मुटु दुखे उपचार हुन्छ, मन दुखे कहाँ जाने ?

A+ A A-

के तपाईंलाई आत्महत्याको सोच आउँछ ? लामो समयदेखि एउटै कुराले मन पिरोलिरहेको छ ? जसले गर्दा तपाईंको मानसिक र शारीरिक अवस्था कमजोर भएको तपाईं आफैँलाई महसुस छ ? यदि यसो हुन्छ भने अब तपाईंले आत्महत्याको सोच त्याग्न सक्नुहुन्छ । जसको एउटै विकल्प हो- मनोपरामर्श सेवा ।

तपाईंले समयमै मनोपरामर्श सेवा लिनुभयो भने तनाव, चिन्ता र आत्महत्याको सोचबाट सजिलै मुक्त हुन सकिन्छ । र, जिन्दगी अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान सहज हुन्छ । तथ्यांकअनुसार समयमै मनोपरामर्श सेवामा पुगेकाहरू आत्महत्या गर्नबाट रोकिएका छन् ।

तर, कर्णालीमा आत्महत्याको अवस्था निकै भयावह छ । यहाँ मासिक करिब २५ जनाले आत्महत्या गर्छन् । वार्षिक रूपमा सरदरमा तीन सय जना कर्णालीका नागरिकले आत्महत्यामार्फत ज्यान गुमाइरहेको प्रहरीको तथ्यांक छ ।आइतबार सामाजिक विकास मन्त्रालयको आयोजनामा वीरेन्द्रनगरमा सम्पन्न विश्व आत्महत्या रोकथाम दिवसमा सहभागी सरोकारवालाहरूले समयमै मनोपरामर्श सेवा लिएमा आत्महत्याबाट जोगाउन सकिने दाबी गरेका छन् ।

कर्णाली प्रदेशमा ७९ स्थानीय तह छन्, यी सबै स्थानीय तहमा बसोबास गरिरहेका नागरिकहरू मनोपरामर्श सेवाको पहुँचमा छैनन् । त्यसैले पनि कर्णालीमा मनोसामाजिक परामर्श सेवा अभावले आत्महत्याको तथ्यांकलाई घटाउन नसकिएको सरोकारवालाको भनाइ छ ।

‘मुटु दुखे उपचार हुन्छ, मन दुखे कहाँ जाने ?,’ प्रदेश अस्पताल सुर्खेतका मनोविद् पूर्ण रावत प्रश्न गर्छन् । मनोविद् रावतकहाँ अहिले मनोपरार्श सेवाका लागि दैनिक १० देखि १२ जनासम्म बिरामी आइपुग्ने गरेका छन् । प्रदेश अस्पतालमार्फत सेवा लिँदै ५० देखि ६० जनासम्म बिरामीले मनोरोग उपचारका लागि नियमित औषधि सेवन गरिरहेको मनोरोग विशेषज्ञ डाक्टर सुशील समदर्शी बताउँछन् ।

‘प्रदेशको राजधानी वीरेन्द्रनगरमा मनोपरामर्श सेवा उपलब्ध छ । परामर्श सेवाले सम्भव नभएपछि औषधि सेवन पनि गराउँदै आइएको छ,’ डाक्टर समदर्शीले भने, ‘तर, हाम्रो एकल प्रयासले सम्भव छैन, हामीकहाँ दैनिक आउने बिरामीमा चारदेखि पाँच जना आत्महत्याको प्रयास गरेकाहरू हुन् ।’

बालविवाह, बढ्दो शहरीकरण, बेरोजगारी र गरिबी तथा समयमै औषधि उपचार नपाएका कारणले आत्महत्या गर्ने गरेको डाक्टर समदर्शीले बताए । मनोरोग तथा मनोपरामर्श आवश्यकता रहेका बिरामीहरूलाई समेत उपचारको आवश्यकता महसुस हुँदैन । मानसिक समस्या रहेकाले आफूलाई मनोपरामर्श सेवाको आवश्यकता रहेको महसुस गरे पनि अस्पताल तथा चिकित्सकको पहुँचमा आउँदैनन् । यसले बिरामीहरू आत्महत्याको सिकार हुन सक्ने जोखिम बढाउने डाक्टर समदर्शी बताउँछन् ।

कर्णाली प्रदेश प्रहरीको तथ्यांकअनुसार २०७७-७८ मा कर्णालीमा आत्महत्याका कारण ३ सय ३९ जनाको मृत्यु भएको थियो । २०७८-७९ मा २ सय ८९ जना र २०७९-८० मा २ सय ७४ जनाले आत्महत्याका कारण ज्यान गुमाएका छन् ।

प्रदेशमा मनोपरामर्श सेवाका लागि यहाँका दुर्गम जिल्लामा यो सेवा प्रवाहको स्थितिसमेत राम्रो छैन । अहिले पनि प्रदेशका जिल्ला अस्पतालमा मनोपरामर्श सेवाका लागि जनशक्तिको अभाव नै छ । सेवाका लागि दरबन्दीसमेतको सिर्जना भइरहेको छैन । सेवा प्रवाह संयन्त्र अभाव रहेको समयमा भने ‘टेलिमेडिसिन’ सेवामा मनोपरामर्शसमेत जोड्नुपर्ने मनोविद् रावतको भनाइ छ ।

कर्णालीका लागि मनोपरामर्श सेवा अभाव नै छ । तर, यसको अभाव खट्किएको विषयमा भने राज्य संयन्त्रसमेत जानकार छैन । कर्णाली प्रदेश प्रहरीकै तथ्यांक हेर्दा कर्णालीमा पुरुष नै बढी आत्महत्याको सिकार भएको देखिन्छ । कर्णालीमा २०७७-७८ मा १ सय ८२ जना, २०७८-७९ मा १ सय ६० र २०७९-८० मा १ सय ५७ जना पुरुषले आत्महत्या गरेका छन् ।

यस्तै, २०७७-७८ मा १ सय २१ जना, २०७८-७९ मा ९४ र २०७९-८० मा ८१ जना महिलाले आत्महत्या गरेका छन् । तीन आर्थिक वर्षमा १ सय ६ जना बालबालिकाले आत्महत्या गरेका छन् । यो तथ्यांकले कर्णालीमा मनोपरामर्श सेवाको अभाव बढ्दो अवस्थामा रहेको देखाएको मानसिक स्वास्थ्य तथा परामर्श केन्द्र (सीएसी नेपाल) नेपालकी सुमिता मल्ल बताउँछिन् । कर्णालीका ६ जिल्लामा मानसिक स्वास्थ्यका क्षेत्रमा काम गर्दै आएको सीएसीले मानसिक समस्याप्रति राज्यले बेलैमा ध्यान दिनुपर्नेमा जोड दिँदै आएको छ ।

यस्तै, वीरेन्द्रनगरमा कोसिसले समाहित परियोजनाअन्तर्गत मनोसामाजिक अपाङ्गताका क्षेत्रमा काम गर्दै आएको छ । कोसिसले वीरेन्द्रनगरलगायतका स्थानीय तहमा मनोसामाजिक अपाङ्गता रहेका व्यक्तिका लागि परामर्श सेवा प्रदान गरिरहेको कोसिसका कार्यक्रम अधिकृत महेश भट्टराई बताउँछन् ।

मनोसामाजिक परामर्श सेवा प्रवाहमा आफ्ना अनुभवसहित उनले भने, ‘मनोपरामर्श सेवा अभावले नागरिक आत्महत्याको सिकार भइरहेका छन् । यसमा सचेतनाको निकै अभाव छ । यसतर्फ राज्यले ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता छ । बर्सेनि सयौँ नागरिकले आत्महत्या गरिरहेका छन् । आत्महत्या रोकथाममा कोसिसले जनचेतामूलक गतिविधि सञ्चालन गरिरहेको छ ।’

आत्महत्या सबैको सरोकारको साझा विषय भएकाले सबैको सरोकार रहन जरुरी रहेको उनले बताए । आत्महत्याको उपचार र रोकथाम हुन सक्छ भन्ने कुरा सबैलाई जानकारी हुन सके आत्महत्यालाई नियन्त्रण गर्न सकिने उनको भनाइ छ ।

मनोसामाजिक रणनीति बनाउँदै प्रदेश सरकार

नेपालको संविधान २०७२ को भाग ३ को धारा १६ मा प्रत्येक नागरिकले सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक हुनेछ भनेर व्यवस्था गरेको छ । धारा ३५ मा नागरिकको स्वास्थ्यसम्बन्धी हक सुनिश्चित र आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क प्राप्त गर्ने र स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच हुनेछ भनेको छ ।

यस्तै, जनस्वास्थ्य सेवा ऐन २०७५ को दफा ३ को उपदफा ४ (ङ) मा मानसिक स्वास्थ्य सेवालाई आधारभूत स्वास्थ्य सेवाको सूचीमा समावेश गरिएको छ । अपाङ्गता भएका व्यक्तिको अधिकारसम्बन्धी ऐन- २०७४ को परिच्छेद ७ मा मनोसामाजिक अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि स्वास्थ्य, पुनर्स्थापना सामाजिक सुरक्षा तथा मनोरञ्जनको व्यवस्था गरिएको छ । राष्ट्रिय मानसिक स्वास्थ्य रणनीति तथा कार्ययोजना-२०७७ को लक्ष्यअनुसार नागरिकको मौलिक हकका रूपमा संविधानप्रदत्त स्वास्थ्य सेवाअन्तर्गत मानसिक स्वास्थ्य सेवामा सबैको सहज, सुलभ र समान पहुँच सुनिश्चित गरिएको छ ।

यति मात्रै होइन, सरकारले दिगो विकास लक्ष्य (२०१६-२०३०) को लक्ष्य ३ मा सुस्वास्थ्य तथा समृद्ध जीवनीमासमेत समेटेको छ । तर, नागरिकले यो अधिकारको उपभोग भने गर्न पाएका छैनन् । सरकारको राष्ट्रिय लक्ष्य र संविधानमा व्यवस्था भएअनुसार प्रदेश सरकारले मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक रणनीति निर्माण गर्न लागेको जनाएको छ ।

आत्महत्या रोकथाम दिवसमा कार्यक्रममा सामाजिक विकास मन्त्रालय स्वास्थ्य शाखा प्रमुख विर्षबहादुर शाहीले मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक रणनीति तयार गरी कार्यान्वयन गर्न लागिएको बताएका थिए । उक्त रणनीतिमा गुणस्तरीय मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक सेवा, सम्मानजनक सेवाग्राहीमैत्री मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक सेवा, दिगो मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक सेवा, निरन्तरताका लागि आन्तरिक तथा बाह्य स्रोतको पहिचान र परिचालन, विकास साझेदारबीच प्रभावकारी समन्वय र सहकार्य तथा सुरक्षित एवं गुणस्तरीय तथ्याङ्क संकलन अभिलेखीकरणलगायतका विषय समेटिएको शाहीको भनाइ छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, भदौ २५, २०८० ०८:००