युरोप भाग्योदयको त्यो अन्तिम दशक

भू–गर्भशास्त्री, वातावरणविद्, पुरातत्त्वबेत्ता, वनस्पति तथा जीवविज्ञानी र मानवशास्त्री सबैको मतैक्यता छ कि लगभग ५ लाख वर्षपहिले युरोप र एसिया महाद्वीपमा भयंकर चिसो बढ्यो र यो लाखौँ वर्षसम्म चल्यो । पृथ्वी ग्रहमा घटेको यो प्रक्रियालाई विज्ञहरूले ‘हिमयुग’ भनेर नामकरण गरेका छन् । उनीहरूको अध्ययन–अनुसन्धानले भन्छ– अहिलेको विशाल अमेरिकी महाद्वीप हिमयुगको समयमा साइबेरिया र अलास्का भएर युरेसियासँग स्थल–मार्ग (Land-bridge) बाट जोडिएको थियो । यो समयमा मानव आफ्नो विकासको लाखौँ वर्षको महायात्रामा आगोलाई नियन्त्रण गरेर महान् क्रान्ति गर्दै पाषाण युग समाप्त भएको संकेत गर्ने माइल–स्टोनलाई पछि पार्दै ‘नव–पाषाण युग’को चरणमा हिँडिरहेको थियो ।

प्रकृतिको महान्‌तम रहस्यलाई खोतल्दै चकमक–पत्थर कम्मरमा बाँधेर इच्छाअनुसार आगो उत्पन्न गर्न सक्ने सीप आर्जन गरेर अनि ढुङ्गे हतियारलाई उद्याएर धारिलो र तिखो बनाउँदै अत्यन्तै प्रतिकूल र निर्मम वातावरणमा पनि उसका पाइलाहरू उमगंका साथ दरिलो भएर अगाडि बढिरहेका थिए ।

अन्तिम हिमयुगको समयमा तापक्रम बढ्दै गएर पृथ्वीको वातावरण र भूगोलमा आमूल परिवर्तन भयो । त्यस समयसम्म आफ्नो विशाल कायाले पृथ्वी ग्रहमा विचरण गरिरहेका विशाल हाथी (मैमथ) र डायनोसरजस्ता सरिसृपहरूले वातावरणीय परिवर्तनसँगै आफूलाई अनुकूलित गर्न सकेनन्, जसले गर्दा उनीहरू पृथ्वीबाट लोप भएका हुन् भन्ने भनाइ पनि विज्ञहरूको छ । हो, यसै समयमा अन्तिम हिमयुग बित्नै लाग्दा र गर्मी बढ्दै गएपछि हिउँ पग्लिँदै सागर, महासागरहरूले वर्तमान स्वरूप लिँदै गर्दा ईपू ३० देखि १० हजार वर्षपहिले युरेसियाबाट मानवका केही समूह विस्तृत टुन्ड्रा मैदान (Tundra region) छिचोल्दै सुहाउँदो जल, जमिन र जंगलको खोजीमा वर्षौं लगाएर हजारौँ किलोमिटरको यात्रा गरिरहेका थिए । उनीहरूलाई आफ्नो गन्तव्य थाहा थिएन तर तिनीहरूका पाइलाहरू केही वर्षपछि जलमग्न हुनै लागेको स्थल–मार्गबाट साइबेरियाहुँदै अलास्का भएर पृथ्वीमा भएको एउटा विशाल द्वीपतिर लम्किरहेका थिए । अन्ततः ती मानव त्यस महाद्वीपमा पुगेर आ–आफ्नो समूहका नाइकेले डोर्‍याएअनुसार त्यसका विभिन्न भागमा फैलिए ।

सागर, महासागरहरूले वर्तमान स्वरूप लिए । अब पृथ्वीको सतहलाई ७१ प्रतिशत जलले ढाक्यो । एट्लान्टिक र प्रशान्त महासागरको जलस्तर ह्वात्तै बढ्यो । त्यस अनाम महाद्वीप र युरेसियाबीच जोडिएको स्थलमार्ग जलमग्न भयो । यसरी दुवै महासागरले त्यस महाद्वीपलाई पश्चिमी गोलार्द्धको रूपमा अन्य द्वीपहरूसँग स्थलमार्गको सम्पर्कबाट छुट्याइदिए । त्यस द्वीपमा पुगेका मानव समूहहरू अन्य द्वीपका मानव समूहहरूसँग हिमचिम हुनबाट एक्लिए । उनीहरूको यो एक्लोपन अब झण्डै ३१ हजार ५ सय वर्षसम्म (ईपू ३० हजार वर्षदेखि सन् १४९२)का लागि थियो । तर, यति लामो कालखण्डपछि अन्य द्वीपका मानिसहरूसँगको जम्काभेट उनीहरूका लागि मानवीय र सुखदायी हुनेवाला थिएन ।

अन्तिम हिमयुगको समाप्तिसँगै मानव विकास यात्रा पनि कृषि–क्रान्ति गर्दै नवपाषाण युगको सीमारेखा पार गरेर प्राचीन् सभ्यताको युगमा प्रवेश गर्‍यो । प्राचीन् युगमा प्रवेश गरेपछि मानव विकास यात्राको समय गणनाको मापन पनि छोट्टियो । पाषाण युगमा ऊ लाखौँ वर्ष हिँड्यो । त्यसैले होला, विज्ञहरूले मानव विकास यात्रामा पाषाण युगलाई केलाउँदा ‘लाख वर्ष’को स्केल प्रयोग गर्छन् । नवपाषाण युगले पनि झण्डै लाख वर्ष नै उसलाई हिँडायो । तर, प्राचीन् युगमा प्रवेश गरेपछि उसले आफ्नो विकास यात्राको गणनालाई ‘हजार वर्ष’को मापनमा छोट्यायो । अब यो यात्रा ईपू १० हजार वर्षदेखि ईसाको प्रारम्भिक शताब्दीसम्मको मात्र थियो । त्यसपछि त ऊ इतिहासको मध्य युगमा प्रवेश गरिहाल्छ नि । अनि त विकास यात्राको गणना पनि शताब्दीमा हुन थाल्छ । दशक र वर्षमा मापन गरेर गणना गरिने विकास यात्राका लागि त डिजिटल युगमा पुग्नुपर्छ ।

प्राचीन् युगमा मानिसले पृथ्वीका विभिन्न द्वीपहरूमा त्यहाँको भौगोलिक र वातावरणीय अवस्था, साधन–स्रोत अनि आफ्नो मानसिक विकास र सोचअनुसार विभिन्न सभ्यताहरूको निर्माण गर्‍यो । यसै युगमा हो– मेसोपोटामिया, इजिप्ट, सिन्धु घाँटी र चीनका प्राचीन् सभ्यताहरूको निर्माण भएको, त्यसपछि ग्रीस र रोमन साम्राज्यको स्थापना र विघटन भएको ।

इस्लामिक शक्तिले युरोपको इसाई शक्तिलाई पूर्वी सभ्यतासँग स्थलमार्गबाट सम्पर्क गर्न खडा गरेको अवरोधको विकल्पमा जलमार्गले उनीहरूलाई डोर्‍याएर अमेरिकी महादेशमा पुर्‍यायो ।

स्थलमार्ग जलमग्न भएर पश्चिमी गोलार्द्धमा एक्लिएका मानव समूहहरूले पनि यसै युगमा ईपू ३ हजार वर्षपहिले मेक्सिकोमा माया सभ्यताको विकास गरे । त्यसको उत्तरतिर एजटेक र प्राचीन् पेरूमा इन्का सभ्यताको विकास गरे । तिनीहरूको बीचमा सयौँ जातीय संस्कृति (Tribal-culture) र भाषाहरूको विकास भएको थियो । तिनीहरूले पनि कृषि क्रान्ति गर्दै मकै, तरकारी, फलफूल, बदाम, सुर्ती, रबर आदिको खेतीको विकास गरिसकेका थिए ।

पुरातात्त्विक साक्ष्यले भन्छ– अन्य प्राचीन् सभ्यताहरूको बीचमा कतै कसैसँग बाक्लै त कहीँ कसैसँग झिनो भए पनि व्यापारिक सम्पर्क सूत्र जोडिएको थियो । तर, करोडौँको जनसंख्या भएर पनि अनाम द्वीपमा एक्लिएकाहरू आफ्नै गोलार्द्धमा आदिवासीको रूपमा सीमित थिए ।

युरोपको संकट

यो ईसाको पन्ध्रौँ शताब्दीको अन्तिम दशक हो र अहिले मानव विकास यात्रा ऐतिहासिक सभ्यताको मध्ययुगमा छ । इतिहासको यो कालखण्डसम्ममा मानव विकास यात्राले धेरै आरोह–अवरोह गरिसकेको थियो । आरोह गर्दा उसले धेरै आश्चर्यजनक सभ्यताको निर्माण गरेको थियो भने अवरोहमा तिनीहरूको पतन र विघटन पनि टुलुटुलु हेरिसकेको थियो ।

इतिहासको यो कालखण्डमा उभिएर पछाडि फर्केर हेर्दा हामी देख्छौँ– सातौँ शताब्दीको पहिलो दशक (सन् ६१०)मा अहिलेको साउदी अरबको मक्काबाट इस्लाम धर्म उदायो । यो नवोदित शक्तिले तरबारको आडमा मध्यपूर्व एसियामा अधिकार जमायो, अनि युरोपको ढोका पनि घचघच्याएर खोल्यो र स्पेन र पोर्चुगल भएर भित्र पस्यो । सातौँ शताब्दीको अन्तिम दशकमा नै समुद्री मार्गबाट अरबी व्यापारीहरूद्वारा भारतको दक्षिण प्रान्तमा छिरिसकेको इस्लाम धर्मले पन्ध्रौँ शताब्दीको अन्त्यसम्ममा त्यहाँ आफ्नो प्रभाव व्यापक रूपमा फैलाइसकेको थियो । अहिलेको भारतको काश्मिर, पन्जाब, बंगाल, बिहार, उत्तर र मध्य प्रदेशसम्ममा इस्लाम धर्म विस्तार भइसकेको थियो र त्यहाँका स्थानीय शासक पनि तिनै थिए । दिल्लीको सिंहासनमा त्यस समय अफगानी राजवंश लोदी वंशको शासन चलिरहेको थियो ।

युरोपमा एकाधिकार जमाउँदै आएको क्याथोलिक इसाई धर्मको शक्तिलाई नवोदित इस्लाम धर्मको शक्तिले पूर्वी सभ्यतातिर विस्तार हुनमा ठूलो अवरोध सिर्जना गरेको थियो । व्यापारीहरूले प्रयोग गर्दै आएको युरोपबाट एसिया छिर्ने सबै स्थल नाकाहरूमा अरबी र तुर्कहरूले अधिकार जमाइसकेका थिए । कुनै समय ईपू ३२७ –३२५ मा ग्रीसबाट स्थलमार्ग हुँदै खैबर–पास भएर अहिलेको भारतको पंजाब र पाकिस्तानको सिन्ध प्रान्तसम्म सिकन्दर (अलेकजेन्डर द ग्रेट)ले आफ्नो विजय अभियान चलाएको भए पनि अब ती स्थलमार्गहरू युरोपका लागि अवरुद्ध भैसकेका थिए । इसाईहरूको पवित्र तीर्थस्थल जेरुसलेमलाई इस्लामिक शक्तिले कब्जा गरिसकेको थियो । यसैका लागि आइबेरियन प्राय:द्वीपमा धर्मको नाममा इसाई र इस्लाम शक्तिबीच सन् ११२३ देखि नै युद्ध चलिरहेको थियो । यो इसाई–युरोपका लागि संकटको अवस्था थियो ।

भाग्योदयको पन्ध्रौँ शताब्दीको त्यो अन्तिम दशक

तर, पन्ध्रौँ शताब्दीको अन्तिम दशक सन् १४९२ को प्रारम्भमा क्यास्टाइलकी रानी इसाबेला प्रथम र अराङ्गाका राजा फर्डिनान्ड द्वितीयको संयुक्त शक्तिले ग्रानाडाको युद्धमा विजय प्राप्त गरेर मुरोहरूलाई स्पेनको धरतीबाट बाहिर धपाए । यसरी इसाई र इस्लाम शक्तिबीचमा सन् ११२३ देखि चलिरहेको धर्म–युद्ध पनि ग्रानाडाको युद्धसँगै सन् १४९२ मा अन्त्य भयो ।

स्पेनको विजयी संयुक्त शक्तिले इसाई एकता तथा राष्ट्रिय–मुक्तिको नारामा आन्तरिक प्रतिद्वन्द्वीहरूलाई पनि अधीनता स्वीकार गर्न बाध्य पार्दै स्पेनलाई एकीकरण गर्‍यो । अब एकीकृत स्पेन तत्कालीन युरोपको महाशक्ति राष्ट्र बनेको थियो ।

योभन्दा केहीअगाडि नै इस्लामिक शक्तिले स्थलमार्गमा खडा गरेको अवरोधको विकल्प खोज्दै युरोपको सानो राष्ट्र स्पेनको छिमेकी पोर्चुगलले एट्लान्टिक महासागरमा जलमार्ग अन्वेषण गर्दै सन् १४१५ मा नै उत्तरी–अफ्रिकाको स्युटा नगरमाथि अधिकार जमाइसकेको थियो । त्यसपछि उसले एट्लान्टिक महासागरस्थित अजोर र केनरी द्वीपमाथि अधिकार जमायो । त्यस समय युरोपमा स्वर्ण र दासहरूको व्यापार गर्नमा पोर्चुगिजहरू नै सबैभन्दा अगाडि थिए । ग्रानाडाको युद्धभन्दा चार वर्षअगाडि सन् १४८८ मा नै पोर्चुगलका बार्थोलोम्यु डियाज अफ्रिकाको पश्चिमी तटबाट उत्तमाशा–अन्तरिप द्वीपसम्म पुग्न सफल भैसकेका थिए । यसरी उनले एट्लान्टिक महासागरको पूर्वी तट फेला पारेका थिए ।

क्रिस्टोफर कोलम्बस ग्रानाडाको युद्ध समाप्त हुनुभन्दा केही समयअगाडि नै इटालीमा जन्मेका तर पोर्चुगलमा पानीजहाजमा काम गर्दै हुर्केका कुशल र साहसिक समुद्री नाविक तथा अन्वेषक थिए । उनले पश्चिमी समुद्री मार्गबाट पूर्वी द्वीप–समूहसम्म पुग्न सकिन्छ भन्ने समुद्री यात्राको योजना पोर्चुगल र स्पेनका शासकहरूलाई बुझाएका थिए । तर, आरम्भमा दुईमध्ये कसैले पनि उनको योजनामा लगानी गर्न स्वीकार गरेका थिएनन् । ग्रानाडाको युद्धपछि सशक्त भएको स्पेनका इसाई क्याथोलिक शासकले पोर्चुगललाई उछिन्न कोलम्बसको योजनामा लगानी गर्न स्वीकृति जनाए ।

त्यस समय विशाल एट्लान्टिक महासागरमा जलमार्ग खाज्दै लामो सामुद्रिक यात्रामा निस्कनु भनेको ज्यान माया मार्नुसरह थियो । कोलम्बससँगै खोज यात्रामा जान स्पेनका सर्वसाधारण नाविक तयार थिएनन् । यस समस्याको समाधानका लागि स्पेनकी रानी इसाबेलाले कोलम्बससँगै सामुद्रिक यात्रामा जान नडराउने ज्यानमारा अपराधीहरूको मृत्युदण्ड र आजीवन कैद माफ गरिदिइन् ।

ग्रानाडाको युद्धपछि फाल्तु भएका साहसी लडाकु सैनिकहरूलाई पनि सो यात्रामा सामेल गराइयो । यसरी अगस्त १४९२ मा तीन जहाज र ९० नाविकहरूको साथमा कोलम्बसले एट्लान्टिक–महासागरलाई छिचोल्न सुरु गरे । यो उनको जलमार्ग पत्ता लगाएर पूर्वी द्वीप–समूहसम्म पुग्ने अभियान थियो ।

पन्ध्रौँ शताब्दीको त्यो अन्तिम दशक युरोपका लागि निश्चय नै भाग्योदयको समय थियो । विश्वइतिहासमा यसले उपनिवेशिक युगको प्रारम्भ गरायो ।

नौ हप्ताको अविरल समुद्री यात्रापछि १२ अक्टुबर १४९२ मा उनको जहाज एउटा टापुको किनारमा पुग्यो । उनी आफू चढेको जहाज सान्ता मारियाबाट त्यस टापुको धरतीमा उत्रिए । उनले आफू भारतीय द्वीप पुगेको भ्रम पालेका थिए तर त्यो त ज्ञात भनिने दुनियाँका लागि अहिलेसम्म अज्ञात रहेको बहामा टापु थियो । त्यहाँबाट उनी दक्षिणतर्फ क्युबा र सान्टो डोमिनगो (वर्तमान हैटी) पुगे र त्यसको अन्वेषण गरे । उनी आफूले समातेका केही स्थानीयवासीसहित सन् १४९३ जनवरीको प्रारम्भमा क्यास्टाइल (स्पेन) फर्किए । नववर्षमा उनको यात्राको चर्चा डढेलोझैँ युरोपभरि फैलियो ।

यसरी पश्चिमी गोलार्द्धअन्तर्गत एउटा ठूलो महादेशमा ३१ हजार ५ सय वर्षसम्म एक्लिए पनि माया, एज्टेक, इन्काजस्तो आफ्नो छुट्टै सभ्यता निर्माण गरेका, करोडौँ जनसंख्या भएका, सयौँ जातीय संस्कृति र भाषाहरूको विकास गरेका मानव समुदाय सभ्य भनिने युरोपियनहरूको सम्पर्कमा आए । अस्तित्वले संयोग जुराई कोलम्बसलाई निमित्त बनाएर प्राकृतिक तथा मानव संसाधनले भरिपूर्ण त्यो नयाँ धरती युरोपियनहरूको पहुँचमा ल्याइदियो । अब त्यस धरतीमा युरोपका लागि उपनिवेशीकरणको ढोका खुलेको थियो ।

सामुद्रिक–मार्ग पत्ता लगाएर पूर्वी द्वीप–समूहसम्म पुग्ने कोलम्बसको आकांक्षा उनी संयोगले त्यस द्वीपमा पुगेको ५ वर्ष ७ महिना ८ दिनपछि पोर्चुगलका बास्को–डि–गामाले ८ जुलाई १४९७ मा पोर्चुगलको लिस्बन बन्दरगाहबाट चार पानीजहाज र १७० जना सहयोगी नाविकका साथ समुद्री यात्रा गर्दै २० मे १४९८ का दिन केरलाको मालाबार कोस्टमा उत्रिएर पूरा गरिदिए । अब युरोपका लागि भारतीय उप–महाद्वीप पनि व्यापार तथा उपनिवेशीकरणका लागि सम्पर्कमा आयो ।

इस्लामिक शक्तिले युरोपको इसाई शक्तिलाई पूर्वी सभ्यतासँग स्थलमार्गबाट सम्पर्क गर्न खडा गरेको अवरोधको विकल्पमा जलमार्गले उनीहरूलाई डोर्‍याएर अमेरिकी महादेशमा पुर्‍यायो । अफ्रिकासँग त सम्पर्क भैसकेको थियो, पूर्वी सभ्यताहरूसँग पनि सम्पर्क गरायो, अनि महासागरहरूमाथि उनीहरूको अधिकार पनि कायम गरायो ।

पोर्चुगलका तीन जना अगुवा साहसिक सामुद्रिक अन्वेषक तथा कुशल नाविकहरू बार्थोलोम्यु डियाज, क्रिस्टोफर कोलम्बस (इटालीमा जन्मे पनि पोर्चुगलमा पानीजहाजमा कामगर्दै हुर्केका) र बास्को–डि–गामाले महासागरको छातीमा जलमार्ग पत्ता लगाएर युरोपका लागि व्यापार तथा साम्राज्य विस्तारको सम्भावनाका सबै ढोकाहरू खोलिदिए । एउटाले गर्दा अफ्रिकी महादेश हात लाग्यो । अर्कोको संयोगले गर्दा अज्ञात तर विशाल अमेरिकी महाद्वीप पोल्टामा खस्योे अनि तेस्रोले गर्दा पूर्वी सभ्यता फेला पर्‍यो ।

अस्तित्वले भन्छ– ‘अवरोधले सधैँ विकल्प दिन्छ’। हो, तर खोज्ने धैर्यता, बुद्धि–विवेक, साहस र सीप तथा अवसरलाई पहिचान गर्ने दृष्टि पनि चाहिन्छ । अनि त अस्तित्वले संयोग घटाएर पनि त्यो जुराइदिन्छ । मानव इतिहास, वैज्ञानिक खोज र प्रतिभाहरूको जीवन–वृत्तले हामीलाई त्यही भन्छ ।

पन्ध्रौँ शताब्दीको त्यो अन्तिम दशक युरोपका लागि निश्चय नै भाग्योदयको समय थियो । विश्वइतिहासमा यसले उपनिवेशिक युगको प्रारम्भ गरायो ।

‘नयाँ धरतीमा उपनिवेशीकरणको स्पेनी धूर्तता र क्रूरताको त्यो कथा’ क्रमशः

यसअघि..