीप–समूह एसिया पुग्न चाहन्थे तर उक्त महासागरको जलवायुले धकेलेर, हुत्याएर उनलाई त्यस समयसम्म अज्ञात र अनाम पृथ्वीको एउटा विशाल महाद्वीपको समूहमा पुर्‍यायो, जहाँ ३० हजार वर्ष पहिलेदेखि त्यस द्वीपको विभिन्न भूगोलमा मानवको विभिन्न जातीय समूहहरू आफ्नो छुट्टै सभ्यता र संस्कृति निर्माण गरेर करोडौँको संख्यामा बसोबास गरिरहेका थिए । समयले उनलाई अगाडि सारेर संयोग जुराई जुन यो घटना गरायो, त्यसले उनी त्यस धरतीमा पुगेको झण्डै दुई सय चौरासी वर्ष (१४९२ अक्टुबर १२ – १७७६ जुलाई ४) पछि त्यसै विशाल महादेशको विस्तृत क्षेत्रफल ओगटेर विश्वको राजनीतिक मानचित्रमा नवोदित राष्ट्रको रूपमा ‘संयुक्त राज्य अमेरिका’ नामको एउटा देश जन्मियो ।

विश्वको राजनीतिक मानचित्रमा हेरफेर हुने कार्य त प्राचीन्‌कालदेखि नै भइरहेको छ । पृथ्वी ग्रहको भूगोलमा मान्छेले कागजमा कोरेका राजनीतिक मानचित्रका धर्काहरू कहिले मेटिने त कहिले फेरि गाढा गरेर कोरिने कुरा कुनै नौलो कार्य त होइन ? प्रकृतिलाई पो पृथ्वीको भूगोल र वातावरणको स्वरूपमा परिवर्तन गर्नुपर्‍यो भने हजारौँ होइन लाखौँ–करोडौँ वर्षको सूक्ष्म तारतम्य मिलाएर भू–गर्भीय उथलपुथल गरी या त पर्वत उकास्नुपर्छ वा हिमयुग चलाउनुपर्छ, अथवा ग्लोबल वार्मिङ गर्ने प्रक्रियातिर लाग्नुपर्छ । मानिसलाई त के छ र ? विचार जन्मायो, संगठन बनायो, शक्ति बढायो, युद्ध गर्‍यो, विद्रोह वा क्रान्ति उठायो, रगत बगायो, कहिले रगत नबगाएर पनि भयो, अनि कागजमा सम्झौता गर्‍यो र अन्त्यमा पृथ्वीको भूगोललाई कागजमै धर्सा कोरेर कहिले यता त कहिले उता पार्‍यो, अनि नयाँ राष्ट्र जन्मायो वा पुरानो राष्ट्र मेटायो ।

यो कार्य महाभारतकालमा पनि भएकै हो । ग्रीस, रोमन र ओटोमन साम्राज्य निर्माण र विस्तार हुँदा पनि तत्कालीन राजनीतिक मानचित्रमा कोरिएका साना–ठूला धर्काका सीमाहरू मेटिएकै हुन् र ती साम्राज्य विघटन हुँदा फेरि नयाँ आकार ग्रहण गर्दै गाढा भएर कोरिएकै हुन् । यही प्रक्रिया पूर्वी सभ्यतामा पनि मौर्य, गुप्त र मुगल साम्राज्य गठन र विघटन हुँदा पनि भएकै हो । नेपाल राष्ट्र निर्माण हुँदा पनि काठमाडौं उपत्यकाभित्रका मल्ल राज्य तथा बाईसे–चौबीसे राज्यहरूको राजनीतिक सीमा मेटिएकै हो र गोर्खा राज्यको सीमाले विस्तृत आकार ग्रहण गर्दै विश्व मानचित्रमा आफ्नो स्थान सुरक्षित गरेकै हो ।

आधुनिक युगको इतिहासलाई सरसरी पल्टाएर हेर्ने हो भने पनि हामी हाम्रै छिमेकमा देख्छौँ– अंग्रेजहरूले उपनिवेश बनाएको दक्षिण एसियाको विस्तृत क्षेत्रफलमध्ये केही क्षेत्रफल ओगटेर सन् १९४५ अगस्त १४ मा पाकिस्तान र ठूलो भू–भाग ओगटेर सन् १९४५ अगस्त १५ का दिन इन्डिया नामको नयाँ राष्ट्र विश्वको राजनीतिक मानचित्रमा देखा पर्‍यो । ब्रिटिस उपनिवेशको गर्भबाट एउटै प्रसव पीडामा एक दिनको फरकमा नै दक्षिण एसियामा दुईवटा देश जन्मिए । अहिले इन्डिया दक्षिण एसियाको शक्तिशाली राष्ट्र र विश्वको उदीयमान आर्थिक शक्ति हो । अनि पाकिस्तान जन्मिएको पच्चीस वर्ष ७ महिनापछि नै सन् १९७१ मार्च २६ मा पूर्वी पाकिस्तान भनिने दक्षिण एसियाको भूगोलमा फेरि बंगलादेश नामको नयाँ राष्ट्र जन्मियो ।

उसो त सन् २०११ मा स्वतन्त्र भएको दक्षिण सुडान विश्व मानचित्रमा अहिलेसम्मको सबैभन्दा कान्छो राष्ट्र म नै हुँ भन्छ । अनि आजभन्दा २४७ वर्षअगाडि विश्व मानचित्रमा अमेरिका नामको एउटा देशको जन्म हुँदा के नौलो घटना भयो त ?

उसो त सन् २०११ मा स्वतन्त्र भएको दक्षिण सुडान विश्व मानचित्रमा अहिलेसम्मको सबैभन्दा कान्छो राष्ट्र म नै हुँ भन्छ । अनि आजभन्दा २४७ वर्षअगाडि विश्व मानचित्रमा अमेरिका नामको एउटा देशको जन्म हुँदा के नौलो घटना भयो त ? इतिहासको त्यही कालखण्डमा पुगेर हेर्दै, केलाउँदै त्यस देशको जन्म हुँदासम्मका ती वर्षहरूमा लामो कालखण्डसम्म ओझेलमा परेको पृथ्वी ग्रहको त्यो विस्तृत भूमिमा केके घटना, दुर्घटना भए, अनि के–कस्ता जातीय नरसंहार मञ्चन भयो ? त्यो देख्दा यो जिज्ञासाकोे समाधान हुन्छ कि ?

विवादित पात्र

अहिलेको अमेरिका महादेश कोलम्बसपूर्व ज्ञात संसार भनिनेहरूका लागि अज्ञात थियो होला तर ती महादेशका विभिन्न भूगोलमा कोमान्चे (Comanche), आरपाहो (Arapaho), चेरोकी (Cherokee), सेमिनोल (Seminole), अपाचे (Apache), नाभाजो (n\avajo), अरावाक (Arawak), ताइनो (Taino), लुकायन्स (Lucayns) जस्ता प्रमुख जातीय आदिवासीहरूले बसोबास गरिरहेका थिए । तिनीहरूको जनसंख्या करोडौँमा थियो । तिनीहरूको बीचमा सयौँ जातीय संस्कृति र भाषाहरूको विकास भएको थियो । तिनीहरूले माया, इन्का, एजटेक जस्तो सभ्यता विकास गरेका थिए । तर विडम्बना के छ भने, कोलम्बसपूर्वको इतिहास लेखन इमानदार र पूर्ण छैन । यी महादेशका आदिवासीहरूले आफ्नो दश हजार वर्ष पुरानो इतिहास लेख्न सकेनन्, साक्ष्यहरू सुरक्षित राख्न र जोगाउन सकेनन् । अनि विजेता टाठाबाठा र शिक्षित भनिने युरोपियन विजेता आप्रवासीहरूले आफ्नो इतिहास जोगाउनु र लेख्नुको साटो स्रोतहरू मेटाउनु, लुकाउनु र विकृत गराउनुमा नै आफूलाई त्यस नौलो भूमिमा सुरक्षित र श्रेय ठाने । तर के बिर्से भने भावी युगका पुस्ताले युरोपियनहरूको त्यो कुकृत्यमाथि सधैँ औँला उठाइरहनेछ । अभिव्यक्तिका विधाहरू मुखर भएर बोलिरहेका छन् । बेला–बेला जनआवाज पनि घन्किने गर्छ ।

कोलम्बसले ३ अगस्त १४९२ मा स्पेनको समुद्री किनारबाट यात्रा सुरु गरेर १४९२ अक्टुबर १२ का दिन पहिलोपटक एउटा नौलो टापुको धरतीमा पाइला टेक्दा ३१ हजार वर्षदेखि अन्य द्वीप समूहका मानव सभ्यतासँग हिमचिम हुनबाट एक्लिएकाहरूको एकान्तता भङ्ग भयो । उनीहरू सभ्य भनिने युरोपियनहरूको सम्पर्कमा आए । उनले आफूसँग जम्काभेट भएका त्यस धरतीका बासिन्दाहरूलाईआफू इन्डिया पुगेको भ्रममा Indios (Indian) भने । अनि त्यस द्वीपलाई सान साल्भाडोर (San Salvador) नाम दिए, जुन वर्तमान बहामास हो । त्यस समय बहामास टापुमा लुकायन्स जातिका आदिवासीहरू ४० हजारभन्दा बढीको संख्यामा बसोबास गरिरहेका थिए । शान्त प्रकृतिका यिनीहरूले नै कोलम्बस बहामास पुग्दा उनलाई त्यस धरतीमा स्वागत र सहयोग गरेका थिए ।

बहामासपछि उनी २८ अक्टुबरमा अर्को टापुमा पुगे, जसलाई उनले क्यास्टाइलकी रानीको नाममा ग्वाना (Juana) नामकरण गरे जुन वर्तमान क्युबा (Cuba) हो । उनी यस टापुको उत्तर–पूर्वी भागमा पुगेका थिए र उनको विचारमा यो एसियाको मुख्य भू–भाग थियो । यहाँ उनको भेट ताइनो जातिका आदिवासीहरूसँग भयो, जो शान्त प्रकृतिका कृषक समुदाय थिए र त्यस क्षेत्रमा तिनीहरूको जनसंख्या २ लाख ५० हजार थियो ।

क्युबापछि उनी ६ डिसेम्बर १९९४ मा हिस्पानिओला (Hispaniola) द्वीप समूहको उत्तरी तटमा पुगे, जुन वर्तमान हाइटी हो । यहाँ उनको भेट अरावाक जातिसँग भयो । पुरातात्विक साक्ष्यले भन्छ, 'त्यस समय यो द्वीपमा मात्रै यी आदिवासीहरूको जनसंख्या ३ देखि १० लाखको बीचमा थियो ।' अन्य द्वीप समूहहरूमा समेत गरेर यिनीहरूको कुल जनसंख्या त्यस समय न्यूनतम ६ लाख ५० हजारदेखि अधिकतम २० लाखसम्म हुन सक्ने अनुमान विज्ञहरूले गरेका छन् ।

उनले यसै द्वीपमा स्पेनी उपनिवेशको बीजारोपण गरेर किल्ला निर्माण गराए, अनि आफू त्यस धरतीमा क्रिसमसको दिन पुगेको सम्झनामा त्यसको नाम La n\avidad राखे । यो नै अमेरिकी महादेशमा युरोपियनहरूले बसालेको पहिलो बस्ती थियो । यहीँ उनले स्थायी बस्ती बसाल्ने जिम्मा दिएर आफूसँग आएकामध्ये ३९ जनालाई किल्लामा छोडे अनि आफूले कब्जामा राखेका लुकायन्स, ताइनो र अरावाक जातिका १० देखि २५ जनालाई सँगै लिएर १३ जनवरी १४९३ मा यसै द्वीपको समुद्री किनारबाट स्पेन फर्के ।

समुद्री किनारमा बसे पनि समुद्री यात्रामा अभ्यस्त नभएका आदिवासी धेरैको स्पेन नपुग्दै बाटोमै मृत्यु भयो । पोर्चुगलको लिस्बनहुँदै १५ मार्च १४९३ का दिन कोलम्बस स्पेन पुग्दा ८ जना मात्र आदिवासीहरू बाँचेका थिए । दासको रूपमा भए पनि स्पेनमा मानवको नयाँ जातिले प्रवेश पायो । यसरी युरोप र नौलो महादेशको बीचमा साटोपाटोको एउटा प्रक्रिया सुरु भयो, जसले आगामी दिनमा आफ्नो क्षेत्रलाई फराकिलो बनाउँदै गयो र मानिससँगै विचार, धर्म, भाषा र संस्कृति, रोग र महामारी, हतियार र युद्ध अनि जनावर, बोट–बिरुवा आदि पुरानो संसारबाट नयाँ संसारमा भित्रियो । साथै दासको रूपमा मानव, सुन, खनिज, नगदे बालीको उत्पादन र बहुमूल्य कच्चा पदार्थ आदि नयाँ संसारबाट पुरानो संसार भनिने युरोपमा ओसारियो ।

त्यत्रो विशाल अमेरिकी महादेशमा कोलम्बसपूर्व घोडा प्रजाति नै थिएन । कोलम्बसले नै आफ्नो दोस्रो यात्रामा अमेरिकी द्वीपमा घोडा भित्र्याएका थिए ।

युरोप र अमेरिकाको इतिहासले Columbian Exchange भनेको यो प्रक्रिया अब विजेता युरोपसँग अन्य महादेशको बीचमा पनि सुरु भयो । आगामी १६औँ शताब्दीदेखि १८औँ शताब्दीसम्म झण्डै तीन सय वर्ष द्रुत गतिमा चलेको यो प्रक्रियामा विश्वभरिबाट मानव श्रम, महत्त्वपूर्ण वस्तु र बहुमूल्य सम्पत्तिहरू युरोप भित्रियो । अब युरोपको उपनिवेश भएका देशहरूले आफ्नो इतिहासको खोज गर्न युरोपको पुरातात्विक संग्रहालय, पुस्तकालय धाउनुपर्ने र तिनीहरूका इतिहासकारले लेखेको लेखोटमा भर पर्ने अवस्था सिर्जना भयो ।

कोलम्बसको पहिलो यात्राको सफलताबाट उत्साहित भएर स्पेनका शासकले ‘नौसेनापति’ (Admiral of the Ocean Sea) को उपाधि दिएर उनलाई त्यस द्वीपमा स्थायी स्पेनी उपनिवेश स्थापनाका लागि दोस्रो चरणको यात्रामा लगत्तै १४९३ को सेप्टेम्बर २४ मा पठाए । पहिलो यात्रामा उनलाई गभर्नर (Governor) को पदवी दिएर पठाइएको थियो । यसपटकको यात्रामा उनीसँग १७ वटा जहाज, हातहतियारसहित १५०० मानिस, घोडा र अन्य पशुधन पनि थियो । १ हजार ५ सय मानिसको त्यो समूहमा सैनिक, लडाकु, डाक्टर, व्यापारी, प्रशाासक, कारिन्दा, डकर्मी, सिकर्मी, लोहार त थिए नै, साथै बाइबल बोकेका कट्टर क्याथोलिक इसाई पादरी र धर्म प्रचारकहरू पनि थिए । अब त्यस नौलो महादेशको धरतीमा त्यहाँका सोझासिधा, शान्त र सैनिक संगठन नभएका आदिवासीहरूमाथि बारुद, बन्दुक र बाइबल बोकेका स्पेनी आप्रवासीहरूद्वारा उपनिवेश स्थापनाका लागि उत्पीडनको महाशृंखला सुरु भयो ।

याे पनि..

युरोप भाग्योदयको त्यो अन्तिम दशक

नयाँ धरतीमा कोलम्बसको दोस्रो यात्रासँगै आदिवासीहरूले त्यस धरतीमा भएको आफ्नो ३० हजार वर्षदेखिको विरासत र राजनीतिक सत्ता गुमाए । अनि तिनीहरूको धर्म, भाषा, सभ्यता र संस्कृति सबैमाथि स्पेनीहरूद्वारा आक्रमण भयो र तिनलाई नष्ट गर्ने, विकृत बनाउने र जातीय नरसंहार गर्नेसम्मको ऐतिहासिक कु–कृत्यको थालनी भयो ।

यो दोस्रो यात्रामा कोलम्बसले एन्टिलीज (Antliies) द्वीपको खोज गरे अनि गरे सन् १४९५ को फेब्रुअरीमा इतिहासमा दाग लाग्ने ठूलो कुकृत्य । उनले एन्टिलिज द्वीपमा फैलिएको अरावाक जातिको ठूलो गाउँ, बस्तीमा घेरा हालेर छापा मारे र १ हजार ५ सय युवा तथा युवतीहरूलाई बन्दी बनाए । यस क्रममा ठूलो संख्यामा अरावाकहरूको नरसंहार गरियो । समातिएका १ हजार ५ सयमध्ये ५ सय हट्टाकट्टालाई खसी–बोकाझैँ छनोट गरी दासको रूपमा उनले स्पेन दरबारमा पठाए र बाँकीलाई त्यहीँ खानी तथा खेतमा काम गर्न बलपूर्वक लगाए । विद्रोह गर्ने र काम गर्न नमान्नेलाई यातना दिएर निर्ममतापूर्वक मारियो । स्पेन पठाएका ५ सयमध्ये २ सयको एट्लान्टिक महासागरको यात्रामा बाटोमै स्पेन नपुग्दै मृत्यु भयो ।

कोलम्बसले गरेको यो क्रूर र अमानवीय घटनाको विवरण ऐतिहासिक दस्तावेजको रूपमा उनले स्पेनका रानी र राजालाई लेखेको पत्रमा सुरक्षित छ, जसमा उनले सगौरव लेखेको अंश बोल्छ– ‘१४ फरबरीमा मैले एउटा ठूलो गाउँमा छापा मारेर १५०० जनालाई बन्दी बनाएँ, जसमध्ये ५ सय जनालाई म स्पेन पठाइरहेको छु र बाँकीलाई मेरो लागि राखेको छु ।’

यो गौरव–उक्तिसँगै त्यस समय त्यस धरतीका विभिन्न भागमा ६ लाख ५० हजार देखि २० लाखसम्मको संख्यामा बसोबास गरिरहेका अरावाक जाति लोप हुने कगारमा पुगे ।

ऐतिहासिक तथ्य मुखर भएर बोल्छ– आफूले जितेको त्यस नयाँ धरतीमा स्पेनिसहरूले आदिवासीहरूलाई जबर्जस्ती कडा परिश्रम गर्न बाध्य पार्ने, उत्पीडनबाट बच्न दास बनाइएका त्यही भूमिका आदिवासीहरूले काम गर्न नसक्ने आफ्ना नातेदारहरूको हत्या आफैँ गर्थे र पछि आफूले पनि आत्महत्या गर्थे ।

यो मानव इतिहासमा एकैपटकमा धेरै मानिसलाई बन्दी बनाएर ठूलो संख्यामा दास बनाइएको घटना हो, जसले अमेरिकी महादेशमा दास प्रथाको बलियो जग बसाल्यो । यो प्रथा पछि अब्राह्म लिंकनले १ जनवरी १८६३ मा उन्मूलन नगरेसम्म ३७० वर्षसम्म चल्यो । ज्ञातव्य छ, दास प्रथा उन्मूलनको विषयलाई लिएर नै अमेरिकामा अलगाववादीहरूले गृहयुद्ध मच्याएका थिए । सो गृहयुद्धमा ६ लाख ७० हजारको ज्यान गयो ।

नौलो धरतीमा स्पेनी उपनिवेशले क्रूरतापूर्वक जरा गाड्यो । कोलम्बसको यो कृत्यले बहामास टापु अमेरिकी महादेशमा एट्लान्टिक महासागरको मार्गबाट दासहरूको ओसार–पसार गर्ने प्रमुख व्यापारिक नाका तथा मण्डीको रूपमा विकसित भयो, अनि यो समुद्री डाकु र लुटेराहरूको बदनाम आश्रयस्थल पनि बन्यो ।

कोलम्बस पहिलोपटक बहामासटापु पुग्दा ४० हजारभन्दा बढीको संख्यामा त्यहाँ बसोबास गरिरहेका लुकायन्स जातिका आदिवासीहरू छब्बीस वर्षपछि नै सन् १५२० सम्ममा त्यस द्वीपबाट पूर्ण रूपमा सखाप भए । स्पेनिसहरूले मच्याएको जातीय नरसंहार, यातना र भित्र्याएको रोग र महामारीले हजारौँ वर्षदेखि त्यस द्वीपमा बसोबास गरिरहेका एउटा प्रमुख आदिवासी जाति नै त्यहाँबाट लोप भयो ।

याे पनि..

यसरी जन्मेको थियो अमेरिका, जसले संसारभरका मान्छेलाई तानिरहेछ

१० जुलाई १९७३ मा ब्रिटिस उपनिवेशबाट स्वतन्त्र भएपछि कोलम्बसले राखेको नाम सान साल्भाडोरलाई परिवर्तन गरेर कमनवेल्थ बहमासको नामले विश्वमा परिचित यो देश अहिले अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटनको गन्तव्य स्थल बनेको छ । यहाँको सरकारले कोलम्बस र स्पेनिसहरूले विगतमा गरेको क्रूरता र अमानवीय व्यवहारको अवशेष हटाउने अभियान नै चलाएको छ । कोलम्बसको नामसँग जोडिएका हरेक स्थान विशेषका नामहरूलाई परिवर्तन गरेर पहिचान झल्किने पुरानो नाम राख्ने र लोक कला र संस्कृतिलाई संरक्षण गर्ने कार्यले प्रोत्साहन पाएको छ । त्यसैले होला, मानव समाजशास्त्री र विज्ञहरू भन्छन्, ‘लोप भएका लुकायन्सहरूको परम्परा र विरासत बहामासको सुन्दर प्राकृतिक भू–बनोटको मनोरता र लोक संस्कृतिमा झल्किन्छ ।’

कोलम्बसपूर्व क्युबामा २ लाख ५० हजार ताइनो जातिका आदिवासीको बसोबास थियो । स्पेनिस आप्रवासीहरूको प्रवेश त्यस द्वीपमा भएपछि तिनीहरूमाथि उत्पीडनको शृंखला सुरु भयो । स्पेनिसहरूले भूमि खोस्न र सुन लुट्न अनेकौँपटक तिनीहरूको गाउँबस्तीमा नरसंहार गरे । सन् १५१३ मा काओबाना (Caobana) गाउँमा गरिएको जातीय संहार क्युबाको इतिहासमा कालो दागको रूपमा रहेको छ, जसमा ४ हजारभन्दा बढी ताइनो आदिवासीको हत्या गरियो । नरसंहार, सुन खानी र उखु खेतीमा कडा परिश्रम, स्पेनिसहरूले भित्र्याएको दादुरा र चेचक रोगको महामारी र यातनाले गर्दा त्यसपछिका ५० वर्षभित्रै ९० प्रतिशत ताइनोहरूको मृत्यु भयो र बाँकी बचेका १० प्रतिशतलाई पनि स्पेनिसहरूले आफ्नो समाजमा बलपूर्वक आत्मसात् गर्न बाध्य बनाए ।

कोलम्बसले अमेरिकी महादेशको तेस्रो यात्रा ३० मे १४९८ मा गरे, अनि ट्रिनिडाड (Trinidad) र दक्षिण अमेरिकाको उत्तरी क्षेत्रको खोज र अन्वेषण गरे । चौथो र अन्तिमपटकको यात्रा उनले ९ मे १५०२ मा गरेर मध्य अमेरिकाको पूर्वी भागको खोज गरे । उनी सन् १५०४ सम्म त्यहाँ बसे र आफू पुगेका त्यस नौलो धरतीका विभिन्न द्वीपमा आप्रवासी स्पेनिसहरूका चारवटा स्थायी बस्ती (Colony) बसाले । उनले आफू पुगेका द्वीपहरूको नामकरण गरे, जुन अहिले पनि धेरैजसो यथावत् प्रयोगमा नै छन् । तर, केहीले स्पेन र ब्रिटेनको उपनिवेशबाट स्वतन्त्र भएपछि आफ्नो ऐतिहासिक पहिचान झल्कने आधिकारिक नाम फेरेका छन् । उनको मृत्यु ५४ वर्षको उमेरमा २० मे १५०६ का दिन स्पेनमा भयो ।

उनी पछि .....

कोलम्बस पुगेका नयाँ धरतीका द्वीप र प्रदेशहरूलाई स्पेनले आफ्नो साम्राज्यको अङ्ग बनायो । त्यहाँको आर्थिक, राजनीतिक र धार्मिक व्यवस्थालाई पूर्णतः आफ्नो निरंकुश शासनको नियन्त्रणमा राख्यो । प्रारम्भमा स्पेनी सरकारले व्यक्तिगत साहसीहरूलाई पनि उनीहरूले आफ्नो व्यक्तिगत उपनिवेश त्यहाँको धरतीमा बनाउन सक्ने प्रलोभन दिएको थियो । यस प्रावधानले पनि महत्त्वाकांक्षी, उत्साही स्पेनी लडाकुहरूलाई आदिवासीहरूको हत्या, हिंसा गर्न र उनीहरूको भूमि खोस्न र थातथलोबाट तिनलाई धपाउन उकासेको थियो । तर, त्यस्ता महत्त्वाकांक्षीहरूलाई धेरै शक्ति आर्जन गर्ने अनुमति र छुट स्पेनी दरबारले दिएको थिएन ।

अपेक्षाकृत उच्च संगठन, सैन्य प्रविधि र आफ्नो उद्देश्यमा दृढ विश्वास र छलनीतिका कारण थोरै स्पेनी लडाकु जमातले पनि त्यस महादेशका आदिवासी सभ्यताहरूलाई आफ्नो अधीनमा राख्न सफल भए । ६ सय सैनिक र १६ वटा घोडाको बलमा हर्नान्डो काटान्सले मेक्सिकोको एज्टेक शक्तिलाई पराजित गरे । त्यसैगरी, फ्रान्सिस्को पिजारोले १८० सैनिक र ३७ वटा घोडाको सानो सैन्य बलको भरमा पेरुको इङ्का–प्रजातिलाई आफ्नो अधीनता स्वीकार गर्न बाध्य बनाए ।

ठूलो संख्यामा भएका अमेरिकी आदिवासीका विभिन्न जाति, प्रजातिहरूले आफ्नै भूमिमा थोरै आप्रवासी स्पेनिसहरू, जो तत्काल स्पेनबाट सहायता मगाउन पनि असमर्थ थिए, सँग पराजय भोग्नुको प्रमुख कारण बन्दुक र बारुदको शक्ति नै थियो । यसको ज्ञान त्यस समयसम्म ती आदिवासी जातिहरूमा थिएन । उनीहरूसँग संगठित, प्रशिक्षित सैन्य बल र घोडाहरू पनि थिएनन् । घोडाहरूले पनि अमेरिकी आदिवासीहरूसँग भएका विभिन्न संघर्षहरूमा स्पेनिसहरूलाई विजय गराउनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका थिए ।

त्यत्रो विशाल अमेरिकी महादेशमा कोलम्बसपूर्व घोडा प्रजाति नै थिएन । अनि घोड सवारी, घोडाको सैन्य दल आदिवासीहरूसँग हुने कुरै भएन । घोडा प्रजाति त नयाँ संसारका लागि पुरानो संसारबाट कोलम्बियन एक्सचेन्ज थियो । कोलम्बसले नै आफ्नो दोस्रो यात्रामा अमेरिकी द्वीपमा घोडा भित्र्याएका थिए । स्पेनिस घोडचढी लडाकुहरूलाई आदिवासी बस्तीहरूमा हत्या, हिंसा, लुटपाट, बलात्कार गरेर कुलेलम ठोक्न घोडाहरूले नै सघाएका थिए ।

स्पेनिस घोडचढी लडाकुहरूलाई आदिवासी बस्तीहरूमा हत्या, हिंसा, लुटपाट, बलात्कार गरेर कुलेलम ठोक्न घोडाहरूले नै सघाएका थिए ।

स्पेनी विस्तारवादीहरू प्रमुख आदिवासीहरूलाई पराजित गरेपछि आफ्नो अधिकृत क्षेत्र तथा प्रदेशहरूमा नयाँ सामाजिक–व्यवस्थाको ढाँचा स्थापना गर्नतर्फ लागे । स्वामीभक्त सैनिकहरूलाई भूमि बाँडियो । पराजित आदिवासीहरूलाई श्रम–दास बनाइयो र तिनीहरूमाथिको स्वामित्व पनि प्रदान गरियो ।

स्पेनको सेविले शहरका व्यापारीहरूलाई एट्लान्टिक–महासागरको व्यापारमा एकाधिकार प्राप्त भयो । क्याथोलिक चर्चका पादरीहरूले स्थानीय–प्रजातिका व्यक्तिहरूलाई इसाई धर्ममा दीक्षित गर्न आरम्भ गरे । यसको बदलामा इसाई चर्चले त्यहाँ बहुमूल्य भूमिको स्वामित्व (पट्टा) मात्र अनुदानमा पाएन, अपितु उसले कर लगाउन र असुल गर्न सक्ने अधिकारसमेत प्राप्त गर्‍यो ।

राजनीतिक र धार्मिक अधिकारले सम्पन्न इसाई चर्चले घोषणा गर्‍यो– ‘इन्डियन आदिवासीहरूमा पशुहरूसरह कुनै आत्मा हुँदैन । अतः यिनीहरूको हत्या गर्दा पनि कुनै दोष लाग्दैन ।’ यस्तो धार्मिक फतवाले गर्दा पराजित आदिवासीहरूलाई पशुसरह आप्रवासीहरूले काममा जोते । काम गर्न नसक्नेहरूको हत्या पनि गरियो ।

ऐतिहासिक तथ्य मुखर भएर बोल्छ– विजेता स्पेनीहरूको यी उत्पीडनहरूबाट बच्न दास बनाइएका त्यही भूमिका आदिवासीहरूले काम गर्न नसक्ने आफ्ना नातेदारहरूको हत्या आफैँ गर्थे र पछि आफूले पनि आत्महत्या गर्थेे । जबर्जस्ती कडा परिश्रम गर्न बाध्य पार्ने, बालिकाहरूलाई यौन व्यापारमा लगाउने, यौनरोग भित्र्याउने, महिला तथा बालिकाहरूलाई सामूहिक बलात्कार गर्ने, भनेको कुरा नमान्ने दास बनाइएकाहरूको अङ्ग–भङ्ग गर्ने, जिउँदै गाड्ने, जलाउने, घरजग्गाबाट निकालेर अनकन्टारतिर धपाउनेजस्ता अमानवीय कार्यहरू उपनिवेश स्थापनाका क्रममा स्पेनिसहरूले त्यस नयाँ धरतीमा गरेका छन् ।

अमेरिकी महादेशमा कायम भएको स्पेनी उपनिवेशको चर्चा युरोपभरि गुञ्जियो । सेबिलेका व्यापारीहरूले नयाँ धरतीबाट दास, सुन, खनिज, नगदे बाली आदि महत्त्वपूर्ण सम्पत्तिहरू स्पेन भित्र्याएको चर्चा किंवदन्ती बनेर युरोपका घरघरमा हुन थाल्यो । अनि युरोपका अन्य देशहरू पनि त्यस नयाँ संसारमा आफ्नो उपनिवेश स्थापना गर्न खुट्टा उचाल्न थाले । तिनको खोजी र व्यापारीहरूका पाइला पनि त्यता सर्न थाले ।

कुनै समय युरेसियासँग जोडिएको तर स्थल–मार्ग (Land/bridge) जलमग्न भएर ३१ हजार वर्षदेखि ओझेलमा परेको पृथ्वी ग्रहमा भएको यो विशाल भू–खाण्ड अब आगामी २ सय वर्षसम्म युरोपियनहरूको उपनिवेश स्थापना गर्ने प्रतिस्पर्धाको युद्ध–अखाडा बन्दै थियो । अनि त्यहाँ बसोबास गरिरहेका ५ करोड हाराहारी अनुमान गरिएको जनसंख्या भएका आदिवासीहरू त्यसको सिकार भएर विलुप्त हुने कगारमा पुग्दै थिए ।

इस्लामिक शक्तिले युरोपलाई स्थलमार्गबाट एसिया महादेशसँग सम्पर्क सञ्जाल विस्तार गर्न खडा गरेको अवरोधको विकल्पमा कोलम्बसको साहसिक समुद्री यात्राले युरोपलाई खोज, विजय र उपनिवेशीकरण (Exploration, Conquest and Colonization) को युगमा प्रवेश गरायो । अनि एट्लान्टिक महासागरपारि एसियासम्मै व्यापारिक सञ्जाल बढायो । तर यसको विपरीत उनको यात्रा र क्रियाकलापले त्यस महादेशका आदिवासीहरूमाथि कहालीलाग्दो, सोच्नै नसकिने नकारात्मक असर पार्‍यो ।

इतिहास सधैँ निर्मम र कठोर हुन्छ । उसले मानिसको न आँसु पुछ्छ, न त घाउमा मलमपट्टी नै लगाउँछ । उसले त तथ्यलाई जस्ताको त्यस्तै राख्छ र भन्छ– '...यति घैला आँसु भरियो, ...यति रगतको खोलो बग्योे, यसरी मानवको चीत्कार उठ्यो ।'

त्यसबाट शिक्षा लिने त मानिसले नै हो । आँसुको भेलमा नुहाउँदै, रगतको खोला तर्दै, मानव चीत्कारको करुण संगीत सुन्दै मानव विकास यात्रा डिजिटल युगसम्म आइपुगेको छ । अब ऊ यस सिँढीबाट पनि फड्को मार्दै अन्तरिक्ष युगमा प्रवेश गर्न पाइला चाल्दै छ । तर, मानव विकास यात्राले जुन युगमा प्रवेश गरे पनि विगतमा बगेका र पछि त्यसमा थपिने आँसुको भेल, रगतको धारा र उसको चीत्कारको सूक्ष्म अंश र स्वराघात जहाँ पनि विद्यमान रहनेछ ।

क्रमशः

अबकाे लेखः इङ्ल्यान्ड बन्यो युरोपको महाशक्ति राष्ट्र र प्रवेश गर्‍यो अमेरिकी महादेशमा

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक २५, २०८० १२:१५