मिथिलाञ्चलमा जितियाकाे राैनक, किन मनाइन्छ यो पर्व ?

A+ A A-

मिथिलाञ्चलका महिलाहरुको प्रमुख पर्व जितिया (दसैंको आसपासमा थारुजातिका नवयुवती र अधबैँसे स्त्रीहरुले माइतमा गएर घिरौँलाको पातमा घिरौंलाकै फूला राखेर गर्ने जित महान् को पूजा) आजबाट सुरु भएको छ । खासगरी पुत्रको दीर्घायुको लागि यो पर्वमा महिलाहरु अष्टमी तिथिभरी व्रत बस्ने गर्दछन् ।

शुक्रबार जनकपुरधामको प्रमुख तलाउहरुमा महिलाहरुले नुहाइ जिम मुहान् भगवानको पूजा गरेका छन् । पूजा गर्नेहरुको जनकपुरधामको गंगा सागर र धनुषा सागरमा भीड लागेको थियो । करिब चालिस वर्षदेखि लगातार पूजा गर्दै आएकी जानकी देवीले भनिन्, ‘हाम्रा लागि यो महत्त्वपूर्ण पर्व हो, छोराको दीघार्यूको लागि व्रत बसेकी हुँ ।’आजको तिथिलाई महिलाहरुले ‘नहाएखाए’ भन्ने गर्छन् जसका अर्थ ‘चोखो हुनु’ भन्ने हो । यस दिन व्रतालुले नदीमा स्नान गरी घिरौँलाको पातमा तोरी वा सूर्यमुखी तेल र पिना (खरी) चढाएर जित महान् देवताको पूजा गर्दछन् जसलाई तेलखरी भनिन्छ । यो तेलखरी प्रसादस्वरूप घरका सबैले टाउकामा लगाउने गर्दछन् ।

सप्तमी तिथिकै दिन दिवङ्गत भएका महिलाप्रति श्रद्धास्वरूप नैवेद अर्पण गरी महिलालाई निम्तो दिएर भोज गर्ने चलन पनि रहेको छ, जसलाई पितराइन भनिन्छ ।संस्कृतमा ’जीवित पुत्रिका’, हिन्दीमा जियतिया र मैथिली महिलाहरू ’जितिया’लाई आफ्नो सन्तानको सुख, आनन्द र प्रगतिका निमित्त मनाइने एउटा उत्साहजनक चाडका रूपमा लिन्छन् र यसलाई जिवित पुत्र पर्वको रूपमा मनाइन्छ ।

यो पर्व अश्विनको (अष्ठमी तिथिको कृष्ण पक्ष)को दिन मनाइन्छ । यो पर्व खासगरी आमाहरूले आफ्नो जीवित पुत्रका लागि व्रत बस्ने गर्दछन् । महिलाहरु ’निर्जला’ अर्थात् पानीसमेत सेवन नगरिकन २४ घण्टासम्म भगवान ’जीत महान् गोसाई’को पूजाआजा गरी कठोर व्रत बस्ने परम्परा रहिआएको छ ।

यसैदिन सधवाले कोदो (मरूवा) रोटी र माछा खाने परम्परा रहेको छ ।

शाहाकारीले गम्हरी (कोसाभित्रै फल्ने धान) को खीर वा भात पनि खाने चलन छ ।अष्टमी तिथि सुरु हुनुपूर्व व्रतालु महिला घरका सबै सदस्यसँग भित्तामा अडेस लगाइ च्युरा दही खाने गर्छन् । व्रतको क्रममा पानी पनि नखाने परम्परा छ । यसपाली पारण आइतबार साँझ ३ बजे हुनेछ । व्रतको क्रममा महिलाहरुले स्याल र चीलको कथा सुन्ने र सुनाउने गर्छन् ।

सन्तानको दीर्घ जीवन, पुत्रप्राप्ति तथा पारिवारिक सुख शान्तिका लागि मनाइने जितिया पर्वको धार्मिक सांस्कृतिक तथा तान्त्रिक महत्त्वसमेत छ । सांस्कृतिविद डा. भोगेन्द्र झा यो पर्वले मिथिला महिलाको सांस्कृतिक भूमिका र महत्त्व पनि उजागर गर्ने बताउँछन् ।

पितृ पक्षमा मनाइने पर्वमा महिलाले आफैंले दिंवगत पितृलाई पिण्डजस्तै चढाउँछन् ।

जितियाको कथा

पुरानाे कथा छ, नर्मदा नदीको किनारमा कञ्चनवती नाम गरेको एउटा गाउँ थियो र उक्त ठाउँमा राजा मलायकेतुले राज गर्थे । खोलाको पश्चिमी किनारामा वलुहटा नाम गरेको एउटा मरुभूमि पनि थियो । त्यही किनारमा एउटा पाखैरको रुख थियो जसमा पोथी चील बस्थी । चील बस्ने रुखमुनी पोथी स्याल बस्थी ।

उनीहरुले मित्रता गरे । एकदिन जंगलका अरुलेजस्तै उनीहरुले पनि भगवान जीतवाहन गोँसाईको निर्जल व्रत बस्ने निर्णय गरे । तर, संयोगवश सोही दिन उनीहरु बस्ने मरुभूमिको छेउमा रहेको शहरको धनी व्यापारीको मरेको छोरालाई जलाउन ल्याउँछन् । पानी अत्यधिक परेका कारण मलामी आएकाहरु लासलाई त्यतिकै छोडेर हिन्छन् ।

चीलले अरुले जस्तै व्रत कायम राखे पनि पोथी स्यालले भने गाडेको लासको मासु सेवन गर्ने तीव्र थाम्न सक्दिन ।

अर्को जन्ममा यी दुवै चील र स्याल एउटै घरमा अनि ब्राम्हण परिवारमा दिदी–बहिनीका रुपमा जन्मिन्छन् ।

चील अब शिलवती नामकी ब्राम्हण कन्याको रुपमा जन्म लिन्छे भने स्याल यस जन्ममा कपुरवती हुन्छे । शिलवतीको बुद्धिसेन भन्ने व्यक्तिसँग अनि बहिनी कपुरवतीको विवाह राजा मलायकेतुसँग हुन्छ ।

शिलवतीको सात जना सुन्दर पुत्र हुन्छन् भने कपुरवतीको पुत्रको मृत्यु हुन्छ ।

शिलवतीका छोराहरुले राजा मलायाकेतुकोमा काम गर्न थाल्दछन् र ती केटाहरु आफ्नी दिदीका पुत्रहरु भएको थाहा पाएपछि स्यालबाट शिलवती बनेकी बहिनी कपुरवती रिसले चुर हुन्छे ।

राजालाई भनेर ती सातैजना शिलवतीका पुत्रहरुको हत्या गर्न लगाइ तिनको टाउकालाई रातो कपडामा बेरेर दिदीकोमा पठाउने षडयन्त्र गर्छे । तर, यो कुरा भगवान जीत महान गोँसाईले थाहा पाएपछि सातै छोरालाई बचाउँछन् । ती सातैजना पुत्रहरुलाई अमृत दिएर अमर बनाउँदै उनीहरुको टाउकोको साटो माटोको टाउको रातो कपडामा बेरिदिन्छन् । यसरी रातो कपडाले बेरिएको भाँडो शिलवतीको घरमा पुग्दा टाउकाको साटो फलफूलले भरिपूर्ण उपहारको रूपमा परिणत हुन्छ ।

यता, हत्याको योजना बुन्ने बहिनी कपुरवती आफ्नी दिदीको घरमा अब छोराहरुको मृत्युले रुवाबासी भइरहेको होला भन्ने अनुमान गरी एक सेविकालाई बुझ्न पठाउँछे । तर, शिलवतीको घरमा हर्ष उल्लास र खुसीयाली छाएको सन्देशयुक्त खबर उनीहरूले ल्याएपछि राजा मलायकेतु अर्थात् कपुरवतीका पतिले पक्कै पनि त्यो घरमा भगवानको कृपा छ भन्ने सोच्दछन् ।

दिदीको खुसी सहन नसकेर अब कपुरवती दिदीको घर पुग्छे र सम्पूर्ण कुरा भन्छे । यसो भन्दैगर्दा शिलवतीलाई पूर्वजन्मको कुरा याद आउँछ जहाँ उसले चीलको रुपमा भए पनि भगवान जीतमवाहन गोँसाईको व्रत बसेकी थिई । यो प्रशंग शिलवतीले बहिनीलाई भन्छे । यो सुनेर बहिनी कपुरवती बेहोस हुन्छे । लगत्तै उसको मृत्यु हुन्छ ।

यसै बेलादेखि भगवान जीतमहान गोँसाईको श्रद्दापूर्वक ढंगले आमाहरुले छोराछोरीको रक्षाका लागि जितिया पर्वमा व्रतको परम्परा थालेको मान्यता रहिआएको छ ।

विशेषतः नेपालको तराई, भारतलगायत संसारका धेरै देशमा वैदिक सनातन हिन्दु रीतअनुसार जितियाको व्रत लिइन्छ । यो व्रत कुनै धनधान्य अनि ऐश्वर्यका लागि नभइ नितान्त मातृस्नेह र मातृवात्सल्यको एउटा अद्भूत उदाहरण रहेको समाजशास्त्री महारुद्र झा बताउँछन् ।