देउवाले कांग्रेस फुटाएपछि राजनीति छाडेका नेम्वाङ हिजोआज अक्षरमार्फत विद्रोह गर्छन्

देउवाले कांग्रेस फुटाएपछि राजनीति छाडेका नेम्वाङ हिजोआज अक्षरमार्फत विद्रोह गर्छन्

A+ A A-

न त उनी कांग्रेस थिए न त कम्युनिस्ट नै ! केवल विद्यार्थी थिए उनी ।

पार्टी भनेको के हो ? राजनीति भनेको के हो भन्ने पनि राम्ररी बुझेका थिएनन् उनले । तर, जब १ पुस २०१७ मा राजा महेन्द्रले जननिर्वाचित सरकार भंग गरेर ‘कु’ गरे, दार्जिलिङ बसेर म्याट्रिक पढ्दै गरेका १८ वर्षीय कृष्णविक्रम नेम्वाङलाई लाग्यो- ‘यो त विल्कुल बेठीक भयो ।’

दार्जिलिङको लोकतान्त्रिक शहरले स्वतन्त्र भएर आफ्नै विवेकको प्रयोग गर्न सिकाएकाले नै होला, उनमा राजनीतिक चेत नैतिकताको आडभरोसामा बिस्तारै अंकुराउन थालिसकेको थियो । राजनीतिक चेतना, चिन्तन अंकुराउने बहाना बनिदिएको थियो, दार्जिलिङका विद्यार्थीहरू मिलेर खोलिएको ‘नेपाल स्टुडेन्ट फेडेरेसन’ नामक संगठन जहाँ विद्यार्थीहरू नेपालका मुद्दाबारे सघन छलफल गर्ने गर्थे ।

०१७ सालको ‘कु’ लाई लिएर संगठनका विद्यार्थीहरू दुई खेमामा विभाजित भए । धेरैले यसलाई समर्थन गर्न थाले, केहीले विरोध । विरोध गर्नेमध्ये एक थिए, नेम्वाङ । ‘कु’ भएको तीन दिनमै विरोधसभामा सम्बोधन गर्नसमेत उनले भ्याइसकेका थिए ।

विरोध र समर्थनको त्यो सौम्य बहसले कृष्णलाई लोकतन्त्रको सौन्दर्यसँग पहिलोपटक साक्षात्कार गराइदियो । किनभने त्यहाँ समर्थन गर्नेहरूले विरोध जनाउनेको विरोध गरेका थिएनन् । न त विरोध गर्नेहरुले समर्थन गर्नेहरुको नै विरोध गरेका थिए । केवल घटनामा असमान असहमति जनाएका थिए ।

०१७ सालको ‘कु’ मा सरकार भंग भएपछि कांग्रेसका अधिकांश नेता/कार्यकर्ता भागेर भारत अनि दार्जिलिङ पुगेका थिए । भाग्न नसक्नेहरू जेल परेका थिए । यसै क्रममा तत्कालीन उपप्रधानमन्त्री सुवर्ण शमशेर भारत पुगेका बखत पलायन भएकाहरू जुटेर नै ०१७ सालमा पटना सम्मेलन भएको थियो । त्यसपछि त दार्जिलिङमा हुने राजनीतिक छलफल झन्‌झन् घनीभूत हुन थाल्यो । आमसभा हुन थाले । नेपाली स्टुडेन्ट फेडेरेसनका तर्फबाट नेम्वाङलगायतका विद्यार्थीहरू बोल्न थाले ।

‘हामी त्यतिखेर बोल्दै गर्दा पनि हामीमध्ये कोही पनि कांग्रेस, कम्युनिस्ट थिएनौँ’, छ दशकअघिको उक्त घटनालाई स्मरण गर्दै कृष्ण भन्छन्, ‘त्यतिखेरको हाम्रो राजनीतिक चेत जे थियो, त्यही नै हामीले बोलेका थियौँ ।’

जोसिँदै गरेका कृष्ण केही गम्भीर हुँदै भन्छन्, ‘हाम्रो विचारसँग मिल्दोजुल्दो कुन पार्टीको विचार हो, केही थाहा थिएन । उनीहरू यदि कम्युनिस्ट भएका भए पनि हामी कम्युनिस्ट नै हुने थियौँ । त्यहाँ सबै कांग्रेस रहेछन् । त्यसैले हामी कांग्रेसतिरै लागिम् ।’

यसरी उनको राजनीतिक जीवन कांग्रेसबाट सुरु भयो ।

१८ वर्षको किशोरवयमा कस्तो विचारधारा बोकेर राजनीतिमा होमिएका थिए त उनी ? यो प्रश्नले उनलाई चुप बनाउँदैन, उल्टै हौस्याउँछ । भन्छन्, ‘मलाई त म त्यतिखेरै परिपक्व थिएजस्तो लाग्छ । अहिले पनि मेरो त्यतिबेलाको राजनीतिक चेतमा अलिकति पनि परिवर्तन आएको छैन ।’ आफ्नो विचारमा अलिकति पनि फेरबदल नआएको दाबी गर्छन् उनी ।

०१७ सालको त्यो क्रान्ति

दार्जिलिङलाई नेपाली राजनीतिको अखडा बनाइएको त्यो पहिलोपटक भने थिएन । यसअघि नै २००७ सालमा पनि दार्जिलिङलाई आधार शिविर बनाएर आन्दोलन भएकै थियो । तर, यसपटक भागेर आएका नेता-कार्यकर्ताहरूको भिडमा विद्यार्थीहरू संगठित भएका थिए ।

यतिसम्म कि दार्जिलिङबाट कृष्णविक्रमलगायतका विद्यार्थीहरू ‘क्रान्ति’ गर्न भनी आफ्नै गाउँ (नेपाल) फर्किए । आन्दोलन सञ्चालन समिति बने, पर्चाहरू बाँडिए । तत्कालीन कार्यवाहक सभापति सुवर्ण शमशेरले सत्याग्रह थाल्ने धम्कीपूर्ण पर्चा बाँडिरहेका बेला पाँचथरको सुकिया पोखरीमा पहिलोपटक प्रहरीबाट चारवटा थ्री-नट-थ्री राइफल र गोलीसमेत उक्त संगठनले कब्जामा लिएको थियो, जसलाई सेनाले कारबाही गर्‍यो । यसरी २०१७ सालको क्रान्तिको सुरुवात पूर्वको एउटा अनकन्टार गाउँ सुकियापोखरीबाट भएको कृष्ण बताउँछन् ।

त्यसपछि त २०१८ सालमा आन्दोलनले सशस्त्र मोड नै लियो । हतियारे क्रान्तिबिना क्रान्ति सम्भव छैन भन्ने निष्कर्षमा नेपाली कांग्रेस जो पुगेको थियो ।

सैनिक र सैद्धान्तिक प्रशिक्षणहरू नियमित हुन थालेका थिए । तर, यो गतिलाई बीचैमा ब्रेक लागिदियो । ११ जेठको कुरा हो । पार्टी संगठनका क्रममा सिलौटीबाट अन्त कतै जान लाग्दा नेम्वाङ स्वयम् पक्राउ परे । पाँचथर जोरसालको सैनिक क्याम्पमा एक रात राखेर थप अनुसन्धानका लागि उनलाई धनकुटा लगियो । १६ फागुन २०१७ मा सुकियापोखरीमा प्रहरीका राइफल लुटेको अभियोगमा धनकुटा ट्राइब्युनलले मुद्दा चलाउँदै पुर्पक्षका लागि उनलाई जेल हालियो ।

त्यसपछि उनले नारकीय जेलजीवन बिताउन बाध्य भए । तर, योबीचमा जनकपुरकाण्ड, ताप्लेजुङकाण्ड भए, च्याङथापुकाण्ड, मेची-महाकाली विद्रोह हुँदै गए ।

लगभग चार वर्षको जेलजीवनपछि मात्रै २०२१ साल मंसिर २० मा इलाम ट्राइब्युनलले छिनोफानो गरी नेम्वाङलाई छाडियो । तर, आजको मितिसम्म पनि उक्त फैसलामा के लेखिएको थियो भन्ने कृष्ण स्वयम्‌लाई थाहा छैन । ‘किनकि अञ्चलाधीश पूर्णसिंहले ‘मुद्दा छिनियो, फार्स्या पाउनुभयो’ भनी तारिखको दिन मौखिक जनाउ मात्र दिएका थिए । फैसला मेरो अनुपस्थितिमा गरिएछ’, कृष्ण भन्छन् ।

बिस्तारै कृष्ण बागी विद्रोहीको भूमिकामा लाग्न थाले । कृष्ण भन्छन्, ‘मानिसहरू कि त २००७ सालको कुरा गर्छन्, कि ०४६ सालको आन्दोलनको कुरा गर्छन् । तर, ०१७-१८ सालको क्रान्तिबारेमा कसैले कुरा गर्दैनन् । ०१८ सालमा त्यत्रा मान्छेहरू मारिए । हाम्रा कार्यकर्ताहरू कति बेपत्ता भए कति बिते । कम्तीमा उनीहरूको अभिलेखसम्म भए पनि राखिनुपर्थ्यो !’ पार्टीसँग यस कुरामा गम्भीर विमति भएको कृष्ण गुनासो गर्छन् ।

‘ती अलिखित सिपाहीबारे केही लेखिँदैन । बन्दुक लिएर क्रान्तिमा होमिनेहरू त्यतिबेला जो-जो मारिए, तिनीहरूका बारेमा कहीँ केही किन आउँदैन ?’ कृष्ण विस्मृत हुन्छन्, ‘क्रान्तिमा आममान्छे मात्रै मर्दोरहेछ, इतिहास भने नेताको मात्रै लेखिँदो रहेछ ।’

२०२५ सालमा बीपी जेलबाट निस्किएपछि पुनः सशस्त्र क्रान्ति नै गर्नुपर्छ भनेर वकालत गरेका थिए । त्यसयता सात वर्ष भूमिगत भएर भारत र नेपाल बरोबर बसे नेम्वाङ । ‘मलाई संगठन बनाउने जिम्मा दिइएको थियो’, चार/पाँच वर्ष झापामा संगठित बनाउनतिर लागेका कृष्ण भन्छन्, ‘२०२८ सालतिर झापा विद्रोहमा हतियार कांग्रेसको हो तर मान्छे कम्युनिस्टले मारेको भन्ने थाहा पाउन धेरै समय लाग्यो मानिसहरूलाई ।’

स्मृतिमा रुमलिँदै गर्दा कृष्णलाई लाग्छ, ओखलढुंगा ‘एक्सन’ यदि सफल भइदिएको भए हामी साँच्चै जित्ने थियौँ । उनी भन्छन्, ‘यद्यपि कांग्रेस पार्टीलाई स्पष्ट भइसकेको थियो, हतियारे क्रान्ति नेपालमा सफल हुँदैन भन्नेमा ।’

त्यसपछि ०३६ सालमा जनमतसंग्रह भयो । त्यति मात्रै होइन, ०४६ सालमा त कसैले नसोचेको परिवर्तन भयो । ‘राजाले त फ्याट्टै बहुदल घोषणा गर्छ भन्ने कसैले पनि सोचेकै थिएन’, उनी भन्छन् ।

यद्यपि ०४६ सालको आन्दोलनको सदुपयोग भयो कि भएन ? ०४६ सालको आन्दोलनपछि धेरै गल्ती भएको उनको विश्लेषण छ । ‘त्यसैले पनि होला, अहिलेसम्म पनि हामीले राजनीतिक रूपमा यसको मूल्य चुकाइरहेका छौँजस्तो लाग्छ । पछिसम्म पनि कांग्रेसलाई विरोध गर्न जान्ने, शासन गर्न नजान्ने भनेर भन्थे नि त विपक्षीहरूले । तथाकथित् यो पनि ठीकै हो ।’ उनी आजित देखिन्छन् ।

लामो सुस्केरा लिँदै उनी भन्छन्, ‘भो, अब राजनीतिको कुरा नगरौँ ।’

राजनीतिबाट सन्न्यास

यसरी कृष्णविक्रम नेम्वाङ धेरै राजनीतिक घटनाक्रमका प्रत्यक्ष साक्षी भए । तर, जब २०५९ साल असारमा कांग्रेस पार्टी फुट्यो, तब नेम्वाङले आफ्नो स्वाभिमानको चट्टानलाई अझ बढी कठोर बनाउने निर्णय गरे । र, पार्टीबाट सन्न्यास लिने निर्णय गरे ।

‘कसैको व्यक्तिगत लहडमा पार्टी जोड्ने र फुट्ने पनि हुन्छ ? पार्टीलाई यहाँसम्म ल्याइपुर्‍याउन कति मान्छेले रगत बगाएका छन् ?’ आफूलाई पार्टीदेखि विरक्त लाग्नुको कारण खोतल्छन् उनी । त्यसपछि उनले एक्कासि सबै कुरा बन्द गरेर ललितपुर महालक्ष्मीस्थानस्थित छोरीको घर गएर बसे । सुशील कोइरालालगायतका नेताहरूले धेरै पटक उनलाई घरमै आएर पार्टीमा फिर्ता हुन अनुनय विनय गरे । तर, अहँ ! उनले मानेनन् । अन्ततः ४१ वर्षे सक्रिय राजनीतिक जीवनबाट उनले सन्न्यास लिए ।

यद्यपि त्यसरी पार्टी छोड्ने उनी एक्ला पात्र भने थिएनन् । मूल्य मान्यताको राजनीति गर्ने मेचीदेखि महाकालीसम्मका धेरैले सँगसँगै पार्टी छोडेको बताउँछन् उनी ।

चिन्तनबिनाको राजनीति

कुनै समय पर्चा लेख्ने, प्रशिक्षण दिने, बन्दुक समातेर क्रान्तिको सपना देख्ने, जेलजीवन, निर्वासन जीवन बिताएका कृष्णविक्रम नेम्वाङलाई अहिले सबैभन्दा विरक्त यदि केही कुराबाट लाग्छ भने, त्यो राजनीति हो ।

नेपालको राजनीतिप्रति उनी यतिसम्म बिच्किएका छन् कि विगत चार/पाँच वर्षयता उनले कुनै पनि अखबार पढ्न र रेडियो-टेलिभिजन सुन्न छोडिदिएका छन् । फगत नेताका थोत्रा अनि बासी भाषणलाई नै राजनीतिक रिपोर्टिङ बनाएर छाप्ने मिडियासँग उनको ठूलो आपत्ति छ । उनी भन्छन्, ‘हामीकहाँ समाचारमा अनावश्यक रूपमा राजनीति प्राथमिकतामा परेको देख्छु । ओलीले जे बोले पनि समाचार हुन्छ ? मनलाग्दी बोलेको कुरा समाचार कसरी हुन्छ ?’

मूल्यमान्यताको राजनीति हुनुपर्छ भनेर १९ वर्षअघि स्वाभिमानको गह्रौँ भारी बोकेर ४१ वर्षे लामो राजनीतिक जीवनबाट सन्न्यास लिएका नेम्वाङ अहिले पनि राजनीतिमा उही व्यक्तिगत स्वार्थको खिचातानी भएको देख्दा विस्मृत हुन्छन् । ‘हामी त हिजो जहाँ थियौँ, त्यही रहेछौँ । व्यक्तिगत स्वार्थका लागि संविधान नै मिचेर गठबन्धन गर्ने, कानुन परिवर्तन गर्ने, जुट्ने र छुट्नेले के राष्ट्रिय स्वार्थ बुझेका होलान् ?’ कृष्णविक्रम प्रश्न गर्छन् ।

निर्वाचन प्रणाली पनि दोषी भएको उनको तर्क छ । निर्वाचनको मुखमा भोटर जागेको देखेर अचम्म लाग्ने गरेको उनी बताउँछन् । मदिरा, मासु र चियामा रमाएर भोट खरिद गर्ने संस्कार अनि राजनीतिक चेतको लामो समीक्षा गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।

घुसखोरी, भ्रष्टाचारका अत्यासलाग्दा शृंखला हेर्दा यदाकदा प्रजातन्त्रले बेफाइदा पो भयो कि भनेर पनि झस्किने गर्छन् उनी ।

राजनीतिमा जस्तो अवसरादीता अन्त कतै नभएजस्तो भान हुन्छ हिजोआज उनलाई । ‘हाम्रो राष्ट्रिय चरित्र के हो ? देशको पनि क्यारेक्टर हुन्छ नि’, कृष्ण भन्छन्, ‘हामी चिन्तनबिनाको राजनीति गर्दैछौँ ।’

राजनीतिक संस्कारको विकास नभएसम्म नेपालको राजनीति परिवर्तन नहुने उनको निष्कर्ष छ । प्राप्तिका लागि कहिल्यै घुँडा नटेकेका बीपीबाट कांग्रेस र समग्र राजनीतिले स्वाभिमानको पाठ सिक्नुपर्ने कृष्ण बताउँछन् । भन्छन्, ‘राजनीतिमा बीपीजस्तो राजनेता नै भएनन् !’

राजनीतिबाट मोडिएको अध्ययनको बाटो

कुनै समय पर्चा लेख्ने कृष्णविक्रम हाल इतिहास, राजनीतिक संस्मरणका विविध पाटोबारे खोजमूलक लेख, किताब लेखिरहेका भेटिन्छन् ।

०१७ सालको क्रान्तिको सम्झना, स्मृतिमा बीपी आन्दोलन, डायरीमा बेलायत र इतिहास पहिचान उनका केही प्रकाशित कृति हुन् । गएको शनिबार उनको 'इतिहास पहिचान' नामक पुस्तक प्रकाशित भएको छ ।

‘पहिलेपहिले त अध्ययन पुगेन । सामग्री हेर्न पाइएन । तर, अहिले त म यति व्यस्त छु कि एकछिन फुर्सद हुन्न’, उनी आफ्नो अध्ययनमा बितेको समयलाई अमूल्य ठान्छन् ।

८० वर्षीय कृष्ण हिजोआज अधिकांश समय लेखपढमै बिताउँछन् । वि.सं १९९९ मा पाँचथरको पौवा गाउँमा जन्मिएका कृष्ण हिजोआज इतिहाससँगै बात मार्छन् । अक्षरमार्फत नै विद्रोह गर्छन् ।

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: बुधबार, चैत २, २०७८ १३:०६