२३ वर्षपछि पोखरामा पुनर्जागृत बाघ मार्ने जात्रा

A+ A A-

पोखराको महेन्द्रपुल, गैह्रापाटन, नालामुखतिर नेवार समुदायको बाक्लै बसोबास छ । अनेकन संस्था बनाएर संगठित नेवार समुदायले कहिले गाईजात्रा, कहिले गणेशजात्रा, कहिले माघेजात्रा देखाउँछन् । यसपटक उनीहरूले पोखरेली कमैले सुनेको र नेवार समुदायको पछिल्लो पुस्ता नै बेखबर ‘बाघजात्रा’ देखाएका छन् ।

पछिल्लोपटक २३ वर्षअघि २०५७ सालमा यो जात्रा देखाइएको थियो । कलाकार धेरै आवश्यक पर्ने र धेरै खर्च लाग्ने भएकाले पोखराको नेवार समुदायले यसलाई निरन्तरता दिन सकेको थिएन । यसपटक विभिन्न संघसंस्था र व्यक्तिबाट सहयोग जुटाएर २३ वर्षपछि गत १८ देखि २० भदौसम्म तीन दिन पोखरामा बाघजात्रा देखाइएको छ । बाघजात्रालाई पुनर्जागृत गर्न पोखरेली नेवारहरूले जेवाहरलाल श्रेष्ठको संयोजकत्वमा बाघजात्रा आयोजक समिति २०८० नै गठन गरेका थिए । २३ वर्षसम्म हुन नसकेर यसपटक भएको जात्रा अब ५-६ वर्षको अन्तरालमा देखाउने प्रयास गरिने जेवाहरलालले यस वर्षको बाघजात्राको समापन समारोहमै उद्घोष गरेका छन् ।

के हो बाघजात्रा ?

यो जात्रामा हिंस्रक र मान्छेलाई दुःख दिइरहने बाघलाई मारेको देखाइन्छ । किंवदन्तीअनुसार पोखरामा घना बस्ती नहुँदा र जंगल हुँदा बाघले निकै दु:ख दिन्थ्यो । कृषकलाई बाघले दुःख दिएपछि उनीहरूले राजा गुहारेका थिए । त्यसपछि राजाले आफ्नो शक्ति स्रोत प्रधानमन्त्री, प्रधानसेनापति, मन्त्री, शिकारीको प्रयोग गरेर बाघ नियन्त्रणमा लिई मारेको र किसानको समस्या समाधान भएको किंवदन्तीअनुसार यो जात्रा मनाउने गरिएको उलकले सुनाए ।

'बाघ मार्ने जात्रा जंगलमा आफ्नो जीवन सहज रूपले बिताइरहेको बाघको हत्या गर्ने होइन,' बाघजात्रा आयोजक समिति सचिव सुनील उलक भन्छन्, 'यस जात्राको कथाअनुसार जंगली हिंस्रक जनावर बाघले शहर प्रवेश गरेर जनताका घरपालुवा जनावरहरूका साथसाथै मानिसहरूलाई समेत आक्रमण गरी मार्न थालेपछि जनताद्वारा राजालाई नरभक्षी बाघ मारिदिन अनुरोध गरिएपछि राजाले आफ्नो सम्पूर्ण राज्यशक्तिका रूपमा प्रधानमन्त्री, सेना प्रमुख, सेना, शिकारीहरू, जनता तथा स्वयम् राजा नै उपस्थित भएर राजाले चारैतिरबाट घेरिएर रहेको बाघलाई बन्दुकले मार्ने कार्य हुन्छ ।'

प्रक्रियाअनुसार राजा–रानीको निगरानीमा सिकारीले बाघलाई नियन्त्रणमा लिन्छन् र गोली हानेर मारिन्छ । तर, बाघलाई मार्नुअघि त्यसका पञ्जा पछ्याइन्छ । बाघ पछ्याएको देखाउन गत १८ देखि २० भदौसम्म राजारानी, प्रधानसेनापति, राजारानीका सुरक्षाकर्मी, प्रधानमन्त्री, मन्त्री, लाखे, यमराजलगायतले पोखराका मुख्य बजार परिक्रमा गरेका थिए ।

पहिलो दिन १८ भदौमा नेवा छें हुँदै मोहरियाटोल, बागबजार, नदीपुर, बालधारा चोक, नालामुखसम्म पुगेको थियो । दोस्रो दिन नेवा छें हुँदै गणेशटोल, सिमलचौर, सिर्जनाचोक, पृथ्वीचोक, महेन्द्रपुल हुँदै जात्रा नेवाः छे पुग्यो । अन्तिम दिन बुधबार नेवाः छेंबाट भीमसेन मन्दिर, तेर्सापट्टि, महेन्द्रपुल, रानीपौवा, माटेपानी, गौंडामुख, कुँडहरचोक, अमरसिंहचोक, बुद्धचोक हुँदै पोखरा रंगशाला पुगेको थियो । त्यहाँ शिकारीले घेरेर बाघ मारेको र खुसियाली मनाएको देखाएर जात्रा सकिएको थियो ।

यो जात्राको अन्तिममा बाघको रूप धारण गरेका व्यक्तिलाई घेरा हालिन्छ । बाघको रूप धारण गरेका व्यक्ति आफूले लगाएको पोशाक छोडेर भागेपछि त्यसलाई मारेको देखाएर अबिरको होली खेलिन्छ । पोखरा रंगशालामा भएको जात्राको समापन समारोहमा सुरेश शाही बाघको भूमिकामा थिए । एउटा धुन बजाएपछि उनी सिकारीहरूको बीचमा आइपुग्छन् । यो दृश्यले धुनले बाघ लट्ठिएको देखाउन खोजेको हो । त्यसपछि सिकारीले घेरा हाल्छन् । उनी आफूले लगाएको बाघको छालाजस्तै वस्त्र छोडेर निस्किन्छन् । त्यही वस्त्रलाई गोली हानेको र त्यसपछि बाघ मारेको देखाइन्छ । अनि सिन्दुरजात्रा गरेर बाघजात्रा सकिन्छ ।

पोखरामा यो जात्रा कहिलेदेखि मनाउन सुरु भयो भन्ने यकिन छैन । तर, २००६ सालदेखि सुरु भएको मानिन्छ । पोखरा, चितवनमा अहिले बाघजात्रा देखाइए पनि यसको सुरुआत काठमाडौंबाट भएको हो । तर, काठमाडौं उपत्यकाका तीनवटै जिल्लामा अहिले बाघजात्रा मनाइँदैन । त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गत इतिहास तथा संस्कृतिकी विद्यार्थी वीणा श्रेष्ठले पोखराका नेवार समुदायले मनाउने चाडपर्व र जात्राबारे २०७५ सालमा अध्ययन गरेकी थिइन् । त्यसमा उनले नेवार समुदायका अगुवासँग गरेको कुराकानीलाई आधार मान्ने हो भने बाघजात्रा काठमाडौंबाट पोखरा आएका नेवारसँगै यता आइपुगेको हो ।

बाघजात्राको इतिहास

काठमाडौं उपत्यका घना जंगलले भरिएको थियो । त्यो जङ्गलमा बाघहरूको बिगबिगी थियो । नेवार समुदाय बस्ने ठाउँहरूमा बाघले दिनहुँजस्तो चराइरहेका बोका, बाख्रा, कुखुरा, गाई, भैँसी आदिको विनाश गर्दै गए । टोलटोलका बालबालिकाहरू पनि आक्रमण गरेर मानवलाई आतंकित गर्दै गए । नेवार समुदायहरू चिन्तित हुन थाल्यो । त्यसपछि बाघलाई मार्नुपर्छ भनेर शिकारी योग्य व्यक्ति (ढिकेग्वारा)लाई जिम्मा दिए । शिकारी ढिकेग्वाराले मार्न नसकेपछि झन् नेवार समुदायहरू निकै नै चिन्तित भए । नेवार समुदायहरू मिलेर राजा कहाँ बाघ मार्न सहयोग पाऊँ भनी बिन्ती चढाए ।

राजाले जनताको दुःख देखेर उक्त बिन्तीलाई स्वीकार गरेर रानी, भारदार, मन्त्री, सैनिकहरूसँग सल्लाह गरेर हातहतियार, धनुकाँड, भाला, खुकुरीसहित सक्दो सहयोग गरेर बाघहरूलाई घेरा हालेर मारे । जनता उक्त दिन राजाको कार्य देखेर ज्यादै नै खुसी भए । कृष्ण अष्टमीको साँझ बाघलाई घेरा हालेर सैनिकहरूको सहयोगबाट घेरामा ल्याएर मारेको थियो । किनभने बाघ दुर्गा भवानीको वाहन भएकाले ज्योतिषको सल्लाहअनुसार साँझपख मारेको थियो ।

यस घटनापछि काठमाडौं उपत्यकामा बाघले दुःख दिएन । त्यसपछि नेवार समुदायले, यसको सम्झनामा बाघ जात्रा मनाउन थाले । यसरी काठमाडौं उपत्यकाबाट बसाइसराइ र जागिरको सिलसिलामा पोखरामा बसेका नेवार समुदायहरूले बाघ जात्रा निकालेको पाइन्छ ।

यसपटकको जात्रामा सांस्कृतिक नगरी भक्तपुर नगरपालिकाले सहयोग गरेको छ । जात्राका लागि भक्तपुर-३ मा रहेको घट्खा दाफा भजन खलःका नृत्य तथा बाजा टोलीका करिब ५० सदस्यहरू भक्तपुरका नगरपालिकाका उपप्रमुख रजनी जोशीको नेतृत्वमा पोखरा आएको थियो । त्यसबाहेक कास्की, बागलुङ र मुस्ताङका गरेर जात्रामा २ सयभन्दा बढी कलाकार राजारानी, प्रधानमन्त्री, प्रधानसेनापति, यमराज, आकर्षक वेशभूषामा सजिएका थिए ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, भदौ २१, २०८० ०९:०३