गर्भवतीले किन गर्न हुँदैन एक्स-रे ? बच्चालाई अपाङ्ग हुनबाट जोगाउन के गर्ने, के नगर्ने ?

गर्भवतीले किन गर्न हुँदैन एक्स-रे ? बच्चालाई अपाङ्ग हुनबाट जोगाउन के गर्ने, के नगर्ने ?

अभिनेत्रीद्वय सञ्चिता लुइँटेल र ऋचा घिमिरे गर्भवती भएका बेला २०६२/६३ तिर फोटोग्राफर कवीन्द्रमान शाक्यले खिचेकाे तस्वीर । उनी यसलाई नेपालमा गर्भवतीले सार्वजनिक रूपमा खिचाएको पहिलो तस्वीर भन्छन् ।

A+ A A-

कुनै पनि बालबालिका एकअर्कामा भिन्न हुन्छन् । सर्वगुणसम्पन्न र सक्षम नहुन पनि सक्छन् । शारीरिक, बौद्धिक, भाषिक, संवेगात्मक र सामाजिक कारणले बालबालिका पनि आफ्नो नियमित क्रियाकलाप गर्न सक्षम नहुन सक्छन् । अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको ऐन २०७५ अनुसार, शारीरिक, मानसिक कार्यगत सीमितता वा विद्यमान अवस्थाका कारण अन्य व्यक्तिसरह समान आधारमा पूर्ण र प्रभावकारी ढङ्गले समाज र जीवनमा सहभागी बन्न बाधा भएका मानिस नै अपाङ्गता भएका व्यक्ति हुन् ।

अपाङ्गताको प्रकार

१. शारीरिक अपाङ्गता : स्नायु, मांसपेशी र जोर्नीहरू र हड्डीको बनावट र सञ्चालनमा भएको समस्याका कारण शारीरिक अङ्गहरूको सञ्चालन, प्रयोग, कार्य र क्रियाकलापमा आएको समस्या र स्थितिलाई शारीरिक अपाङ्गता भनिन्छ ।

२. दृष्टिसम्बन्धी अपाङ्गता : दृष्टिसम्बन्धी समस्याका कारण शिशु बालबालिकामा कुनै पनि वस्तुको, आकार र रङको ज्ञान नहुने स्थिति दृष्टिसम्बन्धी अपाङ्गता हो ।

३. सुनाइसम्बन्धी अपाङ्गता : सुनाइका अङ्गहरूको बनावट र स्वरको पहिचान, उतारचढाव साथै स्वरको मात्रा, गुण छुट्याउने क्षमतामा हुने कमजोरीलाई सुनाइसम्बन्धी अपाङ्गता मानिएको छ । सुनाइसम्बन्धी अपाङ्गता बहिरा र सुस्तश्रवण हुन् ।

४. श्रवण दृष्टिविहीन अपाङ्गता : दृष्टि र सुनाइसम्बन्धी अपाङ्गता भएको शिशु, व्यक्ति श्रवण दृष्टिविहीन भएको अपाङ्गता मानिएको छ ।

५. स्वर र बोलाइसम्बन्धी अपाङ्गता : स्वर र बोलाइसम्बन्धी अपाङ्गताहरूमा उत्पन्न अप्ठेरोका कारण बोल्दा स्वरको उतारचढावमा कठिनाइ, अस्पष्ट बोली र अन्य बोलाइसम्बन्धी अपाङ्गता मानिएको छ ।

६. मानसिक अपाङ्गता : शिशु, बालबालिकाको उमेर र परिस्थितिअनुसार, मस्तिष्क र मानसिक अङ्गहरूमा आएको समस्या तथा सचेतना, बुझाइ, सोच, तर्क, स्मरण शक्ति, भाषा, प्रारम्भिक गणना बौद्धिक कार्य गर्न ढिलाइ हुनु वा गर्न नसक्ने स्थितिलाई मानसिक अपाङ्गता मानिएको छ ।

७. बहुअपाङ्गता : एउटा शिशु, बालबालिका माथि उल्लेख भएका २ वा २ भन्दा बढी प्रकारका समस्यालाई बहुअपाङ्गता मानिएको छ ।

८. अटिज्म : प्रारम्भिक अवस्थामा नै हुने स्नायु तथा व्यवहारसम्बन्धी अपाङ्गता हो । धेरैजसो अटिज्म भएका बालबालिकामा भाषा सञ्चार, सामाजिक व्यवहार, असामान्य हुनुका साथै एकोहोरो क्रियाकलाप गर्छन् ।

९. मस्तिष्क पक्षाघात : गर्भावस्थामा, शिशु जन्मने क्रममा वा जन्मपश्चात् कुनै कारणले मस्तिष्कमा हुने पक्षाघातको अवस्था हो । पक्षाघातले शरीर वा शरीरका अङ्गहरूको चाल र अवस्थितिमा अपूरणीय असर हुन्छ ।

१०. हेमोफिलिया : हेमोफिलिया वंशाणुगत (जिनमा) हुने विकृति हो । शरीरमा रगत जम्ने तत्त्वको अभाव भई रक्तश्राव भयो भने बन्द नहुने स्थिति हुन्छ ।

अपाङ्गता हुनाका कारणहरू

जन्मजात : शिशुले आमाबुबाको पुस्ताबाट जन्मसँगै लिएर आएका असामान्यताहरूलाई जन्मजात असामान्यता भनिन्छ । यस अवस्थामा आमाबुबा सतर्क भए पनि वंशाणुगत रूपमा अपाङ्गता शिशुमा सर्छ ।

गर्भावस्थामा : गर्भावस्थामा आमाले जथाभावी औषधिहरू खानाले, वा गर्भ तुहाउने कोसिसमा जथाभावी गर्नाले, आमालाई विभिन्न सर्ने वा नसर्ने रोगहरू लाग्नाले, धेरै कडा उपचार गर्नुपरेमा, आमा कुपोषित भएमा यसको नकारात्मक प्रभाव शिशुमा परेर अपाङ्गता हुने गर्छ । यसैगरी, आमाले विषादीहरू चलाउँदा पनि शिशुलाई नकारात्मक प्रभाव परेर अपाङ्गता देखापर्छ ।

जन्मको अवस्थामा : शिशुको जन्म हुने बेलामा लामो समय व्यथा लागेर जन्मन कठिनाइ भएर, जन्मको अवस्थामा दुर्घटना भएर, जबर्जस्ती प्रसूति गराउँदा शिशुमा आघात भएर पनि अपाङ्गता देखापर्छ ।

दुर्घटना : दुर्घटना जोकोहीलाई जुनसुकै बेलामा हुन सक्छ । यसमध्ये बालबालिका सबैभन्दा बढी मात्रामा दुर्घटनामा पर्छन् । किनभने बालबालिकाको विकासात्मक अवस्थाअनुरुप चेतनाको विकास भइसकेको हुँदैन । त्यसैले उनीहरूलाई खतरा थाहा नहुने र उनीहरूलाई कुनै पनि कार्यको परिणाम थाहा हुँदैन । तर, उनीहरू खेल्दै सिक्दै गरिरहेका हुन्छन् । यस्तो अवस्थामा अभिभावकको लापर्वाहीले गर्दा बालबालिकाले जथाभावी औषधीहरू खाने, लड्ने, खस्ने, आगोले पोल्ने, करेन्ट लाग्ने, गाडीले हान्नेजस्ता दुर्घटनाहरूको कारण अपाङ्गता हुन्छ ।

अपाङ्गताको प्रारम्भिक पहिचान

बालबालिकालाई हुने अपाङ्गता समयमै थाहा पाएर उपचार गरेमा यसको प्रभाव कम हुने तथा निर्मूल हुने सम्भावना हुन्छ । त्यसैले जति सक्दो छिटो बालबालिकाको समस्या पत्ता लगाउनुपर्छ ।

शारीरिक अपाङ्गताको पहिचान

शिशुले शारीरिक विकासको विकासात्मक अवस्था अनुरुपका निम्न लक्षणहरू नदेखाएको अवस्थामा अभिभावकले थप खोजी र विज्ञसँग सम्पर्क गर्नुपर्छ :

• अभिभावकले तेल लगाउँदा, हातगोडा चलाउँदा दुखेको भावले रुने गरेमा ।

• हातखुट्टा फालेर वा साईकल चलाए जसरी खेल्न नसकेमा ।

• खेलौनाहरू राखेको ठाउँमा लिन नगएको अवस्थामा ।

• खेल्दाखेरी हातगोडालाई सजिलै चलाउन नसकेको अवस्थामा ।

• समाउने–फ्याँक्ने क्रियाकलाप गर्दा विकासात्मक अवस्थाअनुसार गर्न नसकेमा ।

दृष्टिसम्बन्धी अपाङ्गताको पहिचान

शिशुले पहिलो ३ महिनामै हेर्न र प्रतिक्रिया दिन सक्छ । तर, विकासात्मक अवस्थाअनुरुपका हेरेका देखाएका वस्तुहरूमा प्रतिक्रिया नदिनु वा लक्षणहरू नदेखाएको तथा निम्न अवस्थामा अभिभावकले थप खोजी र विज्ञसँग सम्पर्क गर्नुपर्छ :

• रङ्गीचङ्गी वस्तुहरू देखाउँदा टाउको घुमाउन नसक्नु वा अप्ठेरो गरेर जिउ फर्काउनु ।

• वरिपरिका विभिन्न वस्तुहरू नहेर्नु ।

• वस्तुहरू कति टाढा छ अन्दाज गर्न नसक्नु वा वस्तुहरू एकातिर देखाउँदा अर्कोतिर हेर्नु ।

• पढ्दा धेरै टाउको निहुराएर पढ्नु ।

• अँध्यारोको प्रतिक्रिया नदिनु ।

• आँखा मिचिरहने गर्नु ।

• कतै हेर्दा आँखा च्यातेर हेर्नु ।

सुनाइसम्बन्धी अपाङ्गताको पहिचान

शिशुले पहिलो ३ महिनाभित्रै सुनेर प्रतिक्रिया दिन सक्छ। तर, विकासात्मक अवस्थाअनुरुप निम्नानुसारको लक्षणहरू देखिएमा तुरुन्त विज्ञकोमा सम्पर्क गनुपर्छ:

• आवाजहरू आएको बेवास्ता गर्नु ।

• बोलाउँदा प्रतिक्रिया नदिनु ।

• आवाजहरू वा गीत सङ्गीत बजाउँदा झर्को मान्ने ।

• कुराकानी गर्दा, जमघट गर्दा सँगै नबस्ने वा सहभागी नहुने ।

• सुन्नुपर्दा कानलाई तन्काएर टाउको आवाज आएतिर ढल्काउनु ।

• एक्लै बस्न रुचाउनु ।

बोलाइसम्बन्धी अपाङ्गताको पहिचान

शिशुले पहिलो २ वर्षमा शब्दहरू बोल्न थाल्छ । केही महिनाभित्रै सुनेर प्रतिक्रिया दिन सक्छ । तर, विकासात्मक अवस्थाअनुरुप निम्नानुसारको लक्षणहरू देखिएमा तुरुन्त विज्ञकोमा सम्पर्क गर्नुपर्छ :

• आवाज आएकोतिर नहेर्ने, बोलाउँदा प्रतिक्रिया नदिने गरेमा ।

• एउटै शब्द दोहोऱ्याएर बोल्ने र अर्को शब्द जोड्न कठिनाइ भएमा ।

• बोल्दा टाउकोमा दबाब दिने, जोडले हल्लाउने गरेमा ।

• बोल्न खोज्दा बोल्न नसकेर रुने, रिसाउने गरेमा ।

• कुरा गर्दा, बोल्दा रोकिँदै बोल्दै गर्ने वा अकमकाउने भएमा ।

• शब्दहरू कुनमा जोड लगाउने थाहा नहुने भएमा ।

मानसिक तथा व्यवहारमा समस्या पहिचान

यस प्रकारको समस्या बालबालिकाले लामो समयसम्म नकारात्मक संवेगहरू रिस, चिन्ता, डर रहिरहेमा- विकासात्मक अवस्थाअनुरुप व्यवहार बनाउन सक्दैनन् । जसको परिणामस्वरूप निम्नानुसारकाे लक्षणहरू देखिने सम्भावना हुन्छ :

• सधैँ चिन्तित रहने ।

• टाउको सिधा नगर्ने ।

• निर्देशनहरू नसुन्ने ।

• चिन्ता गर्ने, डराउने ।

• गल्तीलाई सम्झेर पछुतो मान्ने ।

• धेरै खाने, सुत्ने, थकित हुने, दैनिक कार्य गर्ने इच्छा नगर्ने ।

• घुर्की लाउने, धम्काउने, सानो कुरामा धेरै रिसाउने, घरमा बस्दिनँ भन्ने ।

• आत्महत्या गर्ने धम्की दिने र कोसिस पनि गर्ने ।

• नराम्रोसँग पिट्ने, सामानहरूले हिर्काउने, हतियारहरूसमेतले आक्रमण गर्ने ।

अटिज्म पहिचान

बालबालिकाले २ देखि ३ वर्षसम्ममा भाषा सञ्चार, सामाजिक व्यवहार देखाउन थाल्छन् । निम्नानुसारका लक्षणहरू देखिएमा तुरुन्त विज्ञकोमा सम्पर्क गर्नुहोस्:

• आवाज आएकोतिर नहेर्ने, बोलाउँदा वास्ता नगर्ने ।

• एकोहोरो क्रियाकलाप गर्ने ।

• आँखा नजुधाउने ।

• दैनिक कार्यहरू आफैँ गर्न नसक्ने ।

• नयाँ ठाउँमा रमाउन नसक्ने ।

• तातो चिसो, आवाज, स्पर्श, हेराइको असाधारण तरिकाले प्रतिक्रिया दिने ।

• अरूको रुवाइ, दुःखको वा सुखको बेवास्ता गर्ने ।

अपाङ्गता राेक्न के गर्ने ?

• आमा तथा बालबालिकाले तोकिएबमोजिमका प्रतिरक्षित खोपहरू लगाउनुपर्छ ।

• पौष्टिक खाना खाने र गर्भावस्थामा जथाभावी औषधिहरू खानु हुँदैन ।

• गर्भावस्थामा रक्सी, चुरोट, लागुपदार्थ खानु हुँदैन ।

• गर्भवतीले एक्सरे गराउनु हुँदैन ।

• सरुवा रोगबाट बच्नुपर्छ ।

• बालबालिकालाई हुन सक्ने सम्भाव्य दुर्घटनाहरूबाट जोगाउनुपर्छ ।

• स्वास्थ्य संस्थामा दक्ष स्वास्थ्यकर्मीको सहयोगमा प्रसूति गराउनुपर्छ ।

समग्रमा जानाैँ,

• अपाङ्गता भएका व्यक्ति भन्नाले शारीरिक, मानसिक कार्यगत सीमितता वा विद्यमान अवस्थाका कारण अन्य व्यक्ति सरह समान आधारमा पूर्ण र प्रभावकारी ढङ्गले समाज र जीवनमा सहभागी बन्न बाधा भएका व्यक्ति हुन् ।

• जन्मजात, गर्भावस्थामा, जन्मको अवस्थामा विभिन्न समस्या भएर वा कुनै दुर्घटनाका कारण अपाङ्गता भएको हुन्छ ।

• अपाङ्गताको पहिचान जति छिटो भयो उति नै उपचार गर्न, विशेष सीप सिकाउन सजिलो हुन्छ । त्यसैले पहिलो ३ महिनादेखि १ वर्षमा यस्ता लक्षणहरूमा ध्यान दिने, पहिचान गर्ने र शङ्का लाग्नासाथ स्वास्थ्य संस्था वा विज्ञसँग सम्पर्क गर्नुपर्छ ।

• अपाङ्गता भएका बालबालिकाको पनि अन्य जस्तै भावना र आवश्यकता हुन्छ । अन्य बालबालिका भन्दापनि यस्ता बालबालिकालाई बढी समय, मायाममता र अवसरहरू दिनुपर्छ ।

• परिवारले सधैँ निगरानी हेरचाह र नजिकमा राख्ने, तथा उनीहरूको मुख्य क्षमता पत्ता लगाई सोअनुसारको अवसरहरू, हौसला र उत्प्रेरणा दिई क्षमता विकास गर्नुपर्छ ।

(शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रले प्रकाशित गरेको 'अभिभावक शिक्षा' पुस्तकको सहयोगमा)

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ १६, २०८० ०७:००