सपनाको सुन्दर बगैंचा सजाउन युद्धमा हिँडेकाहरूको दारुण कथा

A+ A A-

घाइते शरीरसँग जोडिएका छन् मृत्युका अनेकौँ कथाहरू । र, मृत्युकथासँगै जोडिएको छ दस वर्षसम्म चलेको 'जनयुद्ध' । यही 'जनयुद्ध'ले दुई वर्ग जन्माएको छ- भोकै बस्ने, एक छाक खान तथा उपचारका लागि तड्पिरहेको वर्ग र सत्तामा बसेर मोज गरिरहेको वर्ग ।

यात्रासँगै थियो, सपना समान थिए र चाहना पनि समानै थिए । तर, समयको बदलावसँगै उनीहरूका सपना, चाहना फरक फरक भए । यो सबै भएको त्यही दस वर्षे 'जनयुद्ध'ले हो । यही 'जनयुद्ध'मा खुट्टामा गोली लागेर घाइते जीवन बाँचिरहेका दैलेखका नरवीर दमाईको जीवन अहिले आफैँलाई बिझाइरहेको छ ।

२०५७ सालमा पहिलोपटक बाँकेको कुसुममा दमाई घाइते भए । गोली दायाँ खुट्टामा लाग्यो । गोलीले खुट्टा वारपार गरेर आफ्नो बाटो लाग्यो । उनी पनि के कम त्यही गोली लागेको खुट्टा लिएर उपचार गर्न आफैँ पुगे । माओवादी युद्धमा घाइते भएका लडाकुको उपचार आफैँ गर्थे ।

उनका त्यो लडाइँका कमाण्डर पछि अर्को लडाइँमा शहीद भए । कमिसार कुलप्रसाद केसी लुम्बिनी प्रदेशका मुख्यमन्त्री बने ।

दोस्रोपटक भण्डारी २०५७ साल चैत २४ गते दैलेखको नौमुलेमा घाइते भए । योपटक बायाँ खुट्टामा गोली लाग्यो । योपटक पनि उनलाई खासै अप्ठेरो भएन- नयाँ राज्यव्यवस्था ल्याउने चाह जो थियो, त्यो पनि बन्दुकको नालबाट ।तेस्रोपटक दाङको सतबरीयामा पनि गोलीसँग भेट भयो उनकाे । सामान्य उपचार भयो र सन्चो भए ।

माओवादी 'जनयुद्ध'को टर्निङप्वाइन्ट मानिएकाे लडाइँमा उनी फेरि घाइते भए । २०५८ साल भदौ २६ गते अर्घाखाँचीको सन्धिखर्कमा भएको लडाइँमा गोली पेटमा लाग्यो । जनुमक्ति सेनाको स्वास्थ्य टिमले गोली निकाल्यो । घाउ विस्तारै सन्चो भयो । तर छर्रा शरीरमै बाँकी रहेछन् । उनलाई छर्राभित्रै भएको धेरैपछि थाहा भयो । तर जनमुक्ति सेनाको यात्रामा विराम लागेन ।

माओवादीले २०५९ सालमा जुम्लाको खलंगामा हमला गर्‍यो । उनी पनि यो मोर्चामा अग्रभागमा थिए । सेनाको जीपीएमजीको गोलीले तिघ्रा वारपार गरेर हिँड्यो । जनमुक्ति सेनाको स्वास्थ्य क्याम्पमा पुग्नुभन्दा पहिला शाही सेनाको माइनमा परेर शरीरभरि छर्रा लागेको दमाई बताउँछन् । उनले भने, ‘तिघ्रा जीपीएमजीको सेलले वारपार भयो । शारीरभरि छर्रा लागेर अहिले पनि समस्या छ । छर्राले आँखामा असर गर्‍याे । खुट्टामा त्यतिकै समस्या छ । शरीरभरि २ सय जति छर्रा छन् भनेको छ डाक्टरले ।’

जुम्लामा घाइते भएपछि बल्ल बल्ल जुनमुक्ति सेनाको स्वास्थ्य क्याम्पमा पुगेका थिए उनी । उनको अवस्था जटिल भइसकेको थियो । घाइतेहरू बेडमा सुतेका थिए । उनीसँगैको एक जना साथी उपचार गदैगर्दा शहीद भए । उनको अवस्था पनि गम्भीर भएकाले उनलाई त्यहाँबाट तत्काल भारत पठाइएछ । केही समयपछि उनको खोजी गर्दै कमिसार आए छन् । स्वास्थ्यकर्मीले 'उहाँ त शहीद हुनुभयो' भनेछ । त्यसपछि जुम्लामा नै दोस्रो दिन बटालियन कार्यालय र प्लाटुन कार्यालयले श्रद्धाञ्जली सभा गरेछन् ।

उनलाई भने रातारात भारतको लखनउ पुर्‍याएर उपचार सुरु गरिएकाे थियाे । उनको उपचार सुरु भयो । यता भने उनको नाममा श्रद्धाञ्जली सभा हुँदै गए ।

लखनउको सहारा अस्पतालमा उपचार हुँदै थियो । घाउ न अप्रेसन गर्न मिल्ने न त टाँका लगाउन मिल्ने खालको थियो । त्यही घाउ ड्रेसिंग गरेर मासु पलाउने बनाउनुपर्ने थियो । उनको घाउ अप्रेसन गर्न नमिल्ने र टाँका लगाउन नमिल्ने थियो ।

...

२०६० साल कात्तिक २८ गते लखनउ अस्पतालमा नरविर दमाईले आफ्नै पार्टीकाे मुखपत्र जनादेशमा आफ्नो फोटो र नामसहितको शहीद भएको समाचार पढे । त्यो दिन सम्झदै भन्छन्, ‘पार्टी सम्पर्कबाट जनादेश पढ्न पाउथेँ । समाचार पढ्दै थिएँ मेरो फोटो र नामलेखेर जुम्लामा शहीद भएको समाचार रहेछ । आफैँलाई कस्तो लाग्यो । यस्तो भएछ भन्न पनि नपाइने अवस्था थियो । भावुक भएँ । घाइते शरीर छ । पत्रिकामा शहीद भनेर श्रद्धाञ्जलीसहितको समाचार छ । भावुक भएँछु ।’

उनलाई बेडमा चारै हात खुट्टा बाधेर राख्थे- घाउ चलाउछ भनेर । बाजुराका एक जना राजु भन्ने साथी तीन महिनादेखि उनका कुरुवा थिए । राजुलाई पनि उनलाई छोड्न मन लागेछ । एक दिन नरविर सुतिरहेको समयमा केही नभनी राजु भागे छन् । उनका हात खुट्टा बाँधेकै छोडेर ।

उनी बिहान उठे । सोचे- चिया खान गए होला । दिउँसो भयो, रात पर्‍याे । तीन दिनसम्म कुर्दा उनी आएनन् । नरविलाई अस्पतालमा एक्लै क्याबिनमा राखिकाे थियाे ।

राजुले छोडेर गएको तीन दिनपछि कसैले ढोका ढकढकायाे । उनले राजु नै आयो होला भनेर ढोका खुल्लै छ आउभित्र भने । तर राजु नभएर ड्रेसिंग गर्न डाक्टर आएको रहेछ । उनी भावुक हुँदै ती दिन सम्झछन् ,‘तीन दिन भएछ साथीले छोडेको । हातखुट्टा बाँधेका छन् । बेडमा दिसापिसाब भएको छ । कोठा गन्हाएको छ । डाक्टर आउनुभयो । मेरो अवस्था देखेर नर्स बोलाउनु भयो । नर्सले पहिला नुवाइ दिनुभयो ।’

तीन दिनसम्म केही खाएका थिएनन् । औषधि पनि खाएका थिएनन् । नर्सले चिया र पाउरोटी ल्याएर खान दिइन् । उनी त्यो खाँदाखाँदै बेहोस भए । डाक्टरले सम्पर्कमा भएका माओवादी बोलाएर छलफल गरेर तुरुन्त उनलाई दिल्ली पठाए। माओवादीले उनलाई दिल्ली नजिक गुडगाउँमा उपचार गराएको उनी बताउँछन् ।

गुडगाउँबाट फेरि पञ्जाव लगेछन् उनलाई । उनी पञ्जावमा रेनु दाहालको घर पुगेका थिए । संयोग माओवादी सुप्रिमो पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड पञ्जावमा नै भएको समय परेछ । प्रचण्डले उनलाई भेटे । प्रचण्डले मायाले खुट्टा छुँदा ‘गाडी एक्सीडेन्ट हुवा’ उनले भने छन् । ‘पञ्जावी हो भनेर सोचे । त्यही भएर हिन्दीमा बोलेँ । पगरी बाँधेको दाह्री पालेको मान्छे थिएँ,’ उनले भने,‘मैले हिन्दी बोलेको सुनेर प्रचण्डले भने,म प्रचण्ड हुँ नेपालीमा बोल्नु । म त अक्कनबक्क, सोचेँ साँच्चै भगवान भेटेँ । मैले लडेको सार्थक दिन रहेछ ।’

त्यसपछि उनलाई नेपाल फर्काइयो । उनी नेपाल फर्कदा उपचार गरेको अढाई वर्ष भइसकेको रहेछ । उनी भूमिगत बाटो हुँदै जाजरकोट सम्पर्कमा पुगे । जाजरकोटबाट कालीबहादुर मल्लले उनलाई दैलेख पठाउन घोडाको व्यवस्था गरी दिए ।

लामो समयपछि घाइते शरीर लिए घर फर्कदै थिए नरविर । मंसिरको महिना टहटह जुन लागेको थियो । उनीसँग घोडा डोर्‍याउने, झोला बोकी दिने साथीहरू थिए ।

उनी गाउँमा आएको मानिसले देखे । सेतो घोडामा आएका थिए । गाउँका मानिसले मरेको मानिस फेरि आयो भनेर टाढाबाट अँगोले हाल्न थालेछन् ।

पार्टीले उनको श्रद्धाञ्जलिसभा उनको गाउँ राखेको रहेछ । उनकी आमा र श्रीमतीलाई सम्झाउन दुई जना माओवादी उनको घरमा रहेछन् ।

घरमा पुगेपछि उनका भान्जाले मामा आए भने छन् । सबै डराए । उनको श्रीमती छेउमा आएर उनलाई चिमोठिन् । उनलाई अचम्म लाग्यो । उनले सोधे, 'के गरेको ?' उनकी श्रीमतीलाई त्यसपछि लाग्यो जिउँदै मानिस रहेछ भनेर । त्यसपछि सुरु भयो रुवाबासी । उनी भन्छन्, ‘कति वर्षपछि घाइते शरीरसहित घर आएको छु । घरमा कोही बोल्दैनन् । बल्ल बल्ल श्रीमती नजिक आइन् । नबोलेर चिमोठ्न थालिन् । अच्चम लाग्न थाल्यो । मर्‍याे भनेको मानिस जिउँदै हो कि होइन भनेर पो चिमोठेकी रहिछन् ।’

दोस्रो दिनको श्रद्धाञ्जलीसभा सम्मान सभामा बदलियो ।

शरीर भन्नु मात्र थियो । शरीर त गोली र छर्राले थिलो थिलो भएको थियो । घाउ राम्ररी निकाे भएको थिएन । फेरि बल्झियो ।

बमबारुदसँगको पौँठेजोरी खेल्ने शरीर अब अस्पतालको बेडमा बढी हुन थालेको चार वर्ष भइसकेको थियो । फेरि उपचार गर्न लखनउ पुगे नरविर । उनी लामो समय उपचार गरेर फर्के । पछि उनको जाने बाटो बन्द भयो । उपचार गरेर फर्केर आउँदा सेना क्यान्टोन्मेन्टमा बसिसकेका थिए ।

सेनामा उनको बाटो बन्द भइसकेको थियो । राजनीति गर्न हिँडलुड गर्न सक्ने अवस्था थिएन । घरमा उनका बुबाकाे मृत्यु भइसकेकाे थियाे । बहिनी शहीद भइसकेकी थिइन् । उनी शहीद भए भन्ने सुनेपछि उनको बुबाको नाममा भएको घर जग्गा उनको काकाको नाममा नामसारी भइसकेको रहेछ । घर जाउँ घरबार छैन, सेनामा जाने बाटो थिएन । बाँच्ने जुक्ति बन्यो उनीसँग भएको सिप ।

सुर्खेतमा अरुको पसलमा सिलाउने पेसा गर्न थाले नरविर । घाइते मानिस उपचारपछि फर्केर सुर्खेतमा अर्काको पसलमा सिलाइ गरेको हल्ला महेन्द्र बहादुर शाहीले सुनेछन् । मान्छे लगाएर बोलाए छन् । ‘साथीहरू आएर बोलाएर सुर्खेतमा भएको जनमुक्ति सेनाको ब्यारेकमा लगे । महेन्द्र शाहीले हालचाल सोध्नुभयो । २० हजार दिनुभयो । केही गर्नु भनेर । मैले त्यो पैसाले आफ्नै मेसिन किनेर सिलाई पसल राखेँ । काम गर्दै गएँ । राम्रो फस्टायो ।’

चार कोठाको घर सुर्खेतमा बनाए उनले । एक मेसिनबाट सुरु गरेको व्यवसाय ठूलो भयो । ६० जना मानिसलाई रोजगारी दिए । सिलाई कटाईका ठेक्का लिन थाले । सुरक्षित झोलाको करिब ३६ लाखको ठेक्का पाए । काम पूरा गरे । तर समयसँगै उनको शरीरभित्र भएका छर्राले पुन: हमला गर्‍याे । एक दिन बाथरुममा नै बेहोस् भए । घरपरिवारले थाहा पाउँदा उनी प्यारालाइसिस भएर ढलेका रहेछन् ।

पुन: लखनउको उही पुरानो अस्पताल गए नरविर । उपचार सुरु गरे । ‘सुर्खेतमा भएको घर जग्गा बेचे । प्यारलाइसिस भएको रहेछ । शरीरमा छर्रा नै छर्रा छन् । दुई ढाई वर्ष उपचार गरेपछि लौरोको सहाराले हिँड्न सक्ने भएँ । तर सबै श्रीसम्पत्ति सकिसकेको थियो,’ उनले भने, ‘पुन: सुरु भए दु:खका दिन । पार्टीले नहेरे पनि गरेर खाएको थिएँ । घर बनाएको थिएँ । काकाको नाममा नामसारि भएको जग्गा फिर्ता पाएको थिएँ । उपचारमा सबै सकेर अहिले परिवार अर्काको घरमा काम गर्छिन् । जीवनले कहाँ पुर्‍यायो पुर्‍यायो ।’

केही वर्ष पहिला नरविरसहित ६ जना 'जनयुद्ध'का घाइतेले काठमाडाैंकाे माइतीघरमा आमरण अनसन सुरु गरेका थिए । उनी भन्छन्, ‘अहिले उपचारका लागि भौतारिरहेको छु । १० वर्ष जसको आदेशमा लडेको थिएँ तिनै नेताले अहिले चिन्दैनन् । हिजोको सपना त कहाँ छुटे कहाँ थाह पत्तै छैन । अरुको जीवन बनाउन हिँडेको आफ्नै जीवन अहिले घाँडो भएको छ ।’

माओवादी युद्धले धेरैको जीवनमा आँधी बेहोरी ल्याएको छ । ‘जनयुद्ध’काल कसैका लागि आशा र कसैका लागि त्रासको समय बनेको थियो । तर अहिले त्यही 'जनयुद्ध' कसैका लागि सत्ता प्राप्तीको सुन्दर राजमार्ग बन्यो भने कसैको लागि जीवन जिउनुकी मर्नुको दोसाँध बनेको उनी बताउँछन् ।

अहिले उनलाई परिवर्तनको लडाइँ लडेकोमा कुनै पछुतो त छैन । तर आफूले सम्मान, विश्वास गरेको नेतृत्वले धोका दिएकोमा भने निकै दु:ख लाग्छ ।

...

राधिका सिटौलाको भोगाइ पनि फरक छैन । गोली लागेर दायाँ हातको बुढी औँला छैन । हातमा अर्को पनि घाउ छ ।मकवानपुरको झुरझुरेमा २०६२ साल माघ १२ गते दोहोरा भिडन्तमा हातमा गोली लाग्यो । गोली लागेर बुढी औँला चुँडियो । जनुक्ति सेनाको स्वास्थ्य विभागले उपचार गर्‍याे । घाइते भएर पनि लडाइँ यात्रा रोकिएन । सिन्धुपाल्चोकको चौतारा भिडन्तमा सामेल भइन् ।

लमजुङ, गोरखा र धादिङ पुगिन् । संकटकालको समय थियो । उनी धादिङको कृष्णभिरको लडाइँमा सहभागी भइन् । उनीहरूले सेनालाई लखेटे । 'दुस्मन'लाई लखेटेको दिन खुसीको सीमा थिएन । जित्दा खुसी हुनु र हार्दा पीडाबोध हुनु सामान्य दिनचर्या नै लाग्यो त्यो समयमा उनलाई पनि ।

कक्षा ९मा नुवाकोटको मण्डला माविमा अध्ययन गर्दागर्दै माओवादी बनेकी थिइन सिटौला । स्कुल र गाउँमा आउने माओवादीका कायक्रम हेर्ने र भाषण सुन्ने, सांस्कृतिक कार्यक्रम हेर्दाहेर्दै माओवादी राम्रा लाग्न थालेका थिए उनलाई ।
‘समाज परिवर्तन गर्ने र घर धन्दा गर्ने हातहरूले बन्दुक बोक्नुपर्छ भनेको कुराले मन छोयो । हो भन्ने लाग्यो । स्कुल छोडेर झोला बोकेर स्कुल पोसाकमै हिँडे । साच्चै भनेजस्तै परिवर्तन हुन्छ लाग्यो । नहुने भए यति मानिस किन हिँडे भन्ने सोचेँ । म नि माओवादी भएँ ।’

उनी माओवादी भएको घर परिवारलाई जानकारी थिएन । पछि थाह पाए । ‘महिला संगठनमा काम गरेँ । पार्टीकाे एरिया कमिटी सदस्य भएँ । विस्तारै समाजका बारेमा, परिवर्तनका बारेमा बुझ्दै गएँ । साच्चै देशमा समृद्धि आउँछ । जनताको मुक्ति हुन्छ । नेताहरूले भनेका कुराहरू छिट्टै पूरा हुन्छ सोचेँ । माओवादी हुनमा गर्व लाग्यो’, सिटाैला भन्छिन् ।

१२ बुँदे सम्झाैता भयो । त्यसपछि लडाइँ फेरि बढ्यो । विस्तारै माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आउने कुरा भए । जनमुक्ति सेना क्यान्टोन्मेन्ट बसे । उनी पनि चितवनमा क्यान्टोन्मेन्टमा बसिन् । जनमुक्ति सेनाका सहयोद्धा युवराज श्रेष्ठसँग विवाह भयो ।

क्यानटोन्मेन्टमा बसेपछि गोली लागेको हात फेरि दुख्न थाल्यो । चितवनमा नै दुईपटक अप्रेसन भयो । तिघ्राको मासु काटेर हातमा हालियो । अहिले पनि चिसोमा दुख्छ । बढी पानी चलाएमा हातको घाउ पाक्दा समस्या हुने गरेको उनी सुनाउँछिन् ।

श्रीमान् श्रेष्ठ र आफूले क्यान्टोनमेन्टबाट ल्याएको पैसा जेठाजुले व्यापार गर्छु भनेर लगेको उनी बताउँछिन् । उनले भनिन्, ‘जेठाजुले व्यापार गरौं भनेर १२ लाख लैजानुभयो । तर हामीलाई केही दिनुभएन । मेरो श्रीमान्लाई टेम्पो दिन्छु भन्नुभयो । मेरो श्रीमान्ले टेम्पो चलाउन थाल्नुभयो । तर पछि फेरि माग्नुभयो । मैले मुद्दा हाले दिन्छु भन्नुहुन्छ दिनुभएको छैन ।’

लामो समयदेखि उनका श्रीमान् पनि उपचार गराइरहेका छन् । मन लाग्दा घर आउने मन नलाग्दा घर नआउने गर्छन् । दुई छोरीलाई पढाउन र उनलाई खान बस्न दाइहरूले सहयोग गरिरहेका छन् । उनका एक दाइ सेना र अर्का दाइ नेपाल प्रहरीबाट पेन्सन पाउँछन् । उनी भन्छिन्, ‘त्यो समयमा आमा दाइहरूले माओवादीमा नजा काठमाडौं पढाउछौं भन्नुभयो मानिनँ । दाइ सेना, प्रहरीमा थिए । म माओवादी थिएँ । घरपरिवारको अवस्था कस्तो हुन्थ्यो होला अहिले सोच्छु । दाइहरूले खाना, कोठाभाडा तिरी दिनुहुन्छ । भन्छन्- माओवादी भएर के पाइस्, मन चस्स हुन्छ । उपचार पनि राम्रोसँग गर्न पाइनँ ।’

घाउ नदुख्दा नपाक्दा त अस्पतालमा मजदुरी गरेर खान्थिन् सिटाैला । अहिले घाउ दुख्छ । पाक्छ काम गर्न सक्दिनन् । ‘हामी लडेर नेताहरू सिंहदरबार पुगे । हामीलाई अहिले त्यहीट्ठ सिंहदरबारको गेट बन्द भएको छ । भित्र जान दिँदैनन् । प्रधानमन्त्रीलाई भेटेर समस्या सुनाउन मन छ । त्यसपछि जे हुन्थ्यो हुन्थ्यो,' उनले भनिन् ।’

उनी जति आफ्नो विगत र वर्तमानका कथा उधिन्दै गइन् त्यति पीडा आँसु बनेर छचल्किए । आँसु पुछ्दै भनिन्, 'नाफाको जीवन हो । तर कतिसम्म दु:ख पाउनुपर्ने हो थाहा छैन ।'

...

धिरेन्द्र भण्डारीको कथा र व्यथा अन्य घाइतेको भन्दा फरक छैन । 'जनयुद्ध'का सपना र वर्तमानबीच तालमेलले नमिल्दा जीवन उराँठ लाग्छ उनलाई पनि ।

उनी जतिबेला पनि झोला बोकी रहेका हुन्छन् । झोलामा कुनै सरसामान होइन विर अस्पतालले चेकजाँच गरेको उनको घाइते शरीका रिपोर्ट र अप्रेसन गर्न दिइएको मितिको फाइल हुन्छ । डाक्टरले लेखेका औषधिका पर्चा छन् । पर्चा पनि उनको जीवन जस्तै खिइँदै गएका छन् । पर्चामा लेखेका औषधि किन्ने पैसा छैन । गोली लागेकाले दुवै खुट्टा नचल्ने समस्या छ ।

हप्तामा एकपटक इन्जेक्सन लगाउनुपर्ने उनको बाध्यता छ । त्यो इन्जेक्सन नपाए उनका दुवै खुट्टा चल्दैनन् । भावुक हुँदै भन्छन्, ‘सर के सपना देखेर माओवादी भएको थिएँ, यस्तो वर्तमानमा बाँच्नुपरेको छ । के मिलेन के मिलने जिन्दगी ? अप्रेसनको मिति असारमा थियो । पैसा नभएर अप्रेसन गर्न सकिनँ । प्रधानमन्त्री भेट्न खोज्दा समय नदिएको तीन महिना भयो । अहिले सिंहदरबारमा प्रवेश नै गर्न नदिने भएका छन् ।’

उनी अरु घाइतेले पाउने मासिक पैसा पनि पाउँदैनन् । तर उनले टाउको र खुट्टमा भएका गोली भारतको मुम्बइ गएर निकाले । उनी शान्ति प्रक्रिया सुरु भएपछि उपचारमा लागे । आफ्नै घरजग्गा बेचर १० लाख जति खर्च गरेर उपचार गरेको बताउँछन् ।

यता माओवादीका जनमुक्ति सेना क्यानटोन्मेन्टमा बसे । कोही राजनीतिमा लागे । उनी भारतबाट उपचार गरी फर्कदा कहिँ न कहिँका भए । उनको सोधी खोजी कम हुँदै गयो । पछि उनी आफैँ खोज्दै क्यानटोन्मेन्टमा बसे । उनले पनि स्वेच्छिक अवकास रोजे । पाँच लाख पाए । कैलालीको मुसरीयामा १० धुर जमिन किने । टहरो बनाए । विवाह गरे । त्यो पनि प्रेम गरेर ।

रुकुमकाे खारामा पहिलो गोली लाग्यो । सामान्य उपचार भयो । उनलाई पनि धेरै समस्या भएन । खुट्टा चलेको थियो ।त्यसपछि पाल्पाको तिनकिरेमा टाउको र दायाँ खुट्टामा गोली लाग्यो । गोलीले खुट्टामा प्वाल पर्‍याे । उनले लडाइँको मोर्चा छोडेनन् । ती दिन सम्झन्छन्, ‘नेताहरूले गाँस, बास र कपासको ग्यारेन्टी गरेका थिए । त्यो व्यवस्था ल्याउन आफूले योगदान गर्न पाउदा खुसी लाग्थ्यो । तर अहिले ठीक उल्टो भयो । लड्नेहरू सडकमा, लडाउनेहरू महलमा छन् ।’

पुन: उपचार गर्दा त्यही जग्गा र घर बेचे । उनको परिवारमा आर्थिक संकट आयो । श्रीमतीसँग डिभोर्स भयाे । तीन छोराछोरी छन् । जेठी छोरी वीरगञ्जमा स्टाफ नर्स पढ्दैछिन् । दसैंमा घर जान भाडा नभएर उनी त्यतै बसेकी छिन् । छोरीको कलेजको शुल्क तिर्न नसक्दा पनि भण्डारी तनावमा छन् ।

त्यति मात्र होइन छोराछोरीले पनि अहिले कुरा सुनाउन थालेका छन् उनलाई । भन्छन्, ‘भएको घर जग्गा सकियो । शुल्क तिर्न सकिँदैन । तपाईं माओवादीमा लागेर जिउभरि गोली हुँदा पनि उपचार गर्न पाउनु भएको छैन । के दियो तपाईंको पार्टीले । आफू नाजवाफ हुन्छु ।’

उपचारका लागि पछिल्लो तीन महिनादेखि सिंहदरबार धाउँछन् भण्डारी । माओवादीका मन्त्रीहरू र प्रधानमन्त्रीका प्रमुख राजनीतिक सल्लाहकारलाई आफ्ना ७ बुँदे माग राख्दै ज्ञापनपत्र बुझाएका छन् । तर सुनवाइ हुनु त परै जाओस् उल्टै अहिले सिंहदरबार जान नै प्रतिबन्ध लगाएको भन्दै भण्डारी दुखेसो पोख्छन् । उनले भने, ‘मन्त्री र प्रधामन्त्रीका सल्लाहकारलाई ज्ञापनपत्र बुझायौँ । दसैं तिहारपछि हुन्छ, गर्छौं भन्नुहुन्छ । एकपटक प्रधानमन्त्री भेटाइदिन सबलाई आग्रह गर्दा पनि कसैले वास्ता गरेनन् । हामीले सामूहिक आत्मादाह गर्ने भनेपछि त सिंहदरबारभित्र जान पनि नदिने भएका छन् ।’

संघर्षको जीवन हो जुन जीवन बाँचे कुनै पछुतो छैन । तर पार्टीको व्यवहारले मन खिन्न हुन्छ । ‘घाइते अपाङ्ग, नियमित औषधि खाने साथीहरूका लागि दीर्घकालीन व्यवस्थापन गरिदिए हुन्थ्यो भन्ने झिनो आशा हो । मलाई महिनाको १८ हजार पनि नदेओस् तर श्रमसँग जोडिदेओस् भन्ने चाहाना छ,’ भन्छन्, ‘लडाइँ लड्दा भएको घाइते शरीर हो । हामीले लडेर ल्याएको व्यवस्था अहिले आफ्नै लागि पराइ हुँदा मन कुडिन्छ । जिन्दगी ठीक छ । तर व्यवस्थाले हेरेन । १९ दिने जनआन्दोलनका घाइते र 'जनयुद्ध'का घाइतेबीच नै व्यवहार फरक भयो । मन दुख्छ नि ।’

अछाम घर भएका भण्डारीका बुबा नै कम्युनिस्ट थिए । बुबाको प्रभावले सानैमा आमा उपन्यास पढे । उपन्यासले उनमा समाज परिवर्तनको भोक जाग्यो । माओवादीको विद्यार्थी संगठनमा संगठित भए । जनमिलिसिया हुँदै जुनमुक्ति सेनामा गए । विभिन्न मोर्चामा लडे । विभिन्न समयमा घाइते भए । अहिले पनि दायाँ खुट्टामा गोली छन् । हरेक हप्ता इन्जेक्सन लगाएन भने रगत जाम हुने र प्यारालाइसिसको समस्या हुने हुँदा हिँड्न नसक्ने भण्डारी बताउँछन् ।

...

सुर्खेतका चेतन सिग्देल २०६२ साल चौत २५ गते माओवादी र सेनाबीच भएको कपिलबस्तुको ताैलिहवाको भिडन्तमा घाइते भए । उनको पेटमा गोली लाग्यो । गोली लागेपछि जनमुक्ति सेनाको स्वास्थ्य टोलीले गोली निकाल्यो । गोली लाग्दा आन्द्राभुँडी देखिए ।

तत्काल उनलाई उपचार गर्न भारतको लखनउमा लगियो । लखनउमा उपचार भयो । तीन महिना उपचार गरेर नेपाल फर्के । त्यो समयमा पेट ठीक भयो । पेटका कारण उनको बायाँ हात र खुट्टा कम चल्छन् । खुट्टाले अलि हिँड्न सक्छन् तर हात भने चल्दैन । माओवादीको ढाडमा टेकेर टाउकोमा हान्ने अभियानका कमाण्डर थिए जनार्दन शर्मा । शर्माको कमाण्डमा पाल्पाको लडाइँमा पनि उनी सहभागी भए ।

सरकारले उपचार गराइदिनु पर्‍याे भनेर लामो समयदेखि काठमाडौं आउजाउ गर्छन् सिग्देल । तर उनको कुरा सरकारले अहिलेसम्म सुनेको छैन । उनको घरपरिवार श्रीमतीले दैनिक गर्ने ज्यालादारीबाट चलेको छ ।

छैठौं डिभिजनबाट अवकास आउदा पाँच लाख पाएका थिए । त्यो पैसाले उनले सुर्खेतमा सानो जग्गा किने । त्यसमा सानो छाप्रो बनाए । उनी अहिले पनि सुर्खेतमा नै बसी रहेका छन् । ‘पाँच लाख पाएका थिए । त्यसले एक कठ्ठा जग्गा किने । त्यसमा सानो बस्ने छाप्रो बनाएको छु । श्रीमतीले दैनिक ज्यालादारी गरेर ल्याउछिन् त्यसले परिवारको जोहो चलाएका छौँ ।’

उनी २०५९ सालमा माओवादीको कलाकार भए । दुई वर्ष कलाकार टिममा नाँचे । २०६१ सालमा जनमुक्ति सेनामा गए । नाँच्दै युद्धको प्रचारप्रसार गर्ने जनवादी कलाकार उनी अब दिनदिनै बम बारुद र गोलीसँग पाैँठेजोरी खेल्न थाले । कहिले कतैकाे लडाइँ कहिले कतैकाे लडाइँ । बिना उद्देश्यको लडाइँ थिएन । सत्ता परिवर्तन, वर्गीय मुक्ति, समानताका र समृद्धिका सपना पनि थिए । सपनाले मानिसलाई डोर्‍याइ रहन्छ । आफूलाई पनि तिनै सपनाले डोराएको उनी बताउँछन् । उनले भने, ‘सर्वहारा वर्गको मुक्तिका लागि लागेको थिएँ । व्यवस्था परिवर्तन हुन्छ । जनताले सुख पाउँछन् भनेर माओवादी भएको थिएँ । व्यवस्था परिवर्तन र जनताले सुख पाउँछन् भनेर लडेँ । अहिले नेताले सुख पाए जनता र हाम्रो अवस्था जस्तो त्यस्तै । हामी सद्दे घरबाट गएका थियौँ घाइते र अपाङ शरीर बोकेर फर्केका छौँ । हाम्रो लागि त केही परिवर्तन भएन ।’

रुकुमको पिपल, स्याङजाको मनकामना, पाल्पाकाे तानसेन, बेभुके र नवलपरासीको सुनवलका मोर्चामा लडेका थिए उनी । कपिलवस्तुको तौलिहवामा घाइते भए । ‘जीवन र मृत्युको कुनै हिसाबकिताब भएन । साँच्चै परिवर्तन हुन्छ भनेर लागेँ । कार्यक्रम, भाषणले प्रभावित भएँ । साँच्चै परिवर्तन हुन्छ भनेर हिँडेको हुँ ,’ उनी ती लडाइँका दिन सम्झिँदै भन्छन्, ‘लडेकोमा पछुतो छैन । दु:ख लाग्छ । माओवादबाट बिचलित भएका नेता देखेर दु:ख लाग्छ । नेताहरू व्यक्तिगत लोभका लागि लागे । जुन दु:खद् कुरा हो । पछुतो छैन ।’

दुईवटा छोरी पढाउनु छ । श्रीमतीले ज्याला मजदुरी गरेर ल्याएको दामपैसाले उपचार गर्छन्। पहिला मासिक छ हजार पाउँथे । केपी शर्मा ओली प्रधानमन्त्री भएपछि छ हजारबाट घटाएर चार हजार दिन थालेको उनी बताउँछन् ।

दसैंले छपक्क छोप्दा उनको मन भने उजाड छ । न दसैंको चाहाना छ न उत्सव छ । कारण घाइते जीवन त्यसमा उपचार नपाएर दुखाइकाे पीडा । र आफ्नै पार्टीले गरेको वेवास्ताले उनको मन कुँडिन्छ ।

सबैले प्रयोग गरेर सत्ताको भर्‍याङ बनाए जस्तो लाग्ने गरेको बताउँछन् । 'बाँच्ने आधार नभएपछि बाध्यताले जे पनि गर्न मन लाग्दो रहेछ । मानिसका सबै विकल्प बन्द भएपछि निरासाबाहेक के नै बाँकी रहन्छ र ?', उनी भन्छन, 'हामीले धेरै केही मागेका छैनौँ सामान्य व्यवस्थापन गर्न भनेको हाैँ ।' उनी अहिले इन्जाइटिसको औषधि पनि खाइरहेका छन् । जुन जीवनभरि खानुपर्ने डाक्टरको सल्लाह छ ।

तस्वीरहरू : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: बुधबार, कात्तिक १, २०८० १९:५७