भिरको बाटो : सन्तान र आफन्तबाट पाएकाे दुःख-पीडाको सागर

A+ A A-

५३ वर्षको उमेरमा १ कक्षामा स्कुल भर्ना भएर कक्षा ७ सम्म पढिन् । पढ्नुको कारण कुनै जागिर खान होइन, न त कुनै अफिसमा बढुवा हुन हो । हो त सुखदुःखको साथी बनाउन । अब मेरो बाँकी जीवनको साथी कोही हुन सक्छ भने त्यो अक्षरहरू नै हुन सक्छन् भनेर पढ्ने सुर कसिन् ।

उसो त सानैदेखि मनको एक कुनामा थन्किएर बसेको पढ्ने रहर पूरा गर्नु पनि थियो । आफूले भोगेको जीवनलाई अक्षरमा उतार्नु थियो । ती अनिदा रातहरूको कथा लेख्नु थियो । ती घाँसका भारी, दाउराका भारी बोक्दाका दिन सम्झनु थियो । श्रीमान्‌ले रक्सी खाएर दिएको दुःख । भन्नु थियो, आफैँले डाँफे जहाज बनाएर उडाउन लायक बनाएको छोराले त्यही जहाज उडाउने सभामा अरु मानिसलाई नचिनाएको कथा । नचिनाउनुको कारण आफू अशिक्षित र श्रीमान्‌ प्यारालाइसिस थिए । तर, दुवै सभामा पुगेको खुसीको सीमा नहुँदा पनि छोराले एकपटक नामसम्म नलिएको पीडादायी क्षण ।

हो, यी सबै कारण थिए– उनलाई ५३ वर्षको उमेरमा स्कुलको ढोकासम्म पुर्‍याउने कारण । उनका साथीसंगीले नातिनातिना काखमा खेलाउँदै थिए । उनी भने स्कुल पोशाकमा ब्याग बोकेर स्कुल जान थालिन् ।

उनले पोखराका सडकमा स्कुले पोशाकमा ब्याग बोकेर स्कुल गएको देखेर कसैले हाँसोमा उडाए । कसैले अरुका लागि प्रेरणा हुने भन्दै हौसला दिए । कसैले गोमाले नसुन्ने गरी कानेखुसी गरेर कुरा काटे । तर, गोमाका पाइला रोकिएनन् । उनको बालापनको अक्षर चिन्ने धोको पूरा गरिन् । त्यो पनि एक/दुई वर्ष होइन, ६ वर्षसम्म नियमित पढेर ।

आफूले भोगेको जीवन कुनै चौतारीमा बसेर पढ्न उनले अक्षर चिनिन् । त्यही पढाइको बलमा उनले आफ्नो जीवनका भोगाइलाई पुस्तकको रूपमा आकार दिइन् । नाम राखिन्– 'भिरको बाटो' ।

अहिले त्यही पढाइ उनको सुखदु:खको साथी बनेको छ । उनले आफ्नाले दिएका दु:ख, पीडा, बुहार्तन, लगाएका वचन, भनेका शब्दहरू भुल्नै सकेकी थिइनन् । अनि त्यस्ता कुरा मनमा राखेर मर्नुभन्दा अक्षरमा उतारेर मर्ने रहर गरिन् ।

'भिरको बाटो'ले उनले भोगेको बुहार्तनको कथा बोल्छ । तर, यो पुस्तक उनको मात्र कथा बोल्दैन । नेपाली समाजमा महिलाले भोगेका हजारौँ थरीका बुहार्तनको कथा बोल्छ ।

पुस्तक पढ्दै गर्दा गोमाको कथा मात्र होइन, पूरा नेपाली समाजमा महिलाले भोगेका दुःखसुख, रहर अनि बाध्यताको कथा पाइन्छ । पुस्तकमा महिलाले जन्मेदेखि नमरुञ्जेलसम्म भोग्नुपर्ने असमानताको पहाड प्रस्तुत गरिएको छ ।

छोरी जन्मेपछि समाजले होइन, आमाबुबा र घरपरिवारबाट भोग्नुपर्ने अन्याय र असमानताको कथा पुस्तकले भन्छ । आमाका बाध्यता बाबुका बाध्यता र समाजले चलाएको चलनको मार सन्तानले भोग्नुपर्छ, जुन पुरानो चलन बनिसक्यो ।

बुहार्तन सहन नसकेर र बुढेसकालमा एक्लो हुनुको न्यास्रो मेट्ने चौतारी बन्यो उनको लागि स्कुल । उनले ६ वर्षसम्म सानासाना बालबालिकासँग पढिन् । उनी आफू पनि अरुजस्तै सानी बालिका बन्थिन् र अरुलाई साथी भन्थिन् । चक्लेट बाँडेर खाइन् । टिफिन बाँडेर खाइन् । कक्षाका बालबालिकालाई मेडम होइन, साथी भन्न लगाइन् । उनीहरूको साथी भइन् । रमाउन र रहर पूरा गर्न उमेरले छेक्दैन भन्ने देखाइन् ।

लगभग ६ वर्षको पढाइ अहिले उनको सुखदु:खको साथी बनेको छ । उनको काखमा नातिनातिना छैनन् । तर, उनको हातमा आफैँले लेखेको 'भिरको बाटो' नामक पुस्तक छ । पुस्तक पनि कुनै कथा/कविताको होइन, उनी आफैँले भोगेको जीवनको एकसरो भोगाइ ।

जीवन भोगाइ सबै मानिसका फरकफरक हुन्छन् । दुः ख पीडा नहुने मानिस संसारमा कमै भेटिन्छन् । भोगाइ फरक भए पनि त्यसले दिने चोट उस्तै हुन्छ ।

समय फेरिन्छ । समयसँगै आफन्त फेरिन्छन् । काम फेरिन्छ । काम गर्ने तौरतरिका फेरिन्छ । काम र जीवनसँग जोडिएका सम्बन्ध फेरिन्छन् । आफ्नै जीवन, आफ्नै नाता सम्बन्ध, आफैँले जन्माएका सन्तान फेरिन्छन् । सबै कुरा फेरिएपछि नयाँ तरिकाले बाँच्न सिकाउँछ ।

आफैँले नचाहेको जीवन, अझ कल्पनै नगरेको जीवन बाँच्नुपर्छ । त्यस्तै जीवन बाँचिरहेकी पात्र हुन कास्की पोखराकी गोमा पराजुली ।

कास्कीको धारापानीमा २०२१ सालमा जन्मिएकी गोमा घरकी १४औँ सन्तान हुन् । १४ वर्षको उमेरमै उनको विवाह भएको हो । छोरी महिनावारी नहुँदै विवाह गरिदिने चलन ऊबेला थियो । जुन गोमाको जीवनमा पनि लागू भयो ।

कास्कीको स्याक्लुङको धारापानीमा जन्मेकी गोमा पनि विभेद भोग्ने आमछोरीमा नै परिन् । अझ अर्काको घरमा जाने जात भन्दै हरेक समस्या सहन सक्ने हुनुपर्छ भनेर छोरीलाई आमाबुबाको घरमै कठोर व्यवहार सहेको उनको अनुभव छ । 'छोरी पाल्ने अत्याएर, छोरो पाल्ने मत्याएर' भन्ने उक्तिबाटै प्रस्ट हुन्छ, छोरा र छोरीमा विभेद कति हुन्छ भनेर ।

आन्दोलन थियो रे पोखरामा, त्यही आन्दोलनको भिडमा उनकी आमाले एक जना हात भाँचिएको केटातर्फ औँलाले टाढैबाट देखाउँदै भनिछन्– तेरो विवाह हुने केटा त्यही हो ।

कतिसम्म विभेद हुन्थ्यो भने १० वर्षको उमेरमै ४ बजे उठेर जाँतो पिस्नुपर्ने । ‘त्यहीँ निदाउँदा टाउको जाँतोको हाँतोमा ठोक्किँदा टुटुल्का कति उठेउठे । उठे पनि आफैँ ठीक भए । टुटुल्काले कसैको मायालु स्पर्श पाएनन् । यदाकदा मेरै स्पर्श पनि पाएनन्, किनकि मलाई फुर्सदै थिएन, टुटुल्का छामेर एकछिन रोऊँ वा आराम गरौँ । मेसिनजस्तो जिन्दगी, अरुकै इशारामा चल्थ्यो ।’ पृष्ठ ५–६

एकताका नेपालमा प्रौढ शिक्षाको खुबै चलन बसेको थियो । अक्षर चिन्न नसकेकाले चिन्ने मौका पाए । केहीले आफ्नो नामसम्म लेख्न सिके । उनको गाउँमा पनि पुग्यो प्रौढ शिक्षा । उनी साथीसँगै पढ्न गइन् तर त्यहाँ पनि उनले राम्रो व्यवहार नपाएपछि दोस्रो दिनबाट पढ्नै गइनन् ।

पितृसत्ताले गौँडागौँडामा दिने दुःख उनले पनि भेटिन् । कहिले प्रतिवाद गरिन् त कहिले लुसुक्क पन्छिइन् ।

अलि पहिलाको समयमा समाज कसरी चलेको रहेछ भन्ने पुस्तकमा पढ्न पाइन्छ । आधुनिक र सभ्य भनिएको कास्की, अझ पोखरा शहरमा पनि कतिसम्म रुढिवादी थियो भन्ने धेरै उदाहरण छन् । माइतीमा नै छोरी महिनावारी हुँदा अशुभ हुने, घर अशुद्ध हुने भन्दै उनलाई महिनावारी हुनुभन्दा पहिला नै जससँग विवाह हुने हो, त्यही केटाको घरमा छोडिदिएछन् ।

विवाह हुनुभन्दा पहिला महिनावारी भए घरमा नोक्सानी हुन्छ भनेर आमाले बारम्बार भनेको उनले सुनिन् । आमाबुबाले त्यही नोक्सानी हुनबाट जोगाउन उनलाई विवाह नै नगरी विवाह हुने केटाको घरमा पहिला नै छोडेर आए । आमालाई चिन्ता थियो, उनीपछि जन्मेको भाइलाई केही नहोस् ।

पुस्तकमा त्यो समयमा उनको गाउँमा कोही भागी विवाह गरेकालाई फिर्ता ल्याएर विवाह गरिदिएका घटना सम्झेकी छन् । उनको विवाह भने विवाह पनि होइन, भागी पनि होइन, अलग्गै किसमले भएको रहेछ । विवाह हुनुभन्दा पहिला नै लगेर दुलाहाको घरमा उनलाई उनकै आमा र सानी आमाले छोडेर आएका रहेछन् । छोड्दा एकछिनमा आउँछौँ, बस्दै गर है भनेर । तर, उनीहरू आएनन् । उनी त्यो दिनको घटना २०३६ सालको हो कि भनेर लख काट्छिन् । आन्दोलन थियो रे पोखरामा, त्यही आन्दोलनको भिडमा उनकी आमाले एक जना हात भाँचिएको केटातर्फ औँलाले टाढैबाट देखाउँदै भनिछन्– तेरो विवाह हुने केटा त्यही हो ।

त्यसपछि आमाले उही केटाको घरमा लगेर छोडिन् । ‘म आमा र सानीआमालाई पर्खिरहेँ । तगारोमा पर्खिंदापर्खिंदै झमक्क रात पर्‍यो । उनीहरू आएनन् । दिन लामो थियो । आऊलान् भन्ने मलाई लागेको थियो । रात पर्‍यो, आमा आउनु भएन । पटक्कै कोही आएनन् । अर्काको घर, म कहाँ जाऊँ ? उभिरहेँ । त्यही घरमा प्रहरी हवल्दार बस्दा रहेछन् । उसकी श्रीमतीले भनिन्– कान्छी, तिमी किन यहाँ बसेकी ? हाम्रा कान्छासँग बिहे गर्दिने भनेका छन् । तिमी यहाँ यसरी नबस, भित्र हिँड ।’ पृष्ठ १७

उनकी हजुरआमा बितेको ६ महिना मात्र भएकाले विवाह गर्न नमिल्ने भएकाले उनलाई त्यसरी दुलाहाको घरमा छोडेका रहेछन् । अहिले उनी त्यसलाई बिहेअघि श्रीमान्‌कोमा बन्दी बसेको भन्छिन् । उनी १४ वर्षकी, उनका श्रीमान्‌ ३० वर्षभन्दा माथिका । दोब्बरले उमेर फरक ।

संस्कार र नोक्सानी जोगाउन आमाबुबाले छोरीलाई अर्काको घरमा छोडेर हिँड्दा बालसुलभ मनमा के भयो होला ? यो त कल्पना पनि गर्न सकिँदैन ।

महिनावारीको अनुभव पनि पीडादायी नै छ । त्यो पीडा उनका श्रीमान्‌ले दिएको छ । विवाह भएको एक वर्षमा बुबा बितेका छन् । १५ वर्षकी कलिली अबोध बालिका बुबाको क्रिया बसिन् । त्यहाँ पनि आमाबाट नै हप्काइ खाइन् । ससुराले पूजा लगाएपछि डोको बोकेर सामान लिन जाँदा पूजा लगाउनेबाट दुर्व्यवहार भोगिन् ।

पुस्तक कुनै पुरानो फिल्मभन्दा कम छैन । दुःखकष्टको पहाडैपहाड छिचोल्नुपर्छ । ११२ पृष्ठ पढिसक्दा कतिपटक आँसु टप्कन्छन् । कति पटक सुस्केरा हाल्न पुगिन्छ । तर पनि पुस्तक पढिनसक्दासम्म छोड्न मन लाग्दैन ।

पुस्तकले अहिलेको कथा मात्र भन्दैन, लगभग २०२१ सालबाट कथा भन्न सुरु गर्छ । जुन वर्ष गोमा पराजुली जन्मिइन् । त्यही सालदेखिको कथा पुस्तकले कहन्छ । कहीँकहीँ पढ्दैगर्दा चक्कर आउँछ । ऐठन हुन्छ । छोरा मरेको पीडा, त्यही छोरालाई आफैँले लगेर खाल्डो खनेर गाड्नुपर्दाको पीडा एउटी आमामा परेको छ ।

‘व्यथा लाग्यो । घरमा कोही छैनन् । पहिला खुट्टा आयो । त्यही हालतमा छिमेकी गोदार्नी आमाकहाँ गएँ । उनलाई देखाएँ । ...सासू, ससुरा र श्रीमान्‌ आए । हिम्मत देलान् भनेको त श्रीमान्‌ निहुँ पो खोज्न थाले । तैँले विष खाएर फालेकी होस् यो बच्चा, तैँले नै खाल्डो खनेर गाड् भनेर ससुराले भन्नुभयो । आफैँ रगतको धारा लगाउँदै गएँ । पेटिकोट पनि थिएन । त्यही एउटा गुन्यु हो । रगतले पूरै भिजेकी छु ।विस्तारै खाल्डो खनेँ, अनि बच्चा गाडेँ ।’ पृष्ठ ३९–४०

श्रीमान्‌को जिल्ला अदालत कास्कीमा कार्यालय सहयोगीको स्थायी जागिर । तर, उनको तलब उनैले खाएर सक्ने । दुई छोरा हुर्काउन र पढाउन समस्या भएपछि उनले नै क्यान्टिन चलाउने निर्णय गर्छिन् । त्यही अदालतमा । उनले त्यहाँ ९ वर्ष क्यान्टिन चलाइन् । क्यान्टिन चलाएपछि उनले कमाइ गरिन् । दुवै छोरालाई बोर्डिङमा पढाइन् । २०४५ सालमा छुट्टिएपछि आफ्नो कमाइले ६ कोठाको घर बनाइन् । त्यहीँ कुखुरा पालिन् । अदालतमा क्यान्टिन चलिरहेकै थियो ।

उलाई लाग्यो, जीवन सधैँ अँध्यारो मात्र होइन रहेछ, केही धिपधिपे उज्यालो पनि रहेछ । छोराको मुख हेरेर आफ्नो मिहिनेतले पनि केही सफलता पाउन थालेपछि जीवनसँग गुनासो गर्न छोडिन् ।

जीवनमा दु:ख साथी रहेछ । केही समयपछि पुन: फर्केर आइहाल्यो । आउन पनि भयंकर तरिकाले आयो । श्रीमान्‌ प्यारलाइसिस भए । दुवै छोराहरू क्याम्पस पढ्ने भए । कमाउने स्रोत भएन । तर हार मानिनन् । उनले हार नमाने पनि उनका आफन्तले नै हराउने योजना बनाए । अथवा जिन्दगी ठानेका छोराहरूको पीडा सहन नसकेर २०७१ साल भदौमा मर्न भनेर नारायणथानको पुलमाथि गइन्, तर सकिनन् ।

जेठो र कान्छो छोराको विवाह पनि सकेजति फुर्मासले गरिन् । उनको सोच थियो– घर छाप्रो भए पनि मन छाप्रो हुनु हुँदैन । तर उनकै सन्तानको मन छाप्रो भइदियो । उनी विधवा भएपछि सबैभन्दा बढी पीडा छोराबुहारीले दिए । राम्रो लगाउन, हिँडडुल गर्न नै प्रतिबन्ध लगाउन थालेपछि आफू डिप्रेसनमा पुगेको उनले पुस्तकमा उल्लेख गरेकी छन् ।

जेठा छोराबुहारी अमेरिका गए पनि कान्छा छोराबुहारी कहिले काठमाडौं त कहिले पोखरा बस्थे । बिस्तारै आमा घरबाहिर निस्केको छोराबुहारीले मन नपराएपछि अमेरिका भएको दाइलाई कुरा लगाएर उनीमाथि नियन्त्रण गर्न थाले । जहाज बनाउने, अमेरिका बस्ने र अर्को नेपालमै भएको पढेलेखेका छोराबुहारीले उनलाई विधवाको वेशभूषामा बस्नुपर्छ भन्न थालेपछि उनी झन् पीडित बनिन् ।

‘राम्रो लगाउँथेँ, तिलहरी लगाउन रहर पुगेकै थिएन । तिलहरी लगाएको फोटो देख्दा, हाँसेको देख्दा टिप्पणी गर्न थाले । जीवनभरि दु:ख गरेँ । छोराहरू कमाउने भए । मन लागेको खाने, लाउने, मन लागेको ठाउँमा जाने, समाज सेवा गर्ने दिन आए भन्ने लागेको थियो । तर ती दिन अझै आएका रहेनछन् ।’पृष्ठ ७३

उनले फेरि पसल गर्न चाहिन् तर त्यो छुटसमेत छोराहरूले दिएनन् । ‘जेठाले अमेरिकाबाट भाइलाई भन्यो– हातखुट्टा भाँचेर बाहिर हिँड्न नसक्ने बनाएर राख् ।’ पृष्ठ ७४

छोराबुहारीले चरित्रमा खोट देखाउने । अरुसँग बोले आरोप लगाउन थालेपछि उनले आत्महत्या गर्ने विचार गरिन् । तर, नमरे झन् बिजोक हुन्छ भनेर मर्ने योजना पनि छोडिदिइन् । उनलाई अर्को विवाह गर्न एकल महिला साथीहरूले सल्लाह पनि दिए । तर त्यो पनि गर्न चाहिनन् ।

'तैँले विष खाएर फालेकी होस् यो बच्चा, तैँले नै खाल्डो खनेर गाड्' भनेर ससुराले भन्नुभयो । आफैँ रगतको धारा लगाउँदै गएँ । पेटिकोट पनि थिएन । त्यही एउटा गुन्यु हो । रगतले पूरै भिजेकी छु ।विस्तारै खाल्डो खनेँ, अनि बच्चा गाडेँ ।

छोरालाई काठमाडौं पढाएर डाँफे जहाज बनायो । पेटमा पटुका बानेर पढाएर जहाज बनाएपछि तिनै सन्तानको पीडा सहन नसक्ने भएर आत्महत्या गर्ने अवस्थासम्म पुर्‍याउँदा पनि बाँच्नुपर्छ भनेर गोमा फर्किइन् ।

फेरि पनि चरित्रमा खोट लगाउन थालेपछि दोस्रोपटक पनि आत्महत्याको प्रयास गरिन् । आत्महत्या गरे झन् इज्जतमा दाग लाग्ला भनेर त्यो विचार पनि त्यागिन् । तर उनको चरित्रमाथि छोराबुहारी र माइतीले पनि औँला उठाइरहे । नाता पर्ने छोरी ज्वाइँ र जेठाजुका छोराबुहारीसँग सल्लाह गरेर भारतको मधुवन जान कास्कीकै ओमशान्ति केन्द्रसँग घुम्न जाँदा पनि घरपरिवारले पोइल गएको आरोप खेपिन् । बिस्तारै अरुका कुराले विचलित हुन छोडिन् ।

अमेरिका बस्ने जेठो छोराले भिडियो कलमा 'तैँले बुहारीले खाएको भाँडा माझ्नुपर्छ, अनपढले भाँडा माझ्दा के हुन्छ र ?' भन्दा उनले 'नभन् त्यसो, बुहारीले खाएको जुठा भाँडा म कसरी माझूँ ?' भनिन् । छोराले फेरि 'क्यान्टिनमा अरुले खाएका भाँडा माझ्दा हुने, पीएचडी गर्न थालेकी बुहारीले खाएको भाँडा माझ्दा के हुन्छ ?' भने । त्यसो भन्दा गोमाको मन कस्तो भयो होला ?

जबकि तिनै अनपढले दु:खले पढाएर छोराबुहारी अमेरिका पुगे । आफू प्यारालाइसिस भएका श्रीमान्‌ स्याहारेर बसिन् । उनै श्रीमान्‌ले उमेरमा झगडा गरे । जाँड रक्सी खाएर सताए । रिटायर्ड भएको केही वर्षमा प्यारलाइसिस भए । अन्तिममा स्याहारसुसार पनि आफैँले गरिन् ।

बिरामी श्रीमान्‌, विद्यार्थी छोराहरू, साथ सहयोग कतैबाट नपाउँदा पनि छोरालाई जहाज बनाउन सहयोग गरिरहिन् । २०६५ साल मंसिरमा पोखरामा नै डाँफे जहाजको परीक्षण उडान भयो । उद्घाटन तत्कालीन विज्ञान तथा प्रविधिमन्त्री गणेश साहले गरे । तर, त्यही उडान कार्यक्रममा आमाबुबालाई छोराहरूले चिनाएनन् । २०६५ सालमा पढाइ सकेका दुवै छोराले आमालाई दु:ख, पीडा, अपहेलना गर्न सुरु गरे । २०६५ सालमा श्रीमान्‌ गुमाइन् । छोराहरूले सुख देलान् भनेको पीडाको जाँतोमा पिस्न थालेको उनले उल्लेख गरेकी छन् ।

पढेर डिग्री लिनुलाई शिक्षित मान्ने नेपाली समाज अहिले पनि यो समस्याबाट मुक्त हुन सकेको छैन । पढेर विद्वान् हुँदैनन्, नपढेर पनि असल हुन सकिन्छ भन्ने सन्देश पुस्तकले दिन खोजेको छ । पढ्ने लेख्ने अथवा ज्ञान लिने कुरा उमेरले होइन, इच्छाशक्तिले निर्धारण गर्छ भन्ने उदाहरण हुन् गोमा पराजुली ।

उपन्यासमा उनी मुख्य पात्र भए पनि पुस्तक लेख्न बाध्य बनाउने उनका चारै जना छोराबुहारीको देन कम छैन । संसार बुझेका छोराहरूले उनलाई यतिसम्म आरोप नलगाएको भए, औषधि खुवाएर नसुताएको भए हजारौँ लाखौँ महिलाजस्तै गोमा पनि गुमनाम हुन्थिन् । ५३ वर्षको उमेरमा पनि विद्यार्थी बनेर स्कुल जाने रहर जगाइदिने उनको जीवनमा आएका आफन्त, टाढाका मानिस, शुभचिन्तक सबैले गोमालाई 'भिरको बाटो'हुँदै गल्छी, झाडी, काँडाघारी र अन्त्यमा जीवनको उज्यालो मैदानमा पुर्‍याएका छन् । अझै पनि उनी हारेकी छैनन् । मृत्युपछि पनि आफ्नो शरीरले अरु कसै विद्यार्थीले शिक्षा लिऊन् भनेर शरीर दान गर्ने प्रक्रियामा छिन् ।

पुस्तकको लेखाइ उनकै जीवनजस्तो उबडखाबड छ । सिलसिलेवार छैन । यो पुस्तक भित्र समाज, अलिअलि राजनीति, सन्तान, समाजले आफन्तले दिने पीडा सबै उतारिएको छ । गोमा फाउन्डेसन पोखराले प्रकाशित गरेको पुस्तक ११२ पृष्ठको छ । मूल्य २५० रुपैयाँ तोकिएको छ । काठमाडौंमा जागरण बुक हाउस अद्वैतमार्गले वितरण गरेको छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ १६, २०८० ०७:५७