वरिष्ठ साहित्यकार डा. राजेन्द्र विमलको नजरमा दसैँ

A+ A A-

दशहरा शब्दको अर्थ संस्कृतमा सूर्यको उदय नहुनु र विजया दशमीको अर्थ हुन्छ १०औँ दिन विजयी हुनु । अर्थात् भागवान्‌ले रावणलाई नमारेसम्म सूर्य नउदाएको एक किंवदन्ती छ । दसैँँ, दशहरा, विजया दशमीसहितका नामले नेपाल, भारत, बंगलादेशसहित भारतवर्षमा यो पर्व आआफ्नो शैलीमा मनाइन्छ । तर मिथिला समाजमा मनाइने दशहरा अर्थात दसैँँको आफ्नै मौलिकता र सांस्कृति छ । मिथिला समाजले माता दुर्गालाई शक्तिको रूपमा लिएको पाइन्छ । हिन्दु परम्पराअनुसार दसैँको घटस्थापनाभन्दा केही दिन पूर्वदेखि नै यहाँका शक्तिपीठहरूलाई सरसफाइ तथा रङरोगन गर्ने चलन छ । अहिले त यहाँका युवा, विभिन्न समाजिक संघसंस्थाहरूले झन् दसैँलाई आकर्षक बनाउन मूर्ति निर्माणदेखि ठाउँठाउँमा प्रवेशद्वार, पण्डाल निर्माण तथा सांस्कृतिक कार्यक्रमको आयोजना गर्ने गरेका छन् ।

त्यसैगरी, एक दशकअघिसम्म दसैँमा प्रत्येक घरको मूल गेट वा घरको पर्खालमा दुर्गा देवीको आकृति बनाउने चलन थियो । कारण मिथिला समाजले दुर्गालाई बेटी (छोरी)को रूपमा लिने गरेको छ । दुर्गालाई भव्य रूपमा स्वागत गर्ने र बिदाइको दिन दुःख व्यक्त गर्ने गरिन्छ । तर, शहरी क्षेत्रमा आकृति कम बनाइए पनि ग्रामीण क्षेत्रमा दुर्गाको आकृति बनाउने चलन अझै पातलो रूपमा देखिन्छ ।

मिथिलामा दुर्गालाई किन बेटी रूपमा मानिन्छ भन्ने हिन्दु पुराणमा एउटा कथा छ । भागवान्‌्‌ले रावणलाई वध गरेपछि सीताले भागवान्‌् रामलाई प्रश्न गर्छिन्, 'तपाईंले रावणलाई त मार्नुभयो, तर पातालमा रहेका राक्षसलाई मार्न सक्नुहुन्छ ?'

किन सक्दिनँ ? जाऊँ पातालपुरीमा भन्दै रामले सीतालाई भनेछन् । त्यसपछि राम, सीता, लक्षणसहितको टोली पातालपुरीमा राक्षससँग आन्दोलन गर्छन् ।

आन्दोलनका क्रममा रामले धेरै क्षति व्यहोरे पनि राक्षसलाई जित्न सकिरहेका हुँदैनन् । यहाँसम्म कि राक्षसहरूले रामका भाइ लक्ष्मणलाई नै नियन्त्रणमा लिई बन्धक बनाउन सफल हुन्छन् । यो अवस्था देखेर सीता निकै आक्रोशित भई कालीको रूप धारण गर्छिन् । सीताले कालीको रूप लिएपछि पातालदेखि पृथ्वीसम्म हल्लिन थाल्छ । महाप्रलय हुन्छ । कालीको आक्रोशलाई शान्त गर्न भागवान्‌् शिव स्वयम् पातालपुरी पुग्छन् । आक्रोशको आगोले अन्धो भएकी कालीले सुतिरहेका शिवलाई खुट्टा लगाउन पुग्छिन् । त्यसपछि भागवान्‌्‌लाई नै खुट्टा लाग्यो भनेर आत्तिएर कालीले जिब्रो बाहिर निकाल्छिन् । त्यही भएर कालीको फोटोमा जिब्रो निकालेको देखिन्छ ।

यसरी मिथिलाकी छोरी सीताले नै कालीको रूप धारण गरी राक्षसहरूलाई मारेर असत्यमाथि सत्यको विजय भएको भनेर मिथिलावासी गौरव गर्छन् । अन्य स्थानमा दसैँलाई आदि शक्ति, विजय शक्ति, परमात्मा शक्तिको रूपमा पूजा गरिन्छ तर हाम्रो समाजमा परमात्मा शक्तिका साथसाथै भगवान्‌को रूपमा पनि दुर्गालाई लिने गरिन्छ ।

करिब दुई दशकअघिसम्म हाम्रो समाजमा दसैँ आएपछि बोक्सीको आतंक आएको भन्ने चलन थियो । दसैँ आएपछि आमाबुवाले आफ्ना छोराछोरीको घाँटीमा कालो कपडामा लसुन, हिङ बाँध्ने चलन थियो । अर्को कुरा, मैथिल समाजमा झिझिया खेल्ने परम्परा लामो समयदेखि रहँदै आएको छ । बोक्सीको आतंक नबढोस् भन्ने महिलाहरू झिझिया खेल्ने गर्छन् । माटोको घैँटो बनाई त्यसमा गन्ने नसक्ने गरी अनेकन संख्यामा प्वालहरू बनाइन्छ । झिझिया खेलिरहेको बेलामा कुनै बोक्सीले ती प्वालहरू गन्ती गरेमा घैँटो बोक्ने महिलाको मृत्यु हुन्छ भन्ने अन्धविश्वास छ ।

झिझियाको बीचमा दियो बाल्न प्रत्येक घरबाट तेल लिने चलन छ । तेल प्रत्येक घरबाट किन लिइन्छ भन्ने यसको पनि अर्थ छ । असत्य वा अपराधलाई हटाउन तथा लड्न सामूहिक प्रयासले सम्भव छ भन्ने जनचेतनाको विकास झिझियाले सिकाउँछ । त्यसैगरी, दसैँको समयमा विभिन्न सडक, बाटोमा चक्र बनाउने गरिन्थ्यो । सिद्धिशक्ति प्राप्तिका लागि चक्र बनाउने चलन थियो ।

दसैँभरि बोक्सीहरू स्मसानघाटमा गएर मुर्दाको खप्परमा खीर खाएमा बढी दैवी शक्ति प्राप्त हुने मान्यता रहँदै आएको छ । बोक्सीहरू स्मसानघाटमा गएर खीर खाने तथा मरेका बच्चाहरूको शवलाई उखेलेर शवमा तेल लगाउनेजस्ता क्रियाकलाप गरेको देखेमा बोक्सीको मृत्यु हुने र बोक्सीले नै पहिला ती व्यक्तिलाई देखेमा त्यस व्यक्तिको पनि मृत्यु हुने अन्धविश्वास थियो ।

यी अन्धविश्वासकै कारण मेरो काकाको मृत्यु पनि भयो । काका विश्वेश्वर कुनै काम विशेषले चक्र भन्ने गाउँमा गएका थिए । त्यहाँ सडकमा बनाइएको चक्र नाघेपछि उहाँको मृत्यु भयो । चक्रप्रति उहाँको मनमा रहेको त्रास र भयले नै उहाँको मृत्यु भएको थियो । कारण चक्र नाघ्दा मृत्यु हुन्छ भन्ने भ्रम थियो । म आफैँले पनि कति पटक त्यस्ता चक्रहरूलाई नाघेको छु । तर केही भएन । यस्ता अन्धविश्वासहरू बिस्तारैबिस्तारै समाप्त हुँदै गइरहेका छन् ।

पछिल्लो समय जादुटुनासम्बन्धी भ्रम हट्दै गएको छ भने अर्कोतर्फ विभिन्न विकृतिले स्थान पाउँदै गएको देखिन्छ । पहिलापहिला दसैँको बेला दुर्गाको प्रतिमा (मूर्ति) बनाउने चलन थिएन । सीता स्वयम् जनकपुरमा विराजमान भएकाले मूर्ति बनाएर दुर्गा पूजा मनाउने चलन थिएन । तर, अहिले नागपञ्चमीमा नागको मूर्तिदेखि विश्वकर्मासम्मका भागवान्‌्‌का मूर्ति चोकचोकमा बनाउने चलन छ ।

पहिलापहिला आस्थाले ती भगवानहरूको पूजाअर्चना गरिन्थ्यो । तर, अहिले पूजाअर्चना र श्रद्धाभावमा पनि मनोरञ्जन गर्नेको कमी छैन । मूर्तिकै अगाडि नाटक, आरकेस्ट्राजस्ता सांगीतिक कार्यक्रमको आयोजना पनि गर्ने गरेका छन् । भक्ति दर्शनलाई छाडेर विभिन्न भोजपुरी भल्गर गीतहरूमा कम्मर हल्लाउने युवाहरूको संख्या बढ्दै गएको छ । मूर्ति पूजाको परम्परा वेदकालमा पनि थिएन । इन्द्र, वरुणजस्ताको पूजा गरिन्थ्यो तर मूर्तिको पूजा गर्ने परम्परा थिएन । तर पनि पछिल्लो समय बिनामूर्तिको पूजा गर्नेहरूको संख्या पनि कम हुँदै गएको छ ।

श्रीमद्भागवत्‌मा मात्रै मूर्तिको पूजाको विर्णन गरिएको छ । श्रीमद्भागवत् ढुङ्गा, दाउमई काठको मूर्ति, लोही फलामको मूर्ति, लिप्या विभिन्न स्थानमा लेपर मूर्ति बनाउनु, लेख्या लेखर मूर्ति बनाउनु, मनोमई मनमनै मूर्ति बनाएर पूजा गर्नुलगायतका मूर्तिको विषयमा चर्चा गरिएको छ । अहिले त मूर्तिको विसर्जनका बेलामा पनि विभिन्न किसिमको विवाद हुने गरेको छ । भक्तिभाव गर्नु राम्रो कार्य हो, गर्नु पनि पर्छ । कुनै पनि धर्मले गलत क्रियाकलापलाई प्रोत्साहन गर्दैन । मानवको उत्पत्ति पनि कुनै शक्तिले नै भएको छ । अहिलेको राम्रो पक्ष के हो भने मूर्ति बनाएरै भए पनि घरघरमा भक्तिभाव बढ्न थालेको छ । तर, भक्तिभावको नाममा ध्वनि प्रदूषण भने बढेर गएको छ । जलप्रदूषण, वायु प्रदूषणलगायतजस्ता कुराहरू पहिला थिएनन् । पछिल्लो समयमा ध्वनि प्रदूषण पनि थपिएको छ ।

दसैँ फरकफरक कथासँग जोडिएको छ । देवासुर संग्राम अर्थात् देउता र राक्षसको संग्राम । जतिबेला पृथ्वीका पालक भागवान्‌् विष्णु योग्य निद्रामा सुतिरहेका थिए । दुर्गा निद्राको रूपमा विष्णुको आँखामा बास गरिहरहेकी हुन्छिन् । योग्य निद्राका कारण विष्णुको कानमा जमेको फोहोरबाट दुइटा राक्षसको जन्म हुन्छ । त्यस्तोमा यो संसारको अवस्था के हुन्छ ? त्यस्तै, अर्को कथा छ– शुम्भ र निशुम्भ राक्षसको । यी दुई राक्षस दाजुभाइ थिए । उनीहरूले इन्द्रलोकलाई नै कब्जा गरी भगवान्‌हरूलाई दुःख दिन थाले । उनीहरूलाई परास्त गर्न भगवान्‌हरूले आफ्नोआफ्नो शरीरबाट एकएक अंग दिएपछि दुर्गाको जन्म हुन्छ । यसरी जन्मेकी दुर्गाले ती राक्षसहरूलाई वध गर्छिन् । यसरी असत्यमाथि सत्यको विजयका लागि फरकफरक कथाहरू दसैँसँग जोडिएका छन् ।

दसैँ ९ दिन दिनसम्म मनाइन्छ । यसमा पनि कारण छ । दुर्गाकै नौवटा रूपलाई ९ दिनसम्म पूजा गरिन्छ । सीता, सरस्वती, काली, लक्ष्मी, यी सबै दुर्गाकै रूप हुन् । दसैँमा यी सबै देउताको पूजा गरिन्छ । त्यस्तै, दसैँलाई नवरात्रि अर्थात् ९ रात र १० दिनसम्म मनाइन्छ । दसैँको ९ दिनलाई अर्को रूपमा पनि वर्णन गरिएको छ । पुरुषको शरीरमा नौवटा द्वार छन्, जस्तै दुई आँखा, दुई कान, दुई नाकका प्वाल, एक मुख, एक मूत्रद्वार र एक मलद्वार ।

त्यसैगरी, महिलामा १० वटा द्वार हुन्छन् । उनीहरूमा वीर्य ग्रहण गर्ने द्वार थपिएको हुन्छ । शरीरका यी द्वारहरूलाई शक्तिसम्पन्न बनाउन पनि दुर्गाको पूजा गरिन्छ । तर, यी द्वारहरू अहिले विभिन्न मोह र कामवासनाले व्याप्त छन् । आँखाले बढीभन्दा बढी वस्तु हेर्न चाहन्छ, कानले बढीभन्दा बढी गलत सुन्न रुचाउँछ, मुखले बढीभन्दा बढी वस्तुको स्वाद लिन चाहन्छ । तर, यी पाँचवटा तनको आकांक्षा कहिल्यै पूरा हुँदैन । कारण आँखाले सधैँ एकपछि अर्को नयाँ वस्तु हेर्न चाहन्छ । आखाँको हेर्ने इच्छाको सीमा नै हुन्न ।

त्यस्तै, कान पनि यस्तै खोजीमा हुन्छ । यी पाँच तनलाई नियन्त्रण गर्न सके देश, समाज र विश्व तथा मानवजातिको कल्याण हुन्छ । तर, अहिले हामी यी पाँच चीजलाई आफ्नो बसमा राख्नुको साटो त्यसकै पछिपछि लाग्छौँ । दसैँँ अर्थात् नवरात्रले थोरै भए पनि यी शक्तिलाई नियन्त्रण गर्न सक्छ । तर, अचेल दसैँको नाममा हजारौँ लाखौँ खसीबोकालाई बलि दिने गरिएको छ । जुन जैविक विविधतामा धेरै ठूलो प्रहार हो । कुराकानीमा अधारित

प्रकाशित मिति: सोमबार, कात्तिक ६, २०८० ०७:३२