बुबा साथमा हुँदा केटाकेटीले साेच्छन्, 'म सुरक्षित छु, जे पनि गर्न सक्छु'

तस्वीरः सुशील श्रेष्ठ ।

A+ A A-

बुबा भन्नाले साधारण बुझाइमा वंश दिने बुबा भन्ने बुझिन्छ । तर, बुबाको भूमिकाका आधारमा काख लिने बुबा, आमाको अर्को बिहे भएको भए सो बुबा, आमाबुबातिरका हजुरबुबाहरू, काका, ठूलो बुबा, तथा मामाहरू र यी कोही पनि नभएको अवस्थामा विश्वासिलो पुरुष व्यक्तित्वहरू शिक्षक, छिमेकीले पनि बालबालिकालाई बुबाले जस्तै मार्गनिर्देशन गर्ने, उत्प्रेरणा दिने कार्यमा सहयोग गर्न/गराउन सकिन्छ ।

हाम्रो संस्कृतिमा पनि पुरुषको भूमिका सबै क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण भएजस्तै प्रारम्भिक बालविकासको क्षेत्रमा पनि बुबाको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । बुबाको जिम्मेवारी संरक्षण प्रदान गर्ने, शैक्षणिक सहयोग गर्ने, जीवनको योजना तयार गर्ने, प्रोत्साहन गर्ने, उपयुक्त हेरचाह भए नभएको अनुगमन गर्ने, आर्थिक उपार्जन गर्नेजस्ता महत्त्वपूर्ण पक्षमा भएको हुन्छ ।

बालबालिकाले आफ्नो कोमल मन मस्तिष्कमा बुबाका लागि ठूलाे स्थान बनाएका हुन्छन् । उनीहरूमा 'बुबा साथमा भएपछि, म सुरक्षित छु, म जे पनि गर्न सक्छु', भन्ने आँट हुन्छ । त्यसैले बुबा संवेगात्मक सुरक्षाको बलियो आधार हो । प्रारम्भिक बालविकासमा पनि बुबाको प्रत्यक्ष सहकार्यको अपेक्षा गरिएको छ । यसै सन्दर्भमा बालबालिकाको हुर्काइमा बुबाको प्रत्यक्ष सहकार्यले बालबालिकाको सर्वाङ्गीण विकासमा गुणात्मक अभिवृद्धि हुने विभिन्न अनुसन्धानले दर्शाएको छ, जसका केही बुँदाहरू यस प्रकार छन्:

स्वास्थ्यमा प्रभाव

गर्भावस्थादेखि नै बालबालिकाको हेरचाह गर्ने जिम्मेवारी बुबाले निर्वाह गर्दा, परिवार, आमा र गर्भको शिशुलाई पनि शारीरिक तथा मानसिक सुरक्षा महसुस हुन्छ । जसले गर्दा, जन्मपछि पनि आमाको दूध प्रशस्त बन्ने प्रोल्याक्टोन हर्मोन निष्कासन हुन्छ । शिशुले प्रशस्त स्तनपान गर्न पाउँछ । आमा र शिशु शारीरिक तथा मानसिक रूपमा स्वस्थ हुन्छन् । बालबालिकासँग रमाइला क्रियाकलाप गर्दा, दौडँदा, उफ्रेर खेल्दा, घुमफिर गर्दा, बालबालिका तथा बुबाको पनि मोटोपना कम हुने तथा शारीरिक, मानसिक स्वस्थता कायम रहन्छ ।

सामाजिक तथा संवेगात्मक उपलब्धि

दैनिक कार्यहरू जस्तैः ख्वाउने, सरसफाइ गर्ने, सँगै खेल्ने, नुहाउने, घुम्न जाने आदि कार्यमा बुबाको सहभागिता भएमा बालबालिकाले गौरव गर्ने, संवेगको नियन्त्रण गर्ने, आत्मविश्वास बढ्ने, काम गर्ने जोश, जाँगर र आँट बढ्ने हुन्छ । बुबासँग स्वतन्त्र अन्तर्क्रियाले सञ्चारको विकास हुने र भविष्यमा साथीहरूसँग पनि मिलेर बस्ने तथा सकारात्मक सम्बन्ध बनाउँछन् ।

पारिवारिक सम्बन्ध

बुबाको सहभागिताले घरमा भैझगडा, दुर्व्यवहार नहुनाले बालबालिका पनि बाल अपराध तथा लागुपदार्थ दुर्व्यसनमा फस्दैनन् । यसरी उनीहरूले बुबालाई नमुना व्यक्तित्व मानेर आफूले पनि भविष्यमा आफ्नो घरपरिवारमा झैझगडा नगर्ने, सहयोगी र ममतामयी पारिवारिक सम्बन्ध बनाउन सक्षम हुन्छन् ।

बौद्धिक विकासमा उपलब्धि

बालबालिकालाई बुबाले मायालु वातावरणमा खेलाउँदा, सिकाइमा उत्प्रेरित गर्दा, विद्यालयको गृहकार्यमा सहयोग गर्दा उनीहरूको बौद्धिक स्तर उच्च हुने र जसले गर्दा शिक्षण सिकाइमा पनि उच्च उपलब्धि ल्याउँछन् । विद्यालय शिक्षामा निरन्तरता, दिनभरि सक्रिय भएर सिक्ने, कक्षा नदोहोऱ्याउने, साथै विद्यालयको शिक्षा पूरा गर्ने गर्छन् । छिट्टै परिवर्तनलाई स्वीकार गर्ने, वैज्ञानिक आविष्कारलाई प्रयोग गर्ने र सूचना सङ्कलन गर्नेसमेत हुन्छन् ।

खतरापूर्ण व्यवहारमा कमी

बुबाको प्रत्यक्ष सहभागिताले हुर्काएका बालबालिकामा दुर्व्यवहार, दुर्व्यसनी, कुलत तथा बाल अपराधमा फस्ने सम्भावना न्यून हुन्छ ।

लैङ्गिक समानता

बुबाले पनि आमाले जस्तै राम्रो र सचेतनापूर्वक बालबालिकाको स्याहार गर्न सक्छन् । बालबालिकाको गर्भ, जन्म र हुर्काइमा महिलाको लामो योगदान हुनाले आधुनिक समाजले बुबाको प्रत्यक्ष योगदान खोजिरहेको छ । यसै सन्दर्भमा पुरुषको योगदानले माथिका सबै सकारात्मक उपलब्धिसहित लैङ्गिक समानता, महिलाको भावनाको कदर, घरायसी हिंसा न्यूनीकरण तथा महिलाको पेसागत कार्यमा पनि सहयोग हुन्छ । अर्को महत्त्वपूर्ण उपलब्धि बालबालिकाले बुबाले गर्ने काम र आमाले गर्ने काम छुट्याउँदैनन् र लैङ्गिक समानता आफ्नो जीवनमा पनि लागू गर्छन् ।

बालबालिकाको विकासात्मक अवस्थाअनुरुप बुबाको जिम्मेवारीः

गर्भावस्थामा

• बालबालिका जन्माउने तयारीदेखि नै बुबाले सकारात्मक सोच बनाउने, आर्थिक व्यवस्था गर्ने तथा पोषणयुक्त खाना खानुपर्छ ।

• गर्भ रहेको शङ्का हुनासाथ गर्भ परीक्षण गराई निर्क्योल गर्ने तथा घर परिवारमा सकारात्मक वातावरण तयार गर्नुपर्छ ।

• गर्भावस्थामा परीक्षण गर्ने, स्वास्थ्य केन्द्र अस्पताल निर्क्योल गरी निरन्तर गर्भ परीक्षणमा जाने, स्वास्थ्यकर्मीको सल्लाह सुझावअनुरुप वातावरण तयार गर्नुपर्छ ।

• गर्भवती महिलालाई शान्त, सहज र आत्मीय वातावरण दिई तनावमुक्त बनाउन मद्दत गर्नुपर्छ ।

• घरायसी दैनिक काममा सघाउने, ठूला गह्रौँ सामानहरू बोक्ने, उचाल्ने वा जोखिमपूर्ण कामहरू लगाउनु हुँदैन ।

• धूमपान, मद्यपान गर्नुहुँदैन । यसैगरी खेतबारीमा हाल्ने मल, कीटनाशक औषधिहरू गर्भवतीको वरिपरि राख्नुहुँदैन ।

• गर्भावस्थामा शरीरमा आउने परिवर्तनका बारेमा कुराकानी र मानसिक तयारी गर्नुपर्छ ।

• गर्भमा रहेको शिशुले पनि आवाजहरू सुन्ने भएकाले आमा र शिशुसँग कुराकानी गर्ने, गीत सङ्गीत सुनाउने र स्पर्श गर्ने गर्नुपर्छ ।

• आ-आफ्नो संस्कृति अनुरुप सकारात्मक चालचलनहरू गर्ने र गराउन सहयोग गर्नुपर्छ ।

बुबाले सुत्केरी गराउने स्वास्थ्य केन्द्र वा अस्पतालको निर्क्यौल गर्ने, सो केन्द्रसम्म पुग्ने स्थानअनुसारको साधनको व्यवस्था गर्नुपर्छ ।

• आर्थिक व्यवस्थापन, पोषणयुक्त खानाको व्यवस्था, सुत्केरी तथा नवजात शिशुको हेरचाह स्याहार गर्ने सहयोगीको व्यवस्था गर्नुपर्छ ।

• प्रसव व्यथाको समय कष्टपूर्ण हुने भएकाले श्रीमान्‌ले सहानुभूति गरी आवश्यक शारीरिक एवम् भावनात्मक सामिप्य र सहयोग पुर्‍याउनुपर्छ ।

• जन्मपश्चात् शिशुलाई बोलेर स्वागत गर्ने आफ्ना सकारात्मक संवेगहरू व्यक्त गर्ने, आमाको र आफ्नो छातीमा टाँसेर राख्नुपर्छ ।

• आमालाई तातो खानाको व्यवस्था शिशुलाई लगाउने लुगाको व्यवस्था तथा एक घण्टाभित्र शिशुलाई स्तनपान गर्ने व्यवस्था पनि गर्नुपर्छ ।

• आ-आफ्नो संस्कृतिअनुसार शिशुको स्वागत, न्वारन, पास्नी गर्नुपर्छ ।

• सम्बन्धित कार्यलयमा जन्म दर्ता पनि अनिवार्य गर्नुपर्छ ।

हुर्कने क्रममा बुबाको भूमिका

दैनिक क्रियाकलापमा

बालबालिका जति साना छन्, मस्तिष्क विकास उति नै तीव्र हुन्छ । बुबाबाट पाएका विभिन्न अवसर तथा उचित स्याहारले बालबालिकाको राम्रो विकास हुन्छ । त्यसैले शिशु वा बालबालिकालाई स्नेहपूर्वक प्रतिक्रिया जनाउने, उनीहरू रोए, अवज्ञा गरे, रिसाएमा धैर्य गरी उनीहरूले के खोजिरहेका छन् बुझेर सहयोग गर्नुपर्छ ।

• बालबालिकाको लगि बुबा यस्तो मनपर्ने व्यक्तित्व होकी उनीहरू रोएको बेलामा पनि आमाले भन्दा बुबाले बोलाउँदा छिट्टै चुप लाग्ने र प्रतिक्रिया दिने गर्छन् ।

• शिशुलाई खुवाउने, खेलाउने, गाउने, डुलाउने नुहाइदिने, लुगा लगाइदिने, सुताउने वा उनीहरूको ससाना समस्याहरू तुरुन्तै समाधान गरिदिने, उनीहरूको काममा सघाउने गर्नुपर्छ ।

• बालबालिकालाई सुताउने बेलामा कुरा गर्ने, सुमसुमाउने, 'हो.. हो.. नानु' भन्दै थुमथुम्याउने, निदरी गीत गाउँने, कथा सुनाउने गर्नुपर्छ ।

• बुबाआमा दुवै घरबाहिर काममा जाने हो भने, घरायसी कामकाजमा बुबाले पनि उत्तिकै समय दिनुपर्छ । बालबालिकाको हेरचाहका लागि भरपर्दो, तालिम प्राप्त, अनुभवी स्याहारकर्ता राख्ने र समय समयमा निगरानी पनि गर्नुपर्छ ।

• काम गर्ने बुबाले पनि दैनिक कम्तीमा २ घण्टा बालबालिकासँग कुराकानी, स्नेह र उनीहरूको कुरा सुन्नका लागि समय दिनुपर्छ ।

बालविकास केन्द्र वा विद्यालय

• बालविकास केन्द्र वा विद्यालय जाने बालबालिकालाई लुगा लगाइदिने, पुऱ्याउन जाने, लिन जाने लुगाहरू ठीक ठाउँमा राख्ने, जाँदा र आउँदा खेल्दा सुरक्षित अभ्यासहरू सिकाउने, बालविकास केन्द्रमा सिकेका विषयहरूलाई घरायसी क्रियाकलापमा सिक्न सहयोग गर्ने गर्नुपर्छ । विशेषगरी बालविकास केन्द्र वा प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षा सिकाइको जग भएकाले एकैचोटि कखरा सिकाउनेभन्दा पूर्वपढाइ तथा पूर्वगणितीय सीपलगायत सर्वाङ्गीण विकासका अवसरहरू सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।

• विद्यालय जाने बालबालिकालाई विद्यालयमा बालमैत्री वातावरण तथा बालकेन्द्रित शिक्षणसिकाइ भएको सुनिश्चित गर्ने, गृहकार्य गर्न अनुकूल वातावरण तयार गर्ने, गृहकार्य गर्न सहयोग गर्ने, आफूले सिकाउन नसके विद्यालयसँग समन्वय गर्ने गर्नुपर्छ । उनीहरूलाई पढ्न उत्प्रेरित गर्ने र आफूले सुन्ने कथाका पुस्तकहरू सुत्ने बेलामा सँगै पढ्ने गर्नुपर्छ ।

• बालविकास केन्द्र वा विद्यालयका शिक्षकसँग नियमित सम्पर्कमा रहेर बालबालिकाको सिकाइ अवस्थाबारे जानकारी लिनुपर्छ ।

घरबाहिर भएका बुबाहरूले गर्नुपर्ने कार्यहरू

वैदेशिक रोजगारी तथा अन्य कारणले घरबाहिर भएका बुबाहरूले पनि सूचना प्रविधिको प्रयोग गरी निम्न तरिकाले बालबालिकासँग सुमधुर सम्बन्ध राख्न सक्छन् :

• बालबालिकालाई दैनिक निश्चित समय निर्धारण गरी फोन वा भिडियो कल गर्ने गर्नुपर्छ ।

• उनीहरूको उमेरअनुसार बुझ्ने गरी हाउभाउसहित स्वरहरू उतारचढाव गरेर सही थाप्ने 'ए... हो र, अनि.... के भयो नि ?' जस्ता खुल्ला प्रश्नहरू सोधेर उनीहरूलाई धेरै बोल्न उत्प्रेरित गर्नुपर्छ ।

• कुराकानीमा पहिले बालबालिकाको दिनभरिको क्रियाकलापहरू सुन्ने र आफूले पनि आफ्नो दिनभरिका घटनाहरू बताउने गर्नुपर्छ ।

• अनावश्यक रूपमा आफू आउँछु भनेर वा अन्य झुठा बाचाहरू गर्नुहुँदैन ।

• घरका अन्य सदस्यहरू, श्रीमती, आमाबुबासँग पनि बालबालिकाको बारेमा सोधपुछ गर्ने, खाना कसरी खुवाएको छ ? खेल, कुराकानी गराएको छ छैन ? विद्यालयमा रमाएको छ छैन ? दैनिक गृहकार्य गरेको छ छैन ? सोधीखोजी गर्नुपर्छ ।

जान्नैपर्ने तथ्यहरू

• बालबालिका हुर्काउनु आमाबुबा दुवैको साझा जिम्मेवारी हो ।

• बालबालिकाको हुर्काइमा बुबाको प्रत्यक्ष सहकार्यले बालबालिकाको सर्वाङ्गीण विकासमा गुणात्मक अभिवृद्धि हुने विभिन्न अनुसन्धानले देखाएका छन् ।

• गर्भावस्थादेखि नै बालबालिकाको हेरचाह गर्ने जिम्मेवारी बुबाले निर्वाह गर्दा जन्मपछि पनि आमाको दूध प्रशस्त बन्ने र शिशुले प्रशस्त स्तनपान गर्न पाउँछ ।

• बालबालिकाको दैनिक कार्यमा बुबाको सहभागिता भएमा उनीहरूको भाषा, सिकाइ र सञ्चारमा राम्रो विकास हुन्छ । भविष्यमा साथीहरूसँग सकारात्मक सम्बन्ध हुन्छ । बालबालिका कुलत (लागुपदार्थ, आपराधिक क्रियाकलाप ) मा पर्दैन ।

• वैदेशिक रोजगारी तथा अन्य कारणले घरबाहिर भएका बुबाहरूले पनि सूचना प्रविधिको प्रयोग गरी बालबालिकासँग सुमधुर सम्बन्ध राख्न सक्छन् ।

(शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रले प्रकाशित गरेको 'अभिभावक शिक्षा' पुस्तकको सहयोगमा)

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ २३, २०८० ०८:००