नुन बोक्दाबोक्दै बा बित्नुभयो, बाटो नबिराई हिँडेकाले म यहाँसम्म आइपुगेँ

A+ A A-

आज कुशे औँसी अर्थात्, बाको मुख हेर्ने दिन ।

म बाले भोगेको जीवन र तत्कालीन समाजबारे यो ब्लगमा चर्चा गर्दैछु ।

मेरा बा घनश्याम गैरेले देखेको, भोगेको र सुनेको झण्डै एक सय वर्षअघिको पाल्पा-गण्डक क्षेत्रको समाजबारे लेख्दैछु।

०००

मान्छेले अनेक हण्डर, ठक्कर खान्छ । अपमान भोग्छ । खुसीका लागि धेरै दुःखहरू भोग्छ । जिन्दगी भन्नु यस्तै रै’छ । आमाबा भनेका जिउँदा भगवान् हुन् । यद्यपि मेरो र रुकाको भाग्यमा बाआमाको माया लामो समयका लागि लेखिएको रहेनछ ।

मान्छेले अगाडिको भाग देखेर आज पाइयो भनेर मात्रै हुँदैन । पछिको भाग पनि हेर्न सक्नुपर्छ । आजको सजिलो बाटोले भोलि भिरमा पुर्‍याएर छोड्न सक्छ ।

नुन बोक्दाबोक्दै बा बित्नुभयो । बा बिते पनि उकालो काट्नैपर्ने, नदीका भङ्गालो तर्नैपर्ने रहेछ । जिन्दगीका उकालाहरू देख्दा कहिले रिस उठ्थ्यो, कहिले माया लाग्थ्यो । महिलाका लागि त्यो समय अझै कष्टकर थियो । घर समाजमा निकै बुहार्तन सहनुपर्थ्यो ।

नजिकबाट मृत्यु देखेपछि मृत्युसँग डर नलाग्दो रहेछ । जीवन बाँच्ने निश्चित नियमहरू छैनन् । निश्चित बाटाहरू छैनन् । जीवन जिउनका लागि अनेक बाटोहरू हुन्छन् । जिन्दगी जिउने क्रममा जुन बाटो हिँड्दा पनि हुन्छ । यत्ति हो- घरको मुलीले बाटो बिराउनु हुँदैन । मैले पनि बाटो बिराइनँ । आफ्नो बुद्धि र विवेकले भेटेसम्म परिवारलाई डोर्‍याएर हिँडेँ । बाटो नबिराई हिँडेकाले नै म यहाँसम्म आएँ ।

०००

बर्दिया आए पनि मलाई लामो समयसम्म गरनडाँडाका सम्झनाहरूले सताइरहे । आधा जिन्दगी बाँचेको भूगोल र ती मायालु मान्छेलाई कसरी चटक्कै बिर्सन सकिन्थ्यो र ! त्यहाँका एकएक चीज मेरो मन मस्तिष्कमा आइरहन्थे । यहाँका धेरै कुरा पहाडसँग मिल्दैनथे । भूगोल फरक, समाज फरक, मौसम फरक । प्रायः सबै कुरा फरक अनुभव गरिरहेको थिएँ ।

पुर्खाले बाँचेको डाँडामा हावाको वेग छामेर पनि वर्षात्‌को अनुमान गर्न सकिन्थ्यो । केराका पातहरूको कम्पनले वर्षात्‌लाई बोलाउँछ भन्थे । परदेशीले माया मार्‍यो कि भनेर भुङ्ग्रोमा नुन हालेर पड्काउँथे । आगो भरभरायो भने पाहुना आउँछन् भन्थे ।

समाज चल्दै जाँदा मान्यताहरू निर्माण हुँदै जाने रहेछन् । कतिपय समय बदलिँदै जाँदा अन्धविश्वास र कुरीतिमा परिणत हुँदारहेछन् ।

पहाडमा सबैतिर धान खेती हुँदैनथ्यो । खोला किनारका जग्गामा केही धान फल्थ्यो । बारीमा कोदो, गहुँ, जौ, सिल्टुम, भट्ट, मास हुन्थ्यो । अन्न कुट्ने पिसाउने साधन ढिकीजाँतो मात्रै थिए । खाना खाएपछि राति अबेरसम्म मकै छोडाइन्थ्यो । तोरी पेल्न गाउँमा काठका कोल थिए । तिनै कोलमा चिउरीका बियाँ पेलेर घ्यु–तेल निकालिन्थ्यो ।

गरनडाँडामा उखु पनि लगाइन्थ्यो । उखु पेलाउने छुट्टै कोल हुन्थे । उखुको रसबाट खुदो र खुदो जमाएर गुँद बनाइन्थ्यो । चिया पकाउँदा चिनीको सट्टा त्यही गुँद या खुदो प्रयोग हुन्थ्यो । अमिलो तथा कागती पेलेर रस निकालिन्थ्यो । अमिलो रस कालो नहुञ्जेल पकाउँथे र चुक तयार हुन्थ्यो । अचार, चटनीमा त्यही चुक प्रयोग हुन्थ्यो ।

यहाँको उत्पादनले वर्षभरि खान पुग्दैनथ्यो । पशुपालन यहाँको अर्काे महत्त्वपूर्ण काम थियो । रिपतिरका मगर समुदाय भेडा, सुँगुर र कुखुरा पाल्थे । बाह्मण समुदायले खसी, बाख्रा, गाई, भैँसी पाल्थे ।

सबैका गाेठमा लैना भैँसी हुन्थे । घरघरै दूध, दही, घ्युलगायत गोरस हुन्थ्यो । बुटवल वा तानसेन ल्याएर घ्यु बेचिन्थ्यो ।

पहाडमा आरूको फूल फुल्दा निकै राम्रो देखिन्थ्यो । आरू फुलेपछि बर्खा लागेको मानिन्थ्यो । पहिला आरू फुल्थ्यो । आरू फुलेपछि मात्रै अरू बोटमा फूल खेल्न सुरु हुन्थ्यो । केतुकी फुल्थ्यो । केतुकी फूललाई पूजाआजामा चढाउन हुँदैन भन्थे मानिसहरू । धँगेरामा त्यत्तिका रस हुन्थ्यो तर मौरीले त्यो चुस्दैनथे । खै किन हो ! धेरै थरीका फूलका रस चुसेर मह बनाउने मौरीले धँगेराको रस किन चुस्दैनथे ? प्रकृतिको लीला बुझिएन ।

असुरो काटेर बार लगाइन्थ्यो । खेतबारीलाई ओसेप हुने ठूला डाला काटेर मलखादमा या बारीमा राख्दा मल हुन्थ्यो । तराईतिर धैँचाजस्तै । बिउ छर्दा हिले खेतमा गाडेर त्यसमाथि बिउ छरिन्थ्यो । पाती पनि मलको रूपमा प्रयोग हुन्थ्यो ।

घ्यु हालेर चामल भुटेर दूधमा पकाएको भातलाई ढकनी भनिन्थ्यो । त्यसरी पकाएको ढकनी दुई/तीन दिन राख्दा पनि बिग्रिँदैनथ्यो । तीजमा घ्यु हालेर खाजा पाक्थ्यो । खाजा मुट्ठीमा राख्दा कुहिनोबाट घ्यु चुहिनुपर्छ भन्थे ।

वसन्तमा डुम्री झपक्कै पलाउँथ्यो । हिउँदमा सर्लक्क पात झर्थ्यो । खनियो पनि झपक्क पलाउने । बडहर, कुट्मेरो, गिँदेरीको घाँस खाएपछि गाईभैँसीले दूध पनि बढी दिने र घ्यु पनि धेरै लाग्थ्यो ।

गाउँघरतिर चिउरीका ठूलठूला रूख हुन्थे । चिउरीका सेता फूल छपक्कै हुन्थे । चिउरी फुल्दा माहुरीहरू चिउरीको फूलको रस बटुल्न दिनभर झुम्मिइरहन्थे । चिउरी फुलिसकेपछि छपक्कै फल लाग्थ्यो । दूधमा पाकेको चिउरी मिसाएर कुराउनी घोट्ने र खीर पकाउने चलन थियो । चिउरीको खीर निकै गुलियो हुन्थ्यो । चिउरीका बियाँ जम्मा गरेर कोलमा पेलेर घ्यु निकालिन्थ्यो । चिउरीको घ्यु तराकारी पकाउँदा प्रयोग हुन्थ्यो ।

आफ्नै खाले धार्मिक र सामाजिक परम्पराहरू थिए । चतुर्दशी सधैँ बारिन्थ्यो । चतुर्दशीमा सधैँ घरमा खीर पाक्थ्यो । खीर म आफैँले पकाउँथेँ ।

घ्यु हालेर चामल भुटेर दूधमा पकाएको भातलाई ढकनी भनिन्थ्यो । त्यसरी पकाएको ढकनी दुई/तीन दिन राख्दा पनि बिग्रिँदैनथ्यो । घर छोडेर कतै टाढा जाँदा बाटोमा खानका लागि वा पाहुना लाग्दा ढकनी, कुराउनी बोक्ने चलन हुन्थ्यो । तीजमा घ्यु हालेर खाजा पाक्थ्यो । खाजा मुट्ठीमा राख्दा कुहिनोबाट घ्यु चुहिनुपर्छ भन्थे ।

चाडपर्वमा फुपूहरू आउनुहुन्थ्यो । उहाँहरू बसुञ्जेल दाउरा–घाँस गर्न सघाउनुहुन्थ्यो । फुपूफुपाजु, भाइबहिनीहरू आउँदा मीठोमसिनो पकाएर खुवाइन्थ्यो ।

जता गए पनि त्यतिबेला घरपरिवारको सञ्चो–बिसञ्चो, खेतीपाती र पशुचौपायाकै कुरा हुन्थे । उब्जनी, ऋण, दुःख बिमारीका कुरा हुन्थे । पाहुना लाग्दा जहाँ पनि हुक्कामा तमाखु सल्काएर तान्न दिने चलन थियो । खाना खाने बेला पाहुनालाई अम्खोरामा पानी दिइन्थ्यो, हातखुट्टा धुनका लागि । अबेर रातसम्म घरपरिवारका दुःखसुखका कुरा र कथाकुथुङ्ग्री हालेर बसिन्थ्यो ।

रातमा हिँड्दा तीनतारा हेर्थे । शुक्र हेरेर, सप्तऋषि तारा हेरेर उज्यालो हुन लागेको अनुमान लगाउँथे । त्यतिबेला रातिमा समयको नापो गर्ने यिनै तारागण थिए ।

जङ्गली जनावर देखेर तर्सिएका अनेक पलहरू छन् सम्झनामा । भालेका डाकमा हिँड्नुपर्थ्यो । टाढाटाढा बासेका भालेहरूले बिहान भएको जनाउ दिन्थे ।

धान, अन्नबाली राम्रो फल्दा खुसी मिल्थ्यो । धन्सारमा मकै, कोदो र धानले भरिएका भकारी देख्दा सन्तोष हुन्थ्यो । कहिले बाढीले तहसनहस पार्थ्यो । कहिले पाक्न लागेको धान पहिरोले पुरिदिन्थ्यो । खडेरीले लहलहाउँदा मकैका कलिला बोट सुकेर खङ्ग्रङ्ग हुन्थे । खेतका गह्रामा पहिरो खसेर बगर बनेको हुन्थ्यो । तर पनि हिम्मत हारिँदैनथ्यो ।

पहाडको जिन्दगी आफ्नै लयमा हिँडेको थियो । सरल जिन्दगी बाँचेका मगरका छोराहरू उमेर पुगेपछि भर्ती हुन जान्थे । कोही हङकङ, कोही मलाया त कोही भारतीय सेनामा भर्ती हुन्थे । भर्ती भएर आउँदा कस्सिएका जुत्ता लगाएर आउँथे । उनीहरूको पहिरन बेग्लै हुन्थ्यो । भर्ती भएकाहरूको जिन्दगी सप्रियो भन्थे गाउँलेहरू । गाउँमा उनीहरूको इज्जत बढ्थ्यो ।

अघिल्लो पुस्ताका मान्छेहरू हलो जोत्ने, सिकर्मी, डकर्मीको काम गर्थे । बाँसको चोयाबाट भकारी मान्द्रा बुन्थे– धान, कोदो, मकै राख्नका लागि । मान्द्रा, भकारी अन्नसँग साट्ने चलन थियो । भकारी दिएर चिथ्रे (भकारी बेच्ने मानिस)हरूले कोदो मकै लैजान्थे । धेरै बाँस हुने ठाउँहरूमा मान्द्रो, भकारी, डोका बुनिन्थ्यो ।

(सागर गैरेको प्रकाशोन्मुख पुस्तक अंश ।)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, भदौ २८, २०८० ०७:०२