कर्णालीको ब्रान्ड ‘मार्सी’को अस्तित्व सकिँदै, प्रदेश सरकार बेखबर

A+ A A-

कर्णाली प्रदेश सरकारले ६ पुस २०७६ मा कर्णालीलाई अर्ग्यानिक प्रदेश बनाउने उद्देश्यले अर्ग्यानिक कृषि मिसन कार्यक्रम संचालन निर्देशिका २०७६ जारी गरेको थियो । प्रदेश सरकारले अघि सारेको उक्त निर्देशिकामा प्रदेशभित्र उत्पादन हुने रैथाने बालीहरूको प्रवर्द्धन कार्यक्रमअन्तर्गत मार्सीको संरक्षण, संवर्द्धन तथा बजारीकरण गरिने उल्लेख छ ।

कर्णालीमा मात्रै पाइने नौ प्रकारका स्थानीय रैथाने बालीको संरक्षण गरी कर्णालीलाई खाद्यान्नमा आत्मनिर्भर बनाउने प्रदेश सरकारको महत्वाकांक्षी योजना थियो । यिनै विशिष्टिकृत गरिएका बालीहरूमध्येको एक हो– जुम्लाको ‘मार्सी’ धान । प्रदेश स्थापनाको सुरुवाती चरणबाटै जुम्लाको रैथाने बाली मार्सी धानको ब्रान्डिङ गरी मूल्यवान् लोगोसहितको संरक्षण अभियान थालिएको बताइए पनि हालसम्म प्रदेश सरकारले यसको अस्तित्व जोगाउनतर्फ ध्यान नदिँदा किसानहरू मार्सी खेतीबाट पलायन हुने अवस्थामा पुगेका छन् ।

यसको उदाहण बनेका छन्– जुम्लाको चन्दननाथ नगरपालिका र तातोपानी गाउँपालिकाका किसान । भकारीमा पुर्‍याउने बेला नेक ब्लास्ट (घाँटी मरुवा) रोगले ८० हेक्टर जमिनमा खेती गरिएको धानबाली पूर्ण रूपमा सखाप भएपछि किसान मर्कामा परेका छन् ।

तातोपानीका वडा नम्बर ४, ५ र ६ र चन्दननाथको ९ नम्बर वडामा झण्डै ८० हेक्टर क्षेत्रफलमा गरिएको मार्सी खेती नेक ब्लास्ट रोगका कारण क्षति पुगेपछि खाद्य संकट निम्तन सक्ने चिन्तामा किसान छन् । नेट ब्लास्ट रोगले मार्सी धानमा क्षति पुर्‍याएको यो पहिलोपटक भने होइन । जुम्लालाई २०६४ मा अर्ग्यानिक जिल्ला घोषणा गरिएको थियो । सो समयअघि मार्सीमा यो समस्या देखा परेको थिएन ।

जब अर्ग्यानिक जिल्ला घोषणापश्चात् जिल्लामा पूर्ण रूपमा विषादी प्रयोगमा रोक लगाइयो, तब मार्सीमा देखा पर्न थाल्यो नेक ब्लास्ट रोग । त्यसयता किसानले न मार्सीमा लाग्ने नेक ब्लास्टको विकल्प खोज्न पाए, न त हालसम्म पनि प्रदेश सरकारले उक्त रोगको औषधि पत्ता लगाउन सक्यो । जसका कारण किसानहरू बिस्तारै मार्सी खेतीबाट पलायन हुने अवस्थामा पुगेको तातोपानी गाउँपालिका ४ का किसान जयप्रसाद गौतम बताउँछन् । वर्षौंदेखि परिवारको मुख्य खाद्यान्न बालीको रूपमा रहेको मार्सी खेतीमा रोगले क्षति पुर्‍याएर आफूहरू पीडित बन्दासमेत राज्यले केही नगरेको गौतमले गुनासो गरे ।

‘सिहार्नै लागेको धान त्यसैमा पनि दसैँको मुखमा धान सखाप हुँदा खाद्यान्न संकट हुने हो कि भन्ने चिन्ता लाग्न थालेको छ,’ गौतमले भने, ‘बर्सेनि यसै गरी यो रोगले सताउने हो भने अब अन्य विकल्प खोज्नुपर्छ भन्ने लागेको छ । सरकारले खेती गर भनेर भन्छ तर, न रोगको औषधि दिन्छ, न त राहत नै ।’

सरकारले बेलैमा नेक ब्लास्टको विकल्प नदिए मार्सी धानको खेती गर्न छाड्ने गौतमले बताए । यता गाउँपालिकाले पीडित किसानलाई पालिका एक्लैले राहत दिन नसक्ने भन्दै प्रदेश सरकारसँग समन्वय गरी उचित राहतको बन्दोबस्तमा लागेको तातोपानी गाउँपालिकाकाले बताउँदै आएको छ ।

नेट ब्लास्ट रोगका कारण वर्षौंदेखि किसान मर्कामा परेको विषयमा किन मौन बसेको भन्ने प्रश्नमा जिल्ला कृषि विकास कार्यालय जुम्लाका सूचना अधिकारी शेरबहादुर भण्डारीले पुरानो मूल बिउका कारण समस्या आएको बताए ।

हाल प्रयोगमा रहेको बिउले नेट ब्लास्ट सहन नसक्ने भन्दै जुम्ली मार्सीको विकल्पमा चन्दननाथ १ र ३ प्रजातिका नयाँ मार्सी धानको बिउ विकास भएको र आगामी वर्षदेखि किसानलाई वितरण गरिने उनले बताए ।

नयाँ विकास भएको धानको बिउमा नेट ब्लास्टले कुनै असर नगर्ने उल्लेख गर्दै जिल्लाका अन्य पालिकामा खेती सुरु भइसकेको तर, तातोपानीलगायतका केही पालिकामा वितरण गर्न नसकिएकाले किसान मर्कामा परेको भण्डारीले स्वीकारे । हाल जुम्लामा तीन हजार हेक्टर क्षेत्रफलमा मार्सी धानको खेती हुँदै आएको छ ।

राहत दिने प्रदेश सरकारको घोषणा

विभिन्न प्राकृतिक प्रकोप र रोगबाट खाद्यान्न बालीमा क्षति व्यहोरेका जुम्लालगायत कर्णालीका दशवटै जिल्लाका किसानलाई झण्डै ६ करोडबराबरको राहत रकम उपलब्ध गराउन लागिएको भूमि व्यवस्था, कृषि तथा सहकारी मन्त्रालयका सूचना अधिकारी रामभक्त अधिकारी बताउँछन् ।

अधिकारीका अनुसार बुधबार बसेको मन्त्रिपरिषद्को बैठकले प्राकृतिक प्रकोपबाट कर्णाली प्रदेशका विभिन्न जिल्लाहरूमा भएको बालीनाली तथा पशुपन्छीहरू क्षति भएका कृषकहरूलाई राहत दिन उक्त रकम स्वीकृत भइसकेको छ ।

मन्त्रालयले प्रकोपका कारण पुगेको जिल्लागत क्षतिको आकलन गरी ६ करोडबराबरको बजेट राहतका लागि मुख्यमन्त्री तथा आर्थिक मामिला मन्त्रालयमा स्वीकृतिका लागि फाइल फाइल पठाएको थियो । बजेट स्वीकृतसँगै राहत रकम सम्बिन्धित जिल्ला कार्यालयहरूमा पठाउने तयारी थालेको अधिकारीले बताए ।

के हो नेट ब्लास्ट ?

नेक ब्लास्ट धान बालीमा धेरै क्षति पुर्‍याउने रोग हो । यो रोग म्याग्नाप्रोथे ग्रेसिया नामक ढुसीका कारण लाग्दछ । यो ढुसीले जमिनको सतहभन्दा माथि रहेको धानका सबै भागमा क्षति पुर्‍याउन सक्दछ । यो रोग लाग्दा पातमा ससाना सेतो टीका बीचमा भएका लाम्चिला खैरा थोप्ला देखा पर्दछन् ।

बालादेखि तलको डाँठको वरिपरि वा आँख्लामा खैरो देखिनु यो रोगको मुख्य लक्षण हो । यो रोग बालामा दूध नपस्दै लाग्यो भने बाला फोस्रा हुन्छन् र दूध पसेपछि लाग्यो भने निम्न गुणस्तरको अन्न उत्पादन हुन्छ । यो रोग लागिसकेपछि खैरो भएको आँख्लाबाट बाला भाँचिएजस्तो देखिन्छ । बाला सुकेर सेतो या खैरो हुने गर्छ ।

यस्तो छ मार्सीको इतिहास

मार्सी संसारमै अग्लो भूभागमा फल्ने धान हो । २ हजार ८ सय ६० मिटर उचाइमा अवस्थित छुमचौर ज्युलोमा मार्सी फल्छ । सामान्यतयाः कात्तिक पहिलो साता भित्र्याइन्छ । करिब एक हजार वर्षअघि दत्तातय चन्दननाथ मन्दिरको स्थापना भएदेखि मार्सी धानको खेती सुरु भएको इतिहास छ ।

इतिहासकार रमानन्द आचार्य जुम्ला कल्याल राज्यको सहयोगमा मार्सी धानको अनुसन्धान तथा व्यवस्थापन गरिएको बताउँछन् । उनका अनुसार १०९८ सालमा सुरु गरिएको मार्सी धानको परीक्षण १११२ सालमा भएको थियो । आचार्यका अनुसार २०४४ सालसम्म मार्सीको उत्पादन राम्रो थियो । त्यसपछि भने मार्सीमा विभिन्न खाले रोग देखापर्न थाले । रोगबाट बाली जोगाउन कृषिविज्ञको परामर्शबिना जथाभावी औषधि छर्किन थालेपछि त्यसको दीर्घकालीन असर परेको इतिहासकार आचार्य बताउँछन् ।

स्वादिलो, रसिलो र पोषिलो भएकै कारण १९०४ सालमा जंगबहादुर राणाको पालादेखि हुलाकबाट प्रतिदिन एक माना चामल काठमाडौं पठाइन्थ्यो । २००७ सालसम्म यो क्रम रहेको इतिहासकार आचार्य बताउँछन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असोज २५, २०८० ०६:४८