भारत र क्यानडाबीचको सम्बन्धमा चरम तनाव देखिएकाे छ । भारतीय सञ्चारमाध्यमले दुई देशबीचको सम्बन्ध अहिलेसम्मकै खराब स्थितिमा पुगेकाे जनाएका छन् । दुवै देशले एकअर्काको कूटनीतिज्ञलाई अल्टिमेटमसहित देश छाेडेर जान भनेका छन् ।
यसपछाडिको एउटा मुख्य कारण ‘खालिस्तान' आन्दोलन हो । हालैका दिनमा क्यानडामा भारतविरुद्ध प्रदर्शनहरू भएका छन् । यो कुरा भारतलाई मन परेको छैन । त्यसमाथि क्यानडाले खालिस्तानी नेता हरदीप सिंह निज्जरको हत्या भारतले गरेको हुनसक्ने आरोप लगाएको छ । खालिस्तानी टाइगर फोर्सका प्रमुख मानिएका निज्जरको हत्या गत जुनमा भएको थियो ।
खालिस्तान समर्थकहरू भारतबाट ‘खालिस्तान’ नामको छुट्टै देश मागिरहेका छन् । क्यानडा, बेलायत, अमेरिका र अस्ट्रेलियामा बस्ने सिख प्रवासीहरू यो मागप्रति सहानुभूति राख्दै आन्दोलनका लागि भारतमा रहेका सिखहरूलाई सहयाेग पनि गर्छन् । पञ्जाव राज्य र आसपासका हरियाणा, हिमाचल र उत्तराखण्डलाई मिलाएर स्वतन्त्र खालिस्तान देश बनाउनुपर्ने खालिस्तानीहरूकाे माग छ । यसमा पाकिस्तानको पञ्जाबलाई पनि समावेश गर्नुपर्ने आवाज उठाइएको छ । प्रस्तावित खालिस्तान देशको राजधानी लाहौर हो ।
खालिस्तानको अर्थ
खालिस्तानको अर्थ खाल्साको भूमि (द ल्याण्ड अफ खाल्सा) हुन्छ । खाल्सा भनेका सिख हुन् । खालिस्तान अर्थात् सिखहरूकाे देश ।
सन् १९४० मा सबैभन्दा पहिला खालिस्तान शब्दको प्रयोग भएको मानिन्छ । यद्यपि, यसअघि सन् १९२९ मा मोतीलाल नेहरुको 'पूर्ण स्वराज'को मागमा शिरोमणि अकाली दलका तारा सिंहले सिखका लागि छुट्टै देश बनाउन माग गरेका थिए । अर्थात् खालिस्तानको कथा ३१ डिसेम्बर १९२९ देखि नै सुरु भएको बताइन्छ ।
त्यो बेला लाहौरमा कांग्रेसको एक अधिवेशन भयो । उक्त अधिवेशनमा मोतीलाल नेहरूले ‘पूर्ण स्वराज्य’ को माग गरेका थिए । कांग्रेसको यस मागलाई तीन समूहले विरोध गरे । एक, मोहम्मद अली जिन्नाको मुस्लिम लिग । दोस्रो, भीमराव अम्बेडकरको नेतृत्वमा रहेको दलित समूह र तेस्रो, मास्टर तारा सिंहको शिरोमणि अकाली दलले । तारा सिंहले पहिलोपल्ट सिखहरूका लागि छुट्टै राज्य माग गरेका थिए ।
भारत विभाजनपछि खालिस्तानीहरू झनै सक्रिय भए
सन् १९४७ मा भारत स्वतन्त्र भयो । त्यसपछि देश विभाजन हुँदा मुस्लिमपछि सबैभन्दा बढी चिन्तित काेही थिए भने ती सिख थिए । उनीहरू भारत र पाकिस्तान (दुवै) को पञ्जाबमा बस्थे । विभाजनका बेला पञ्जाब भारत र पाकिस्तान गरी दुई हिस्सामा विभाजित भएकाे थियो । सिखहरूको पारम्परिक भूमि पाकिस्तानतिर पर्न गयो । यसप्रति उनीहरू अलिकति पनि सन्तुष्ट थिएनन् । सन् १९४७ मै ‘पञ्जाबी सुबा आन्दोलन’ सुरु भयो । सिखका लागि भिन्दै राज्यको माग गर्दै १९ दिनसम्म आन्दोलन चल्याे ।
सन् १९५५ मा सिख बहुल राजनीतिक दल अकालीले भाषाको आधारमा राज्यको पुनर्गठन हुनुपर्ने भन्दै फेरि आदोलन अघि बढायाे । अकाली दलले राज्यलाई पञ्जाबी र गैरपञ्जाबी भाषी क्षेत्रमा विभाजित गर्नुपर्ने माग राखेको थियो । यस्तो माग बढ्न थालेपछि सन् १९६६ मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले पञ्जाबलाई तीन भागमा बाँड्दै पञ्जाब, हरियाणालाई राज्य र चण्डीगढलाई केन्द्रशासित प्रदेश बनाइदिइन् । सिखका लागि पञ्जाब, हिन्दी बोल्नेका लागि हरियाणा र तेस्रो भाग चण्डिगढ थियो । चण्डीगढलाई पञ्जाब र हरियाणा दुवैको राजधानी बनाइएकाे त्यही बेला हाे । राजधानीलाई लिएर आज पनि पञ्जाब र हरियाणाबीच विवाद जारी छ ।
सन १९६९ मा पञ्जाबमा विधानसभा चुनाव भयो । यस चुनावमा टान्डा विधानसभा सिटबाट रिपब्लिक पार्टी आफ इन्डियाका उम्मेदवार जगजीत सिंह चौहान पनि उठेका थिए । तर हारे । चुनावमा पराजित भएपछि उनी बेलायततिर लागे । त्यहाँ गएर पनि उनले खालिस्तान आन्दोलन गरे । सन् १९७१ मा जगजीतले न्युयोर्क टाइम्समा खालिस्तान आन्दोलनका लागि फण्डिङ माग्दै एक विज्ञापन दिएका थिए । सन् १९७७ मा जगजीत भारत फर्किए र १९७९ मा फेरि बेलायत गए । त्यसपछि उनले खालिस्तान राष्ट्रिय परिषद् स्थापना गरे । बेलायत र क्यानडामा अहिले पनि खालिस्तानी छन् । खालिस्तान भनेर नामाकरण गर्ने व्यक्ति उनै चाैहान थिए ।
सन् १९६६ मा सरकारले सिखका लागि छुट्टै प्रदेश बनाइदिएपछि केही वर्ष पञ्जाब शान्त रह्यो । सन् १९७३ मा अकाली दलले पञ्जाबका लागि थप अधिकार माग्याे ।
पहिले १९७३ र त्यसपछि १९७८ मा दलले आनन्दपुर साहिब प्रस्ताव पारित गर्याे, जसमा पञ्जाबलाई बढी अधिकार दिनुपर्ने राय थियाे ।
अकाली दलले त्यो बेला केन्द्र सरकारसँग रक्षा, विदेश, सञ्चार र मुद्राबाहेक अन्य सबै अधिकार पञ्जाब सरकारलाई दिई स्वायत्त गर्न माग राखेको थियो । तर, प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी याे माग पूरा गर्न तयार भइनन् ।
१३ अप्रिल १९७८ मा अकाली कार्यकर्ता र निरङ्कारीबीच हिंसक झडप हुँदा १३ अकाली कार्यकर्ताको मृत्यु भयो । यसपछि विराेध दिवस मनाइयो । यसमा जर्नेल सिंह भिन्डरावालेले भाग लिए । उनी पञ्जाब र सिखको मागबारे निकै उत्तेजक भाषण गर्थे ।
सन् १९८० को दशकमा एकपल्ट फेरि खालिस्तान आन्दोलन चर्कियो । त्यो बेला पनि भिडरावालेले नै आन्दोलनलाई बल दिएका थिए । यसबीचमा, सन् १९८१ मा पञ्जाब केसरी अखबारका सम्पादक लाला जगत नारायणको हत्या गरियो । फेरि सन् १९८३ मा खालिस्तान समर्थकले अमृतसागरको स्वर्ण मन्दिरमा पञ्जाबका डीआईजी एएस अटवालको हत्या गरिदिए । यसपछि तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले राज्यमा राष्ट्रपति शासन लागू गरिदिइन् ।
यसबाट आक्रोशित पृथकतावादीहरूले आन्दोलन अझै उग्र पारे । भिन्डरावालेको नेतृत्वमा खालिस्तान समर्थकहरूले स्वर्ण मन्दिर कब्जा गरे । उनीहरूलाई बाहिर निकाल्नका लागि १ जुन १९८४ मा केन्द्र सरकारले अपरेसन ब्लु स्टार चलायाे । यसमा सेनाका ८३ जवान र ४ सय ९२ नागरिकको मृत्यु भयाे । अपरेसनमा भिन्डरावाला पनि मारिए । स्वर्ण मन्दिरबाट खालिस्तान समर्थकहरूलाई पनि हटाइयो ।
यद्यपि, यसबाट संसारभरका सिख समुदायका मानिस भावनात्मक रूपमा अत्यधिक आहत भए । अपरेसन ब्लु स्टारले संसारभर इन्दिरा गान्धीलाई सिखविरोधी नेताका रूपमा चित्रित गरिदियो ।
भिन्डरावाले मारिएपछि अवस्था झनै बिग्रियो । उक्त अपरेसनको चार महिनापछि ३१ अक्टुबर १९८४ मा प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीको हत्या उनकै दुई सिख बडीगार्ड सतवन्त सिंह र वेअन्त सिंहले गरे । उनीहरूले गान्धीको शरीरमा यति धेरै गोली चलाएका थिए कि उनको शरीर क्षतविक्षत भएको थियो ।
प्रधानमन्त्रीको हत्यापछि देशभर सिखविरोधी दंगा भड्कियो । दिल्लीमा मात्रै २ हजार ७ सय ३३ जना सिख मारिए । देशभरमा ३ हजार ३ सय ५० सिखको हत्या भयो । सिखविरोधी आन्दोलन चर्किनुमा कांग्रेस नेताहरूकै हात रहेको आरोप लाग्ने गरेको छ । २३ जुन १९८५ मा क्यानडाको मोन्ट्रियलबाट लण्डन जाँदै गरेको एअर इन्डियाको फ्लाइटलाई हावामै बमले उठाइयो । विमानमा सवार सबै ३ सय २९ यात्री र चालक दलको मृत्यु भयो । बब्बर खाल्साले उक्त आक्रमणको जिम्मा लिँदै यसलाई भिन्डरावालेको मृत्युको बदला भनेकाे थियाे ।
१० अगस्ट १९८६ मा अपरेसन ब्लु स्टारको नेतृत्व गरेका पूर्व सेनाप्रमुख जनरले एएस वैद्यको पूनेमा हत्या गरियो । खालिस्तान कमाण्डर फोर्सले यसको जिम्मेवारी लियो । ३१ अगस्ट १९९५ मा एक आत्मघाती बम्बरले पञ्जाबका मुख्यमन्त्री बेअन्त सिंहको कारनजिकै गएर आफूलाई विस्फोट गरायो, जहाँ मुख्यमन्त्री सिंहको मृत्यु भयो ।
सन् १९८४ मा भएको अपरेसन ब्लु स्टार र त्यसअघिको अपरेसन ब्ल्याक थण्डर (१९६८ र १९८८) पछि खालिस्तान आन्दोलनलाई दबाइएको थियो । तर, क्यानडा, बेलायत, अमेरिका र अस्ट्रेलियामा रहेका सिखहरू आन्दोलनलाई पुनः सक्रिय पार्न सफल भए । क्यानडामा फेरि त्यही आन्दोलनले पकड बनाउन थाल्यो ।
अहिले भारतमा खालिस्तान आन्दोलन त्यति चर्काे छैन । तर, आन्दोलनले क्यानडा, बेलायत वा अमेरिकामा बस्ने सिखहरूबाट पैसा र वैचारिक समर्थन पाइरहेको छ । भारतीय पक्षकाे भनाइमा पाकिस्तानको आईएसआई पनि खालिस्तान आन्दोलनलाई फेरि उग्र पार्न धन र बल लगाइरहेको छ । क्यानडाका केही शहर (ब्रिटिस कोलम्बिया) र सरे) मा आन्दोलन तीव्र छ ।
क्यानडामा खालिस्तान पक्षधरले आन्दाेलन चर्काउनु र निज्जरकाे हत्यालाई लिएर क्यानडाले भारतलाई आरोपित गर्नुले दुई देशबीचको सम्बन्ध तनावपूर्ण बन्न पुगेको हाे । अर्थात भारत-क्यानडाबीच ७५ वर्ष पुरानो सम्बन्धमा खालिस्तान आन्दोलनको आगो लागेको छ । (भारतीय सञ्चारमाध्यमहरूकाे सहयाेगमा)
प्रकाशित मिति: मंगलबार, असोज २, २०८० १७:२७