आफैँ बिग्रेका बाल सुधारगृहबाट कस्तो बनेर निस्केलान् यी बालबालिका ?

A+ A A-

भक्तपुरको बाल सुधारगृहमा झडप भएको महिना दिन नपुग्दै गत मंगलबार राति पर्सा वीरगञ्जको बाल सुधारगृहमा तनाव भयो । ४ भदौमा भक्तपुरको बाल सुधागृहमा झडपको घटनापछि सारिएका १८ बालक र वीरगञ्ज सुधारगृहमा पहिल्यैदेखि रहेका केही बालकको समूहबीच कुटाकुट भएको थियो ।

झण्डै १० घण्टासम्म चलेको झगडामा ११ बालकसँगै तीन प्रहरी पनि घाइते भए । रिपोर्टिङका लागि पुगेका केही पत्रकारलाई पनि ढुंगाले लाग्याे । बाल सुधारगृहमा लाखौँको क्षति हुने गरी तोडफोड भयाे ।

तनावग्रस्त स्थितिलाई साम्य पार्न जिल्ला प्रहरी कार्यालय पर्साका प्रमुख प्रहरी उपरीक्षक कोमल शाहको नेतृत्वमा ठूलै टोली परिचालन गरियाे । कैदी बालकहरूले प्रहरीमाथि नै ढुंगामुढा गरे । सुधारगृह पुगेको लामो समयसम्म पनि प्रहरी झडप भइरहेको ठाउँमा पुग्नै सकेन । किनकि सुधारगृहको मृख्य ढोका बालकहरूले भित्रबाट लगाइदिएका थिए । विवाद साम्य पार्न प्रहरीले बाहिरबाट हवाई फायर र अश्रु ग्यास प्रयोग गर्नुपरेको थियो ।

पछि बाल सुधारगृहमा पुगेका पत्रकारहरूसित बालबन्दीहरूले गुनासो गर्दै भने, ‘यहाँ केही पनि ठीक भइरहेको छैन । खाना पनि बासी दिन्छन्, घरमा फोन गर्दा धेरै पैसा लिन्छन्, कुटपिट गर्छन्, हाम्रो कुरा सुन्दैनन्, हामीलाई यो नाइके चाहिँदैन ।’ यस्तो गुनासो भक्तपुरबाट सारिएका बालकहरूको थियो ।

पहिल्यैदेखि सोही सुधारगृहमा रहेका केही बालकहरूचाहिँ भक्तपुरबाट ल्याइएका १८ जनालाई अन्तै लैजानुपर्ने माग गर्दै थिए ।

‘मैले यहाँ ठाउँ छैन, हुँदैन भन्दाभन्दै भक्तपुरबाट १८ जना बालकलाई यता ल्याइयो । उनीहरू आउनासाथै हामी यहाँ बस्दैनौँ, बस्नुपरे कि मर्छौं कि मार्छौं भनिरहेका थिए,’ बाल सुधारगृह पर्साका प्रमुख टीका काफ्लेले शिलापत्रसित भने ।

तनावपछि भक्तपुरबाट पठाइएका १८ मध्ये १५ जनालाई जिल्ला प्रहरी कार्यालय पर्साको जिम्मा लगाइएको काफ्लेले जानकारी दिए । ‘उनीहरूमध्ये धेरै भक्तपुरमा मात्र होइन, नेपालगञ्जमा समेत सुधारगृह तोडफोड गरेका बालक छन् । यहाँबाट उनीहरूलाई नेपालगञ्ज पठाउन आवश्यक पहल भइरहेको थियो,’ काफ्लेले भने ।

उनका अनुसार, बाल सुधारगृह पर्सामा १ सय ३१ बालकहरू थिए । भक्तपुरबाट थपिँदा १ सय ४९ भए । जबकि यो बाल सुधारगृहको क्षमता ६० जना मात्र हो । अर्थात् क्षमताभन्दा ८९ जना बढी ।

क्षमताभन्दा बढी बालबालिका हुँदा ऐनले तोकेबमोजिम न्यूनतम सुविधा उपलब्ध गराउन नसकिएको उनले स्वीकारे ।

भक्तपुरमा सुधारगृहमै बालकको मृत्यु, त्यसपछि ताेडफाेड

यही ४ भदौमा भक्तपुरको मध्यपुरथिमि नगरपालिका- २, सानोठिमीस्थित बाल सुधारगृहभित्र समयमै उपचार नपाएर एक युवकको मृत्यु भयो । रामेछापको मन्थली नगरपालिका–३, कठजोरका १८ वर्षीय कमल बस्नेतले बेलैमा अस्पताल जान नपाएर ज्यान गुमाउनुपर्‍याे । उनी बलात्कार मुद्दापछि उक्त सुधारगृहमा ल्याइएका थिए ।

यो घटनापछि बाल सुधारगृह भक्तपुरमा ठूलै तनाव उत्पन्न हुन पुग्यो । ३ भदौमा मृतकका आफन्तले बाल सुधारगृहअगाडि नाराबाजी गरे । सँगै बसेका साथीकाे ज्वराेकै कारण मृत्यु भएपछि बालबालिकाले बाल सुधारगृह भक्तपुरले स्वास्थ्य परीक्षणको व्यवस्था नगरेको, मानसिक स्वास्थ्यकाे ख्याल नगरेकाे, खानपिन, खानेपानीको व्यवस्था नगरेकाे, वृत्ति विकासका लागि वास्तै नगरेकाे भन्दै आन्दोलन थाले । तर, सुधारगृह प्रशासनले कुनै सुनुवाइ नगरेपछि उनीहरू तोडफोडमा उत्रिए । सुधारगृहभित्र बालबन्दी र प्रहरीबीच झडप भयो । झडपमा परी १९ प्रहरी र सुधारगृहका १० बालक घाइते भएका थिए । प्रहरीले हानेको रबरको गोली लागेर एक बालक गम्भीर घाइते भए । झडपपछि १ सय २१ जना बालकहरू सुधारगृहको पछाडिको ढोका फोरेर बाहिर निस्केका थिए ।

१ सय १० जनाको क्षमता रहेकाे बाल सुधारगृह भक्तपुरमा २ सय ९८ जना बालबालिकालाई काेचेर राखिएको थियो । क्षमताभन्दा दोब्बर बढी बालबालिका राखेकाले सुधार केन्द्रले आवश्यक सुविधा उपलब्ध गराउन सकेको थिएन । न्यूनतम सुविधाविहीन बालबालिकाका लागि शैक्षिक कार्यक्रम (युसेप) नेपालका अनुसार, अहिले पनि भक्तपुर बाल सुधारगृहमा २ सय ४२ जना बालबन्दी छन् । अर्थात् सुधारगृहकाे क्षमताभन्दा १ सय ३२ जना बढी ।

बाँकेबाट चार फरार

बाँकेकाे डुडुवा गाउँपालिका- ६ मा रहेकाे जयेन्दु बाल सुधारगृहबाट गत वर्ष चार जना बालबालिकाभागे । सुधारगृहबाट झ्यालको ग्रिल तोडेर भागेका उनीहरूलाई हप्ता दिनपछि प्रहरीले प्युठानको नौबहिनी गाउँपालिका- ४, बिजुलीडाँडाबाट नियन्त्रणमा लिएकाे थियाे । ७५ जना क्षमताकाे बाल सुधारगृहमा २ सय ३२ जनालाई काेचेर राखिएकाे थियाे । अहिले पनि याे बाल सुधारगृहमा क्षमताभन्दा दाेब्बर बालबन्दी राखिएका छन् ।

सुधारगृहले झन् बिगारिरहेका छन् बालबालिका ?

विभिन्न अपराधमा वा बालबिज्याइँमा संलग्न भई पुर्पक्षका लागि थुनामा राख्नुपर्ने अवस्थामा १८ वर्षमुनिका बालबालिकालाई बाल सुधारगृहमा राख्ने व्यवस्था बालबालिकासम्बन्धी ऐनले गरेको छ । बाल न्याय सम्पादन (कार्यविधि) नियमावली २०७६ परिच्छेद- २ को ६ मा बाल सुधारगृहमा स्वच्छ पिउने पानी, पोषणयुक्त खानेकुरालगायतका न्यूनतम सुविधाको व्यवस्था हुनुपर्ने उल्लेख छ । तर, देशभरका आठवटा बाल सुधारगृहमा रहेका अधिकांश बालबालिका न्यूनतम सुविधाबाट वञ्चित छन् ।

उनीहरूको आचरण, बानी तथा व्यवहार सुधार्न शिक्षा, परामर्शलगायतका सुविधा उपलब्ध गराउनुपर्ने हुन्छ । तर, त्यस्ता बालबालिकाले गुणस्तरीय शिक्षा, स्वास्थ्यलगायतका सुविधा पाउनु त टाढैकाे कुरा, खानपिन र सजिलाेसँग बस्न नै संघर्ष गर्नुपरेकाे राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोगकी पूर्वसदस्य एवं अधिवक्ता मोहना अन्सारी बताउँछिन् ।

बाल सुधारगृहभित्रै शिक्षाको प्रबन्ध भए पनि शिक्षककाे अभावमा धेरै बाल सुधारगृहमा बालबालिकाले राम्राेसँग पढ्न पाएका छैनन् ।

अपराधमा संलग्न बालबालिकालाई सुधारेर सत्मार्ग देखाउन, भविष्यमा जिम्मेवार नागरिक बनाउन सुधारगृहमा राखिएकाे र यसका लागि आवश्यक सुविधा र व्यवस्था ऐनले तोकिदिएको उनले बताइन् । 'त्यहाँ बसेर निस्केका बालबालिका भोलि सम्मानजनक पेसाका लागि योग्य हुन सकून्, देशको प्रधानमन्त्री नै बन्न सक्षम होऊन् भन्ने अपेक्षा गरिएकाे हुन्छ । तर, हामीकहाँ भएका कुनै पनि बाल सुधारगृह न्यूनतम मापदण्डमा चलेका छैनन् । बालबालिकाको मौलिक हक दबाइएको छ । सुधारगृह बिगार गृहजस्तै बनेका छन्, बालबालिकाकाे भविष्यमाथि खेलवाड भइरहेकाे छ,' अन्सारीले शिलापत्रसित भनिन् ।

नेपालमा हाल आठवटा बाल सुधारगृह सञ्चालनमा छन् । भक्तपुरमा १ सय १० जना, मोरङमा ५०, कास्की ५०, बाँके २ सय २०, मकवानपुर ७०, डोटी २५, पर्सा ६० र रुपेन्देहीमा ८० जना क्षमताका सुधार केन्द्रहरू छन् । सबैमा गरी १२ सयभन्दा बढी बालबालिका छन् अर्थात् क्षमताकाे दाेब्बरभन्दा बढी । 'त्यसैले त व्यवस्थापनमा समस्या हुने गरेकाे छ,' बाल सुधारगृह पर्साका प्रमुख टीका काफ्लेले भने ।

बालअधिकारकर्मीहरूका अनुसार, बालबालिका स्वयम्‌ले अपराध गर्दैनन् । वरिपरिको वातावरण, संगत एवं लोभ, लालच, दबाबजस्ता कुराले उनीहरूलाई प्रभावित गरेकाे हुन्छ । त्यसैले यस्ता कार्यमा संलग्न बालबालिकालाई कठाेर दण्ड नदिएर सुधार्ने प्रयास गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता छ । यही मान्यतामा राज्यले बालबालिकाका लागि सुनिश्चित गरेका अधिकार समावेश गरेर बालगृहलाई सुधारगृहका रूपमा विकसित गर्नुपर्नेमा अधिकारकर्मीले जाेड दिँदै आएका छन् । 'बाल सुधारगृहलाई जेलकै विकल्पका रूपमा हेर्ने पुरानो सोच हाबी छ । त्यसैअनुसार व्यवहार गरिन्छ । न्यूनतम सुविधा उपलब्ध नहुँदासमेत तालुकदार निकायले बेवास्ता गर्छन्', अन्सारीले भनिन् ।

Banke Agajani1694681777.jpg

मनोविद् गंगा पाठक उचित मनोपरार्शबाट बालबन्दीको व्यवहारमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सकिने बताउँछिन् । तर, बालअधिकारकर्मी अशाेक खनालले शिलापत्रसित भने, 'अधिकांश बालगृहमा नियमित स्वास्थ्य परीक्षण नै हुँदैन, मनोपरामर्श त टाढाकै कुरा हो । बालबालिकाका लागि खेल्ने ठाउँ हुँदैन । उनीहरूले घामसमेत देख्न पाउँदैनन् । पढ्न, खेल्न, हिँडडुल गर्न, शारीरिक अभ्यास गर्न पाउने अधिकारबाट बालबालिका वञ्चित भएका छन् ।' शिक्षा, स्वास्थ्य, पौष्टिक आहारजस्ता नैसर्गिक अधिकारबाट बाल सुधारगृहमा बालबालिकाहरू वञ्चित भएको उनकाे भनाइ छ । खनालका अनुसार, सुधारगृहकाे भाैतिक पक्षसँगै बालबालिकाकाे शारीरिक, मानसिक वृत्ति विकासमा पनि गम्भीर लापर्वाही भइरहेकाे छ ।

'ड्रग्स सेवनमा समातिएर सुधारगृह पुर्‍याइएको बच्चा निस्कँदा ड्रग्स कारोबारी भएर निस्कन्छ भने बाल सुधारगृहको औचित्य के रह्यो ? असाध्यै खेलाँची भइरहेको छ, अब यसमाथि निचोड निस्कने खालको बहस अत्यावश्यक भइसकेको छ,' अन्सारीले भनिन् ।

बाल सुधारगृहलाई बालमैत्री बनाउन तिनै तहको सरकारले पहल गर्नुपर्नेमा अधिकारकर्मीहरूको जोड छ ।

तर, फौजदारी तथा बालन्यायमा दख्खल राख्ने अधिवक्ता रवीन्द्र भट्टराई भन्छन्, 'बालन्यायलाई फौजदारी न्यायको दौराको फेराे समाएर हिँडाइन्जेल बालबालिकाको न्याय ब्रह्मनालमै रहन्छ, ब्युँतिने छाँटकाँट देखिन्न ।'

प्रकाशित मिति: बिहीबार, भदौ २८, २०८० १७:३४