जब गिरिजा सुतेको खाटमा पेस्तोल भेटियाे

A+ A A-

कृष्णविक्रम नेम्बाङ (१९९९) पाँचथर पौवासार्ताप हाल फाल्गुनन्द ३ निवासी मूलतः स्वतन्त्रताका एक योद्धा हुन् । २०१७ साल फाल्गुन १६ गते पाँचथर सिलौटीनजिकै सुखे पोखरीमा सैनिकमाथि सशस्त्र आक्रमण गर्दै उनले राजा र राजतन्त्रविरुद्धको क्रान्ति प्रारम्भ गरेका थिए ।

दार्जिलिङमा अध्ययनरत उनले २०१७ साल पुस १ गते तत्कालीन राजा महेन्द्रले बहुदलीय व्यवस्था, संसदीय प्रणालीको हत्या गरी जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री विपी कोइरालालाई जेलमा थुनेर निरंकुश शासन सुरु गरेकाले यसलाई नमान्ने भाषण दार्जिलिङ चोक बजारमा पुस ४ गते गरी देश प्रवेश गरे ।

पूर्वी पहाडमा क्रान्तिको आधार तयार गर्न, सम्पर्क सम्बन्ध बढाउन, मनस्थिति, भूगोल अध्ययन गर्न उनले पाँचथरकाे उत्तरी क्षेत्र च्याङथापुसम्म यात्रा गरे । सिलौटी क्रान्ति परिचालन समिति निर्माण गरी जनक्रान्ति सेना निर्माण गर्ने काम गरे । सुखे पोखरी एक्सन, जहाँ सैनिक कब्जा गरी हातहतियार खोसेर राजनीतिक भाषणसँगै क्रान्ति प्रारम्भ भएको सूचनास्वरुप छोडिएको थियो । त्यसलगत्तै उक्त क्षेत्रमा राजाद्वारा परिचालित सैनिकसँग मुकाबिला गर्नुपरेको थियो । भूमिगत रहेर प्रतिकार गरिरहेका उनलाई २०१८ सालको जेठ महिनामा पक्राउ गरी धनकुटा जेल चलान गरियो । उनका साथ जनक्रान्ति सेना धोबिनाथ (ध्रुबहाङ) नेम्बाङ पनि पक्राउ परे ।

नेम्बाङ २०२० सालमा छुटे । छुट्दा उनलाई धनकुटा बजारभन्दा बाहिर जान नपाउने गरी चार किल्ला तोकियो । दिनमा एकचोटि बडा हाकिमकहाँ हाजिर हुनपर्ने भनियाे । पूर्वमा भोटेचौतारा, पश्चिमा हुलाक टोल, उत्तरमा सल्लेरीवन (कलेज), दक्षिणमा बिहीबारे बजारभन्दा बाहिर जान नपाइने गरी चार किल्लामा कैद गरियो । यसैलाई अलिपछि साता दिनमा हाजिर हुनपर्ने गर्दै, केहीपछि महिना दिनमा एकचोटि हाजिरी गर्ने गरी धनकुटा बजारको चौहद्दी अन्त गरी छोडियो । र, इलाम अदालतमा चलिरहेको उक्त राजद्रोहसम्बन्धी मुद्दामा पछि २०२१ मंसिरमा इलाम अदालतले सफाइ दियो । त्यसबेला इलाममा मेची अञ्चलाधीश पूर्णसिंह खवास थिए ।

पछि सशस्त्र क्रान्तिका लागि विपी क्रान्तिअन्तर्गत झापामा तयारी गरे, झापालाई केन्द्र बनाएर कब्जा गर्दै सशस्त्र क्रान्ति अन्यत्र सार्दै लाने योजनामुताबिक थुप्रै सेलहरू बनाए । खासगरी पहाडबाट झोडा फाडूने अधिकार पाएर आएका सैनिक उनको तार्गेट थिए किनभने बन्दुक चलाउन उनीहरू कुशल हुन्थे । त्यसपछि सुकुम्बासी बस्ती र आदिवासीहरूको बस्तीमा उनले आफूलाई केन्द्रित गरे । यो कार्यक्रम यति गोप्य थियो कि, एउटा सेल र अर्को सेलको परिचयसमेत गराइएको थिएन ।

Krishna Nembang 11698383996.jpg

यसको मुख्य इलाका इलामको चुलाचुली थियो । उनले हातहतियार संकलन गरे । कतिपय भारत बतासीबाट झापा छिराएर डम्पिङ गरे । तर, झापास्थित सुब्बा बस्ती, धाईजन, सौरेडाँगी, झिलझिले, सुरुङ्गाको हतियार पक्राउ परेपछि भने निराश हुन पुगे । यति गोपनियताका साथ काम हुँदै गर्दा यत्रो क्रान्तिका लागि तयार पारेको हतियार पञ्चायतका मतियारबाट चाल पाएर पक्रिनु भनेको अन्तर्घात भएको, कसैको सुराकी परेको अवस्य थियो । यही कुरो उनले पार्टी हाइकमाण्डलाई राखे, पत्रमार्फत बताइरहे । उनी कार्यकर्तालाई शंका लागेमा, पार्टी क्रान्तिप्रति अलि गम्भीर नदेखिएमा, एउटा कागज देखाउँथे, जहाँ रातो अक्षरमा लेखिएको थियो, पार्टीको गोपनियता भंग गरेमा मृत्यु दण्डको सजाय हुनेछ ।

त्यसबेला झापामा वर्गशत्रु सफाय आन्दोलन कम्युनिस्टहरूले चलाएर निहत्था नागरिकहरूको नृशंस हत्याकाे श्रृंखला चलिरहेकाे थियाे । यसले क्रान्ति भन्नु नै हतियारधारी समूहले नागरिकको हत्याहिंसा मच्चाउनु भन्ने भाष्य बनाएकाे थियाे । यसलाई उत्तर गर्दै नेम्बाङ भन्थे, 'हाम्रो क्रान्ति २००७ सालको जस्तो ०१७-०१९ को जस्तो सिधै व्यवस्थाको हतियारधारी मतियार सैनिकमाथि जाइलाग्ने, आक्रमण गर्ने, परास्त गर्ने जनक्रान्ति सेनाको निर्माण हो । यस सेनाले निहत्था नागरिकहरूको सधैँ संरक्षण सेवा, सुश्रुषा गर्छ । हाम्रो बन्दुकको नाल हतियारले सुसज्जित सैनिकमाथि सोझिन्छ, व्यक्तिगत रिसिइबि, इगो, झैगडाको आधारमा कसैमाथि सोझिँदैन । यो राजनीतिक ज्ञान चेतनाबाट प्रशिक्षित मुलुकमा जनताको अधिकार स्थापना गर्न, पञ्चायती व्यवस्था पल्टाउन, स्वतन्त्रता, समानता, समावेशिता र सुन्दरता स्थापनाको लागि गरिने क्रान्ति हो । समाजवाद स्थापनाको लागि गरिने क्रान्ति हो । राजाको हातबाट शासन खोसेर जनताको हातमा ल्याइ विकास निर्माण चरमचुलीमा लैजाने, गरिबी उन्मुलन गर्ने, असमानता हटाउने प्रजातान्त्रिक व्यवस्था ल्याउनका लागि हो ।

त्यसबेला सर्वाधिक खोजिको सूचिमा थिए उनी, जसमाथि अदालतमा राज्य विप्लवको मुद्दा दायर भयो । माइपारि, वारिका हतियारहरू पक्राउ परेपछि २०२६ देखि करिब ३ वर्षको उक्त मेहनत खेर गयो । उनी पनि सुरक्षितस्थल प्रवास भारततर्फ लागे २०२९ सालको फागुनमा । उनलाई कमलखोला सेल्टरबाट चेम्जोङ भाइ, कपिलमुनी न्यौपानेले साथ दिए । साप्ला माइला र साम्सुहाङ उनका रक्षकहरूलाई त्यहीँ छोडे । हल्दीबारीदेखि बाटोको जानकारी राख्ने सूर्यप्रसाद थाम्सुहाङलाई थपेर उनैको गाइडमा जंगलकाे बाटोहुँदै भारतीय भूमितर्फ लागे ।

बोर्डर पार गरेर गलगलिया रेल पक्रेर सिलिगुडीतर्फ हानिए । जहाँ अघिदेखि भूविक्रम नेम्बाङ कमान्डिङ गरिरहेका थिए भने बनारसबाट विपी कोइराला । उनीहरूको निर्देशनमा नेम्बाङले उक्त जिम्मेवारी पूरा गर्दै थिए । झापाको फिल्ड सम्हालिरहेका थिए ।

विपी कोइरालाले पञ्चायतविरुद्ध सशस्त्र क्रान्तिको बाटो लिए । उनलाई सुवर्ण क्रान्ति २०१८–०१९ को शक्ति सामर्थ्य हेर्नु थियो । यस पछिल्लो क्रान्तिमा सुवर्णशमशेरको सहमति थिएन । उनका समर्थक सहयोगीहरूको साथ थिएन । नेम्बाङलाई पनि उनीहरूको २०१७ सालको अधुरो सिलौटी क्रान्तिलाई पूरा गर्नुपर्ने थियो । जसअन्तर्गत झापा आधार क्षेत्रको नेतृत्व भूविक्रम नेम्बाङले गर्ने र विपी कोइरालाले ओखलढुंगा आधार क्षेत्र बनाएर हान्ने नीति लिएका थिए । नाममा विपी भए पनि ओखलढुंगा आधार क्षेत्रका हर्ताकर्ता गिरिजाप्रसाद कोइराला थिए । यसरी जनक्रान्ति सेनामार्फत पञ्चायत ढाल्ने र जनताको अधिकार स्थापना गर्ने कार्य योजना थियो । यो छापामार युद्धको दिर्घकालीन रणनीति थियो ।

बतासीमा भूविक्रमले आफ्नो घरलाई जनक्रान्ति सेनाको अखडा बनाएका थिए । यसलाई बतासी क्याम्प भनिन्थ्यो । उक्त क्याम्प पुगेका कृष्णविक्रमलाई भेट्न गिरिजाप्रसाद कोइराला आइपुगेर झापा घटनाबारे जानकारी लिए । यस्तै केही दिनपछि सरोज कोइराला, गणेशमान सिंह अनि विपी कोइराला उक्त क्याम्पमा आएर झापा घटनाहरूबारे जानकारी लिए । त्यसपछि बतासी क्याम्प र बनारस (सारनाथ)को खबर, सूचना आदानप्रदानको सूत्र उनै नेम्बाङ बने ।

क्रान्तिको असफलतापछि कार्यकर्ताहरूको विचल्ली भयो । अब के गर्ने, कसो गर्ने पञ्चायतविरुद्ध कसरी लड्ने भन्ने कुराहरू अन्याैलमा थियो । भारत प्रवासमा थुप्रिएका कार्यकर्तालाई खान-लाउनसमेत धौधौ हुन थाल्यो । त्यसैबेला पनि क्रान्तिका लागि बतासीमा स्थानीय आदिवासीहरूलाई भेला गराएर आदिवासी युद्धकलाबाट युद्ध अभ्यास गराइँदै थिए । यसको आन्तरिक जिम्मा नरेन्द्रविक्रम नेम्बाङले लिएका थिए ।

२०३१ सालमा ओखलढुंगा आक्रमण गर्न गएका क्याप्टेन यज्ञबहादुर थापाको टोलिमाथि बास बसेकै ठाउँमा पञ्चायती सेनाले आक्रमण गरी हताहत गरे । केही सहिद भए भने केही भाग्न सफल भए, केही पक्राउ परे । यसरी विपी क्रान्ति पूर्णतः असफल भयो । झापाको प्रयास असफल भएपछि नै क्रान्तिको सम्भावना टरिरहेको थियो । नेता कार्यकर्तामा एक प्रकारको निराशा र अन्याैलता सिर्जना भएको थियो । झापा, ओखलढुंगा असफलतापछि पूर्णतया विपी क्रान्ति असफल भयो ।

अब पञ्चायतले कस्तो नीति लिने हो भन्ने हेर्नै थियो । देशभित्र जान पाइने हो कि हैन । अब पार्टीले पनि कस्तो स्टेप लिने हो कन्फर्म थिएन । कि राजा र पञ्चायतविरुद्ध स्वतन्त्रताको लागि आफैँ क्रान्तिको बिगुल फुक्नपर्ने हो कि भन्नेमा थिए तर सशस्त्र क्रान्ति भने सफल हुने अवस्था भएन । उनीहरू प्रारम्भ अघि तयारी अवस्थामै निमोठिएका थिए ।

क्रान्तिको असफलतापछि क्रान्तिकारीहरूलाई यस्तै अन्याैल आइपर्ने गर्छ । यस्तैमा अघिल्लो क्रान्तिताका धनकुटा जेलबाट फर्केपछि नेम्बाङले गाउघरमा हो कमिटी बनाएर किसानहरूलाई सघाउने जागरण, चेतना दिने काम गरेका थिए । उक्त समयमा हिउँदे बाली लगाउने, कुलो खन्ने, डाले घाँस रोपने, नगदेबाली, अलैंची रोप्ने काम गराएका थिए, जसको लागि हिउँदमा छाडा पाल्ने भैँसीगाई, बाख्रा, सुङ्गुर बाँध्ने/थुन्ने थिति बसाएका थिए । पौवासार्ताप पाँचथरमा उक्त हो कमिटीको अध्यक्ष प्रेमबहादुर नेम्बाङ (आगे सुब्बा) रहेका थिए ।

त्यसबेला गाउँघरमा गाइवस्तु पालेर दूध संकलन गरी घ्यु छुर्पी बनाएर दार्जिलिङसम्म बजार प्रबर्द्धन गर्ने मनसायले भर्खरै आम माफीपछि गाउँ छिरेका भूविक्रम नेम्बाङसँग भारततर्फ लागे । भूविक्रम नेम्बाङ २०१७–०१९ को पूर्वी पहाडी कमाण्डर, उक्त क्रान्ति बिननिष्कर्षमा टुङ्गिएपछि भारत प्रवासमा बस्दै थिए, योद्धा दिव्यविक्रम नेम्बाङ पनि उतै पठनपाठन गराउँदै बसेका थिए । भर्खरै जेलबाट छुटेका विपी कोइरालासँग भेटी पार्टीका केही गतिविधि पनि बुझ्ने फर्कँदा किसानलाई सहयोग गर्न गाई पालन र दूधको प्रबर्द्धनमा काम गर्ने, यहीँबाट संगठन बिस्तार गर्ने योजना बुनेका थिए । यसैबेला विपीले क्रान्तिको अपरिहार्यताबारे बोलेपछि उनीहरू उतै बसेर तयारीमा लागे । जुन आन्दोलनको अध्याय झापाको हातहतियार पञ्चायत सरकारद्वारा कब्जा र ओखलढुंगामा जनक्रान्ति सेनामाथि कत्लेआममा पुगेर टुंगिएको थियो ।

विपी क्रान्तिको असफलताको अन्याैलबीच यसबेला सिलिगुडीमा नरेन्द्रविक्रम नेम्बाङ (पूर्व मन्त्री) र कृष्णविक्रमले एक पान पसल खोलेर हातमुख जोडे, कार्यकर्ता मित्रहरूलाई पनि आँटाको रोटी र माछाको सुप खुवाए , डेराभाडा तिरे । यसअघि कति दिन त कतिपय बारीको इस्कुस, मेवा नहरमा पक्रेको माछा आदि खाएर रात काटेका थिए । यो क्रम विपी कोइरालाको राष्ट्रिय मेलमिलाप नीतिअन्तर्गत नेपाल प्रवेश नगरेसम्म चलिरह्यो । एकातिर भारतीय गुप्तचर, अर्काेतिर नेपाली गुप्तचरको बीचमा गुज्रिएको थियो उनीहरूको जीवन । सिलिगुडीमा उनीहरू डेरामा नछिरेसम्म इन्डियन गुप्तचरहरूले पिछा गरिरहन्थे भने यता नेपालमा भेट्नासाथ पक्रिने गरी मुद्दाहरू चलिरहेको थियो । उनको सो मुद्दामा २०३३ साल जेठ २४ गते इलाम अदालतले फैसला गरेकाे थियाे । मुद्दा नेम्बाङले नै जिते ।

प्रवासमा उनीहरूको साइड जब् अध्ययन लेखन थियो । क्रान्तिकारी पुस्तकहरू पढ्ने उनको रुचि थियो । माओको रेडबुक, मार्क्सका ठेलीहरू थिए । त्यस्तै भारतका एस. ए. डाँगे, आचार्य बिनोवा भावे, आचार्य नरेन्द्रदेव, आचार्य कृपालानी, जयप्रकाश नारायण, राममनोहर लोहिया, मिनु मसानी, अशोक मेहता आदि । तिब्बतका लोब्साङ राम्पा, शरदचन्द्र दासहरू पढ्थे । अर्जेन्टिनामा जन्मेर क्युबाको क्रान्ति सफल पार्दै बोलिभियामा शाहादत प्राप्त गरेका क्रान्तिकारी चे ग्वेभारा उनका आदर्श पात्र थिए । तत्कालीन दक्षिण अमेरिका क्षेत्रका क्रान्तिहरू पनि अध्ययनको विषय थियो । त्यसैबेला क्रान्तिकारीहरू इमिलियानो जापाटा, पान्चो भिल्ला, जोसे फिगारेस आदिको रुचिपूर्वक अध्ययन गर्दथे । अरु साहित्य, कला, संस्कृति, इतिहासका पुस्तकहरू पनि पढ्थे । अध्ययनका लागि गणेशबहादुर प्रसाईं (पछि प्राज्ञ भए) ले केही महादेवी वर्मा र सच्चिदानन्द बात्स्यानका कविता पुस्तकहरू दिएका थिए ।

भर्खरै नक्सलाइड आन्दोलन सकिए पनि यसको उत्थान भएको क्षेत्र नक्सलवाडी नै भएकाले जंगाल सन्थाल, कानु सन्याल, चारु मजुमदारहरू पनि उक्त समयका हिरोहरू थिए । उनीहरूबारे सोधीखोजी चासो राख्थे । जंगाल सन्थाल किसनगगञ्जको एक होटलमा भाँडा माझेर बसेका छन्, परेको बेलामा दशबीस हजार सेनाका साथ हातहतियारले सुसज्जित सरकारी सेनासँग धनुर्वाणले मुकाबिला गर्छन् भन्ने हल्ला थियो । उनै सन्थालको घर हेर्न लालपुल पनि गए । घर सरकारले भत्काएको खण्डहर देख्दा उनी भावुक भए । यही घटना आफूतिर सोझिनसक्ने संकेत देखे ।

उनीहरू फुर्सद भएपछि नेपाल-भारत सिमाना पानी ट्याङ्कीमा पुग्थे । प्रमुख नाकामा धेरै नेपालीहरू ठगिन्थे । नेपालीहरू भारत, सिक्किम, भुटानसम्म गएर ज्यामी, मिस्त्री, कुल्ली, भरियासम्म काम गरेर कमाएको भारु पैसालाई नेरुमा साटने आधिकारिक सटही काउण्टर थिएन त्यसबेला । त्यस कारण जथाभावी गरेर दलालहरूले ठग्थे । उनीहरूबाट जोगाउने कामका लागि पानी ट्याङ्कीमा उनी साथीसंगी लिएर पुगिरहन्थे । भारततर्फ जाँदा भारु साटेर लानुपर्ने, नेपालतर्फ जाँदा नेरु साटेर लानुपर्ने पिरमा थिए नेपालीहरू ।

त्यसबेला नक्साल जासुसी केन्द्र नै थियो । आइ.बी, एस.आइ.बी, डि.आइ.बी, सि.आइ.बीका गुप्तचरहरू सक्रिय थिए । ती गुप्तचरहरूले जतिबेला पनि खानतलासी गर्ने, निगरानी गर्ने दुःखदिने काम गर्थें । सिलिगुडीमा एक साँझ दिउँसो पिछा लाग्ने जासुस साँझ पनि डेरामा आएर ठूलो दादालाई खोज्यो । उक्त बसोबास क्षेत्रमा नरेन्द्रविक्रम नेम्बाङलाई सानो दादा र कृष्णविक्रमलाई ठूलो दादा भनेर बोलाउँथे । घर कम्पाउण्डमा छिरेपछि चौकी जाने उक्त जासुस फेरि आएर खोजेपछि कृष्णविक्रम गए, उनलाई चौकीमा हाजिर हुन भनिएको रहेछ । भरे आउँछु भन्दा पनि नमानेर सँगै लिएर गए । यो कुनै अनिष्ट निम्तिने संसय थियो । चौकीमा अरुलाई पनि भेला गराएर केन्द्रबाट आएका अफिसरले ब्रिफ गरे कि नेपालमा राज्यभिषेक हुने भएकाले कुनै गडबडी नगर्न र नगराउन भारत सरकारको अनुरोध छ । अन्यथा व्यक्तिगत या सामुहिक रूपमा यस्तो काम भए भारत सरकारले पक्रेर कानुनी कार्बाहीको लागि नेपाल सरकारलाई बुझाउने बताए । भारत पनि यसरी क्रान्तिकारीहरूकाप्रति दिनप्रतिदिन कठोर बन्दै गएकाे थियाे । त्यसअघि नै बोर्डरको पचास किलोमिटर भित्र मात्रै बस्न पाउने गरी उर्दी जारी गरिएका थिए । नेम्बाङलाई नजिकैको रेल स्टेसनसम्म मात्र जान पाउने उक्त क्षेत्रबाट बाहिर जान परे अनुमति लिनपर्ने उर्दी गरेका थिए ।

त्यसैदिन भारतका स्टेट्समेन पत्रिकामा प्रकाशित इजरायली राष्ट्रपति नेपालका आतंककारी र भारतको अतिवादीका कारण राज्यभिषेकमा आउन नसक्ने भन्ने खबरको हवाला दिएका थिए । त्यसमा कृष्णविक्रमले नेपालका आतंककारी हामी नभएको र भारतको अतिवादी हामीलाई थाहा नभएको तर्क गरेका थिए ।

भारतीय संस्थापन पक्ष क्रान्तिकारीहरू भारतमै रहून् तर केही घटना घटाउनसक्ने अवस्थामा नरहून्, कमजोर रहून् भन्नेमा थियाे । उनीहरू रातबिरात जतिबेला पनि खानतलासी लिन्थे । बतासी क्याम्पमा गिरिजाप्रसाद कोइराला आएर साँझ बसेकाे चाल पाएपछि बिहान भारतीय इन्टेलिजेन्स र सेन्ट्रल रिजर्भ पुलिस फोर्स (सिआरपिएफ) आएर घर खानतलासी गर्‍याे । गिरिजाप्रसाद सुतेको खाटमा पेस्तोल फेला पर्‍याे । उक्त पेस्तोल सकारेका कारण भूविक्रम जेल जान पर्‍याे । यस्तो कडाइमा हतियार संकलन गर्नसक्ने कुरो थिएन ।

भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीको रबैया, कार्यकर्तामा छाएको निराशा, आर्थिक अभाव, सिक्किमको विलय, वंगलादेशको उदय, आदि राष्ट्रिय-अन्तर्राष्ट्रिय कारणहरूले गर्दा यसबीच विपीले राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिअन्तर्गत देश प्रवेशको बाटो लिए । उनीहरू पनि यसै अभियानमा देश प्रवेश गरे । कृष्णविक्रमले यस राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिलाई सशस्त्र क्रान्तिको अन्त र शान्तिपूर्ण राजनीतिको उदय भनेका छन् ।

२०३७ सालको जनमत संग्रहताका पाँचथर याशोकमा बहुदल पक्षको कार्यक्रम चलिरहेको स्थलमा निर्दल पक्षले आक्रमण गर्‍याे । भूमिगत र प्रवास जीवन अन्त गर्दै स्वदेश प्रवेश गरेका प्रभुविक्रम नेम्बाङको आगमनपछिको यो पहिलो कार्यक्रम र प्रचारप्रसारको अन्तिम कार्यक्रम थियो । अनाहकमा एक व्यक्तिकाे ज्यान गयो, उक्त घटनामा जिल्ला नेताहरूमाथि ज्यान मुद्दा लाग्यो, पक्राउ पुर्जी जारी भयो र तत्कालै भूमिगत हुनपर्‍याे । यसै काण्डमा तत्कालीन अधिवक्ताहरू सुवाषचन्द्र नेम्बाङ, कृष्णप्रसाद सिटौला बहसका लागि फिदिम आएका थिए । उक्त मुद्दामा कामु न्यायाधीश टीका नेम्बाङमातहतबाट सफाइ पाए ।

२०४६ सालको जनआन्दोलनको लागि चाक्सीवारी गणेशमान निवासको सम्मेलनमा भाग लिई पाँचथरमा आन्दोलनको अग्रणी मोर्चामा काम गरे । पाँचथरको चोकमागुलाई आधार क्षेत्र बनाएर काम गरे । माथि सिलौटी जंगल उता सदरमुकाम फिदिम बजार भएकाले यो क्षेत्र विशेष रणनीतिक हिसाबले उपयुक्त थियो । यहाँबाट फिदिमलाई पनि निगरानीमा राख्न सजिलो पर्थ्याे । दिउँसो रातबिरात जंगलमा प्रशिक्षण गर्न पनि सजिलो थियो । यसरी भूमिगत रही दिउँसो युवाहरूलाई पार्टी प्रशिक्षण दिने, साँझ पार्टी झण्डा विभिन्न ठाउँमा गाड्ने काम गराउँथे । फिदिमको शनिबारे बजार, दुतिया मेला, मेची राजमार्गको बाटोहरूमा चारतारे झण्डा रातबिरात रोप्ने काम हुन्थ्यो । यो विशेषगरी केन्द्रमा भएको आन्दोलनको प्रचार, जिल्लामा जागरण र जिल्लास्थित सरकारी संयन्त्रलाई चुनौती थियो । पार्टी प्रतिबन्धित भएकाले भोलिपल्टै सरकार पक्षले झण्डाहरू उखेलेर लान्थे । त्यसबेला चोकमागुस्थित तुम्बापो युवाहरूको विशेष साथ सहयोग मिलेको थियो । उनीहरूले प्रतिबन्धित कालको जनआन्दोलनमा महत्त्वको योगदान गरेको देखिन्छ ।

प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनापछि पार्टी हाइकमाण्डलाई आफूले प्रजातन्त्रको लागि लडेको यो व्यवस्था ल्याउन र पञ्चायत ढाल्न सफल भएकाले आफ्नो सपना पूरा भएको अब सक्रिय राजनीति नगर्ने भन्ने कुरा राखे । तर नेतृत्वले मानेन । पार्टी संगठनमा अनुभवी, लामो योगदान गरेका त्यागी, तपस्वी, इमानदार तपाईंजस्ता कार्यकर्ताले विश्राम लिन हुन्न भनेर सम्झाइए । क्रान्तिको समाप्तिपछि आफूले विश्राम लिने, सत्ताको खेलमा सहभागी नहुने भन्ने एक आदर्शलाई भनेजस्तै बोक्न नपाए पनि त्यसपछि पार्टी संगठनमा निरन्तर सक्रिय भए तर सत्तामा सहभागी भएनन् ।

सत्तामा राग, मोह, आशक्ति नराखी आफ्ना आदर्शहरूलाई जोगाई राखे, आफ्ना साथीसंगीहरूलाई सत्ता सरकारमा पुर्‍याएर राम्रो काम गर्न सुझाइरहे र कंग्रेस पार्टी विभाजित भएपछि भने सक्रिय राजनीतिबाट विश्राम लिए अनि अध्ययन लेखनमा सक्रिय भए ।

यसबेलासम्म पार्टीभित्र मौलाएको विकृति, बिसंगती, छलकपट, षडयन्त्र, भनावैरीले आजित भइसकेका थिए । यसमा उनको ठूलो आपत्ति थियो । आफ्नो जीवनभरि लडेर बनाएको पार्टी फुट गर्न गराउने कृया उनले गतिलो मानेनन् । सत्ताको लागि नेताहरूले सबै आदर्शहरू तिलाञ्जली दिइसकेको ठानेर राजनीतिक विश्राम लिई काठमाडौंमा बस्न थाले । आफूले गरेको संघर्षलाई उनले सत्तामा पुग्ने भर्‍याङ बनाउन चाहेनन् । पद, कुर्सिसँग मोलमोलाई गर्न उचित मानेनन् । तत्कालीन पार्टी सभापति गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई भेटी पहिले विश्राम लिने कुरामा तपाईंले नै बिराम लगाएको बताएर अध्ययन लेखनमा तानिएकाे कुरा सुनाए । त्यसको केही समयपछि पूर्वप्रधानमन्त्री सुशील कोइराला घरमा आएर राजनीतिमा सक्रिय हुन अनुरोध गरेका थिए । उनले भनेजस्तै सम्मानित जिम्मेवारी दिने कुरा गरेका थिए । उनीहरू बनारस बसाइँबाटै नजिक थिए तर उनले यो अफरलाई पनि स्वीकार गरेनन् । अब राजनीतिक बोझ नउठाउने देशका लागि आफ्नो योगदान पुगेको बताए उनले ।

झापा भूमिगत भएकै समय २०२८ सालको गाउँ पञ्चायतको चुनावमा लुक्तैछिप्दै छिमेकी गाउँ चिलिङदिन आइपुगे । उनी आइपुगेको जनाउ पाएर ५ नम्बर वडाबाट उनलाई निर्विरोध निर्वाचित गरियो । र, वारेसको आधारमा जिल्ला सदस्य पनि निर्विराेध निर्वाचित भए । उनको विरुद्धमा कसैले उमेदवारी दिएन । तर, नेम्बाङले प्रमाणपत्र भने लिएनन् । यति कि आफ्नो क्षेत्रमा चुनावमार्फत हुने पञ्चायतको ठाडो प्रवेशलाई भने यसरी रोके । क्रान्तिको अपरिहार्यतालाई पुष्टि गरे ।

यो त नेम्बाङको पञ्चायत चुनाव प्रतिरोधको मोडेल थियो । चुनाव जित्ने र उनीहरूलाई काम गर्न नदिने । धनकुटा जेलबाट छुटेपछि चार किल्ला सीमा बन्दी रहेका बेला उनलाई बढाहाकिमलगायतले फकाउन ठूलै कसरत गरेका थिए । त्यसबेला पञ्चायत अंकुराउन मात्रै लागेको थियो, सुवर्ण क्रान्ति भर्खरै असफल भएको थियो । आस्थाप्रति बफादार, क्रान्तिप्रति इमानदारका साथ मुलुक बनाउने सपनाले जीवनसमेत आहुति दिने गरी काम गरेका उनले निजी पद प्रतिष्ठालाई कहिले पनि ठूलो ठानेनन् । त्यसैबेला कर्णेल जुठे गुरुङले धनकुटाको पञ्चायत समर्थकको कार्यक्रममा लगेर उनकाविरुद्ध तथानाम गालीगलौजको भाषण सुनाए- वक्ताहरूले यस धनकुटा बजारमा अतत्वका एक नेता दिनदहाडै आफ्ना काममा सक्रिय छन्, कलेजका विद्यार्थी भडकाइरहेका छन्, यिनलाई दण्डसजाय अझै पुगेको छैन, यस्ता राजाविरोधि तत्वको उन्मुलन गर्नुपर्छ, प्रतिकार गर्नु पर्छ, प्रहरी प्रशासन के हेरेर बसेको छ ? जस्ता व्यक्तिगत गालीगलौजमा उत्रिएका थिए । कार्यक्रम नै कसले बढी गाली गर्ने, हुर्मत लिने र राजावादी देखिनेमा केन्द्रित थियो ।

पाँचथरे राजनीतिमा उनलाई आज पनि क्रान्तिकारी, आदर्शवान, निष्ठाको राजनीति गर्ने, इमानदार, अध्येता, बौद्धिक नेताको रूपमा पुकारिन्छ । उनको त्याग, बलिदान, योगदान, लगानी, निस्वार्थपनलाई सम्झन्छन् । चाहे जेलजीवन, भूमिगतकाल, या प्रवासको अभावग्रस्त समय सबैकालमा अध्ययन नै उनको दृढ लोकतान्त्रिक आदर्श राजनीतिको मुख्य कडी थियो । स्वतन्त्रता, समानता, समावेशिता, सुन्दरता उनको उद्देश्य थियो ।

Book NB1698383995.jpg

स्मृतिमा विपी आन्दोलन नामक पुस्तकको भूमिकामा गणेशबहादुर प्रसाईंले भनेका छन्- श्री ५ को सरकारलाई धुरुधुरु रुवाउन सफल भएको असङ्ख्य योद्धाहरूमध्ये एउटा नाम हुन् यस पुस्तकका लेखक कृष्णविक्रम नेम्बाङ ।

यसरी हेर्दा पञ्चायतले जीवनभर दुःख दिएर लखेटेका, जेलनेल, मुद्दामामिला, प्रवास खपेका, प्रजातन्त्रको पुनर्थापनापछि पनि पार्टी राजनीतिले सही दिशा लिन नसकेकामा चिन्तित भएका, आफ्नो आदर्श राज्य स्थापना हेतु असफल भएको एक क्रान्तिकारी निरीह मुकदर्शक भएर जीवनको उत्तरार्धमा ललितपुरस्थित सुनाकोटीमा रोगले थलिएर उग्राइरहेका भेटिन्छन् कृष्णविक्रम नेम्बाङ । भर्खरै हरिसिद्दी क्यान्सर हस्पिटलबाट घर आएका उनको पुस्तक लिम्बू इतिहास, तिब्बती, लेप्चा, कोच, सेन, राय सम्बन्धमा बिमोचनमा उपस्थिति त भए तर बोल्न सकेनन् । यस उमेरमा अश्वस्थताका बाबजुद पनि इतिहास अध्ययन, लेखन, अनुसन्धानमा रोग नै तर्सिने गरी सक्रिय छन् उनी । यो उनको अर्काे क्रान्तिकारिताको पाटो हो ।

शस्त्र, शास्त्र र समाज तिनै अध्ययनले सुसज्जित उनी एक अविचलित संघर्षशील, क्रान्तिप्रति बफादार, लोकतन्त्र र नेपाली समाजप्रति इमानदार, त्याग, तपस्या, महात्मापनले खारिएका एक तडकभडकरहित सादगी जीवन बिताएका व्यक्तित्व हुन् । आफ्नो जीवनलाई साधन, जनता र देशको जीवनलाई साध्य मानेर हिँडेका साधन वर्गको उचाइमा जीवन बिताएका एक पात्र, चरित्र हुन । कहिल्यै निराश नहुने, सधैँ उत्साहित रहिरहने, उनको नाम, कथा, व्यक्तित्व, चरित्रबाट आउँदो पुस्ताले क्रान्ति, संघर्ष, विद्रोह, योगदान, बलिदानका प्रति सदासर्वथा उत्प्रेरणा पाइरहनेछ भन्नेमा मेरो विश्वास छ ।

उनका प्रकाशित पुस्तकहरू

१. सत्रसालको क्रान्तिको सम्झना (२०७१)
२. डायरीमा बेलायत (२०७०)
३. स्मृतिमा विपी आन्दोलन (२०७२)
४. इतिहास पहिचान (२०७८)
६. लिम्बू इतिहास, लेप्चा, कोच, सेन र राय सम्बन्धमा (२०८०)

स्रोतः उनका पुस्तकहरू, अन्तर्वार्ता, लेखरचना, भेटघाटमा बताएका कुराहरू, उहाँका समकालीन योद्धाहरू भूविक्रम नेम्बाङ, नरेन्द्रविक्रम नेम्बाङसँग त्रिभिन्न समयमा भएका कुराहरू, विपी कोइरालाका लेखरचनाहरू ।

(नेम्बाङ विपी अध्ययन प्रतिष्ठान नेपालका संघीय अध्यक्ष हुन ।)

र, याे पनि

देउवाले कांग्रेस फुटाएपछि राजनीति छाडेका नेम्वाङ हिजोआज अक्षरमार्फत विद्रोह गर्छन्

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक ११, २०८० १२:४७